Ku Tlhakisiwa Ka Vanhu—Ndlela Yo Biha Yo Kuma Mali

“VUGEVENGA bya ku tlhakisa munhu a byi fani ni bya ku yiva nchumu wa munhu un’wana. I ku khoma vanhu hi ndlela ya vukanganyisi, ya tihanyi ni mona wa vusiku,” ku vula Mark Bles, ebukwini yakwe leyi nge The Kidnap Business. Loko ku tlhakisiwe munhu endyangwini, swirho swa ndyangu wolowo swa tlhaveka. Nkarhi wun’wana swi va ni ntshembo, nkarhi wun’wana swi khomiwa hi gome, swi tivona nandzu, swi va ni rivengo naswona swi heleriwa hi mano. Nkelunkelu lowu swi vaka na wona wu nga ha teka masiku yo tala, mavhiki, tin’hweti kumbe, minkarhi yin’wana, hambi ku ri malembe.

Lava va tlhakisaka vanhu va tlanga hi mintlhaveko ya ndyangu, hikwalaho ko hlongorisana ni mali. Ntlawa wun’wana wa vatlhakisi wu sindzise munhu loyi wu n’wi tlhakiseke leswaku a tsala marito lama landzelaka eka papila leri