Lexi Endlaka Leswaku Vuyimbeleri Byi Hi Khumba

VUYIMBELERI ni ririmi swi tolovelekile hi ndlela yo hlawuleka. Swi nga tika ku ehleketa hi misava leyi pfumalaka xin’wana xa leswi swimbirhi. Buku leyi nge The Musical Mind yi ri: “Ririmi ni vuyimbeleri i swa nkoka eka rixaka ra vanhu emisaveni hinkwayo.” Swi pfuna leswaku hi kota ku vulavurisana. Kutani hi nga vula leswaku ku fana ni ririmi, loko vuyimbeleri “byi vulavula” mintlhaveko ya hina ya “yingisa.”

Ha yini vuyimbeleri byi vulavula ni mintlhaveko ya hina naswona byi swi endla njhani sweswo? Leswaku hi hlamula xivutiso lexi, hi fanele hi kambela leswi landzelaka: (1) mpfumawulo wa vuyimbeleri ni ndlela leyi byongo bya hina byi wu amukelaka ha yona; (2) ndlela leyi mintlhaveko ya hina yi vumbekeke ha yona ni ndhavuko wa hina, lowu hoxaka xandla swinene eka ndlela leyi hi angulaka ha yona loko ku chaya vuyimbeleri; (3) ririmi, leri nga khumbaka ni ndlela leyi hi angulaka ha yona.

Swiaki Swa Vuyimbeleri

Swihlawulekiso swo hambana-hambana swa vuyimbeleri hakanyingi swi vuriwa “swiaki swa vuyimbeleri.” Swiaki leswi swi katsa mpfumawulo kumbe ngulumelo wa xichayachayana. Hi xikombiso, tirompita yi hlamuseriwe tanihi “nchumu lowukulu,” kumbe wo tika, naswona mpfumawulo wa yona wu hambanilenyana ni mpfumawulo wa nanga “leyikulu.” Hambileswi swichayachayana leswi haswimbirhi swi fufuteriwaka, ha xin’we xi humesa mpfumawulo lowu nga faniki ni wa lexin’wana. Leswi hi swona swi endlaka leswaku xichayachayana ha xin’we xi humesa “mpfumawulo” wa xona lowu pfumelelanaka hi ndlela yo karhi. Vaqambhi va tinsimu va tirhisa yona mimpfumawulo yoleyo ku qambha tinsimu leti khumbaka mintlhaveko ya vayingiseri.

Kumbexana xiaki xo sungula lexi hi tolovelanaka na xona i swigingi—kumbexana loko ha ha ri ekhwirini, hi yingise swigingi swa ku ba ka timbilu ta vamana wa hina. Ku vuriwe leswaku kumbexana hi angula hi ndlela yoleyo eka swigingi swa vuyimbeleri hikwalaho ka ku va hi susumetiwa hi ku ba ka timbilu ta hina kumbe hi ku hefemula ka hina. Hikwalaho, swi nga ha endleka ku ri xona xivangelo lexi endlaka leswaku vanhu vo tala va rhandza vuyimbeleri lebyi nga ni swigingi leswi baka exikarhi ka 70 ku ya eka 100 hi minete—ku nga mpimo lowu ringanaka ni ku ba ka mbilu ya munhu lonkulu la hanyeke bya cheleni. Leswi hi swona swi vuriweke eka magazini lowu nge Perceptual and Motor Skills.

Vuyimbeleri byo hambana-hambana lebyi byi nga humesiwaka hi swiaki leswi byi twakala loko ku kambisisiwa swichayachayana swo hambana-hambana swin’we ni mpfumawulo ni miloti leyi swi yi humesaka. Mpfumawulo lowu phindha-phindhaka wa xichayachayana lexi vuriwaka bassoon wa cinca wu pfuxa mintlhaveko leyikulu eka concerto ya Mozart. Mpfumawulo lowu nga ni gome wa xitiringo xa Majapani lexi vuriwaka shakuhachi wu nga twisa ku vava. Mpfumawulo lowukulu wa tirompita leyi vitaniwaka saxophone wu siya vanhu vo tala va ha ehleketa hi miloti ya wona. Mpfumawulo wa bezi lowu humaka eka xichayachayana lexi vuriwaka tuba eJarimani hakanyingi wu vanga tingitsi. Mpfumawulo wa vhayolini lowu tlangaka muvhalazo wa Strauss wu susumetela vayingiseri vo tala leswaku va lava ku cina. Swi va tano hikuva “vuyimbeleri byi vulavula ni munhu hi ku helela,” hi ku ya hi Clive E. Robbins, wa Nordoff-Robbins Music Therapy Center, eNew York.

Ku Pfumelelana Ka Vuyimbeleri Ni Ku Nga Pfumelelani Ka Byona Swin’we Ni Miloti

Ku pfumelelana ku humesa mpfumawulo wo nandziha, kasi ku nga pfumelelani ku humesa vuyimbeleri lebyi tingaka. Kambe, xana a wu swi tiva leswaku swiaki leswi swa fambisana eka vuyimbeleri byin’wana? Vuyimbeleri byin’wana lebyi twalaka byi pfumelelana swi nga ha endleka byi hambana ngopfu. Mpfumawulo wo hambana-hambana wa vuyimbeleri wu pfindlusa mintlhaveko ya hina hi ndlela leyi nga xiyekiki. Vuyimbeleri lebyi byo nandziha bya hi khumba, kasi vuyimbeleri lebyi nga twananiki byi nga hi tinga—ku fana niloko munhu a khwaya poto hi xilepulana. Hi hala tlhelo, loko vuyimbeleri byi chaya hi ndlela leyi fanaka ntsena, byi nga lolohisa.

Miloti (melody) i ku chayiwa ka tinoto ti humesa mpfumawulo wun’we. Hi ku ya hi tibuku tin’wana, rito leri ri huma eritweni ra Xigriki leri nge meʹlos leri vulaka “risimu.” Hi ku ya hi swihlamusela-marito, miloti i tinsimu to nandziha, mpfumawulo wun’wana ni wun’wana wo nandziha.

Hambiswiritano, a hi mpfumawulo wun’wana ni wun’wana lowu chayiwaka lowu vangaka miloti yo nandziha. Hi xikombiso, loko ku biwa miloti ivi ku yimiwanyana swi endla leswaku miloti yi koka nyingiso wa munhu, hayi ku n’wi tsakisa. Hi hala tlhelo, tinoto leti biwaka hi ku landzelelana ti nga endla miloti yo tsakisa. Ku biwa ka tinoto hi tindlela to hambana-hambana swi endla leswaku ti tlhava mbilu kumbe ti tsakisa. Ku fana ni vuyimbeleri lebyi pfumelelanaka, tinoto na tona ti ba hi ndlela ya tona, ti pfuxa mintlhaveko ya hina loko risimu ri ya ehenhla ni le hansi—hi yona ndlela leyi tinoto ta le henhla ni ta le hansi ti pfumaka ha yona.

Loko swiaki leswi swi hlanganisiwa, swi humesa mpfumawulo wa matimba lowu nga pfuxaka mintlhaveko ya hina. Leswi swi vangiwa hi tindlela to hambana-hambana leti byongo bya hina byi amukelaka vuyimbeleri ha tona.

Vuyimbeleri Ni Byongo

Van’wana va ringanyeta leswaku ku tiva ririmi ni ku ehleketa kahle i ntirho-nkulu wa tlhelo ra ximatsi ra byongo, kasi vuyimbeleri byi qambhiwa etlhelo ra xinene ra byongo, lebyi tirhinaka ngopfu ni mintlhaveko. Ku nga khathariseki leswaku sweswo swi tano kumbe e-e, kambe swi le rivaleni leswaku vuyimbeleri byi endla leswaku vayingiseri va tshukuvanya hi ndlela yo karhi. Magazini lowu nge Perceptual and Motor Skills wu swi vekisa xileswi: “Vuyimbeleri byi ni matimba ya ku vumba mintlhaveko hi ku hatlisa swinene. Leswi swi nga lavaka ku hlamuseriwa hi ku tsala swiga swo tala ebukwini . . . , hakanyingi eka vuyimbeleri swi nga vuriwa hi xiga xin’we.”

Loko yi vulavula hi vuyelo lebyi vangiwaka hi ku vona ni ku yingisa, buku leyi nge Music and the Mind yi veka mhaka hi ndlela leyi tsakisaka: “Mintlhaveko ya munhu yi khumbeka ngopfu hi leswi a swi twaka ku tlula leswi a swi vonaka. . . . Loko munhu a vona xiharhi lexi xanisekaka kambe xi miyerile kumbe munhu la xanisekaka kambe a miyerile, swi nga ha endleka a nga khumbeki emintlhavekweni. Kambe loko xiharhi xi sungula ku rila kumbe munhu a sungula ku huwelela, hi ntolovelo loyi a swi vonaka u khumbeka ngopfu.”

Vuyimbeleri, Marito Ya Byona Na Wena

Swichudeni swa xikolo leswi nga ni vonelo leri fanaka, swi vula leswaku vuyimbeleri byi khumba vayingiseri hinkwavo. Hambiswiritano, swin’wana swi vula leswaku ndlela leyi munhu a angulaka ha yona eka miloti kumbe vuyimbeleri yi titshege hi xiyimo xa mianakanyo kumbe ntokoto lowu munhu yoloye a tshameke a va na wona. Xikombiso xa leswi hiloko munhu loyi a feriweke a twa vuyimbeleri byo karhi, kumbexana endlwini ya vugandzeri. Risimu rero ri nga ha n’wi tsundzuxa swiendlakalo swa nkarhi lowu hundzeke naswona ri n’wi twisa ku vava hambi ku ri ku n’wi ririsa. Van’wana lava nga riki exiyin’weni xexo va nga ha yimbelela risimu rero va tsakile.

Nakambe, ehleketa hi tirompita ni nanga leswi boxiweke eku sunguleni. Kumbexana a wu pfumeli leswaku tirompita ya chavisa loko yi pfuma. Wena u nga ha yi twa yi pfuma hi ndlela leyi tsakisaka kasi nanga yi nga ha twala yi vavisa mintlhaveko. Endzeni ka hina ku ni xihlovo xo hlawuleka xa mintlhaveko lexi nga pfindlusiwaka hi vuyimbeleri—hikwalaho, hi angula hi ndlela leyi nga faniki.

Vuyimbeleri byi pfuna ku hlanganisa marito ni mintlhaveko. Hikwalaho, a swi talanga swinavetisi swa le ka thelevhixini ni xiya-ni-moya leswi navetisiwaka handle ka vuyimbeleri. Hakanyingi marito a ma yi kandziyisi kahle mhaka. Hambiswiritano, loko vuyimbeleri lebyi fambisanaka na swona byi ri karhi byi chayiwa, leswi navetisiwaka swi ta khumba mintlhaveko ya vayingiseri. Kunene i ntiyiso leswaku xikongomelo xa vunavetisi byo tala i ku endla leswaku munhu a xava hi ku kokiwa hi leswi navetisiwaka ematshan’weni ya ku rhanga hi ku ehleketisisa kahle!

Hambileswi vunavetisi byi nga ha dyelaka vanhu mali, kambe matimba ya marito ni vuyimbeleri ma nga ha vanga vuyelo byo biha ku tlula sweswo. Journal of Youth and Adolescence yi ringanyeta leswaku hi marito lama phindha-phindhiwaka, vatsari va tinsimu va dyondzisa vana va malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi leswaku va fanele va bakanya swiringanyeto swa vanhu van’wana naswona va “sihalala.” Hi ku ya hi buku yin’wana, rungula leri hundzisiwaka hi “marito ya njhekanjhekisano wa rhep . . . , ri ni matimba ngopfu ku tlula vuyimbeleri bya rhok,” byi nga fikelela mintlhaveko ya muyingiseri naswona byi endla leswaku a va ni tihanyi.

Xana munhu a nge khumbeki loko a yingisela vuyimbeleri ntsena kutani a rivala hi marito ya byona? Phela, hi fanele hi pfumela leswaku hakanyingi swa tika swinene ku twa marito ya vuyimbeleri bya rhok ni bya rhep. Entiyisweni, ma tala ku va ma nga twakali hikwalaho ka pongo ra vuyimbeleri byebyo. Kambe, hambi marito ma ri kona kumbe e-e, rungula ra byona ri hundzisiwa hi swigingi ni miloti ya byona!

Njhani? Swihloko swin’wana swa byona swa vulavula hi swoxe. Tlhandlakambirhi, hakanyingi vuyimbeleri hi byoxe i rungula. I rungula ra muxaka muni leri hundzisiwaka? Magazini wun’wana wa vantshwa wu ri: “Ri vonaka ri ku endla u tivona u ri ni matimba lama ehleketiwaka, vuswikoti byo kota ku endla swo karhi ni ku hlula hi tlhelo ra rimbewu.” Wun’wana wu ri: “Swihloko swa byona . . . i ku va ni moya lowukulu wa vugwinehi, madzolonga, ku tirhisa swidzidzirisi hi ndlela yo biha, ku nga tshembeki etimhakeni ta rimbewu, ku endla rimbewu hi ndlela leyi nga riki ya ntumbuluko ni Vusathana.”

Vantshwa van’wana va vula leswaku hambileswi ku nga ntiyiso, kambe a byi va khumbi hi ndlela yo biha. Va vula leswaku vuyimbeleri byo tano byi va pfuna leswaku va ‘vona lomu va voyameleke kona’ ha un’we. Xana swi tano? Journal of Youth and Adolescence yi ri: “Ku hlundzuka, swihloko swa ku pfukela ni matimba leswi majaha man’wana ma tianakanyaka ma ri na wona hi vuyimbeleri bya rhok, swi nga ha tsakeriwa swinene eku heleni ka siku hi majaha lama nga ni vulolo, endzhaku ka loko siku hinkwaro ma byeriwe leswaku a ma tlharihanga exikolweni.” Kutani yi engetela yi ku: “Lexi hlamarisaka hileswi vana lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi lava lavaka ku hlayiseka ni ku amukeleka va hundzukelaka eka leswi haxiwaka. Ematshan’weni yo lava mintokoto ya xiviri loko va ri swavo, vana va kondlo-a-ndzi-dyi va hundzukela eka swilo leswi ana se swi nga kona, leswi hundziseriwaka hi vuyimbeleri.” Hi marito man’wana, munhu un’wana u byela vantshwa lava ndlela leyi va faneleke va ehleketa ha yona ni ku titwa ha yona.

A hi kambeleni tikhonsati ta rhok. Xana ti ni nkucetelo wihi eka mintshungu leyi yaka eka tona? Buku leyi nge Music and the Mind ya hlamula: “A swi kanakanisi leswaku hi ku tlakusa mintlhaveko ya ntshungu ni ku vula leswaku mintlhaveko yoleyo ya fambisana, vuyimbeleri byi nga ha endla leswaku munhu a endla xiboho xa vuphukuphuku, a endla hi ku landza mintlhaveko yakwe ya nkarhi wolowo, ku nga khombo lerikulu ngopfu leri kuceteriwaka hi ndlela leyi ntlawa wu tikhomaka ha yona.” Swiendlakalo swin’wana leswi nga lawulekiki leswi vaka kona eka tikhonsati ta rhok swi kombisa leswaku marito lawa i ntiyiso.

Kutani, leswaku hi papalata ku thyakisiwa emiehleketweni ni le mbilwini, hi fanele hi hlawula vuyimbeleri bya hina hi vukheta. Hi nga swi endlisa ku yini sweswo? Xihloko xa hina xo hetelela xi ta hlamula xivutiso lexi.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Hakanyingi vuyimbeleri byi endla leswaku vayingiseri va lava ku cina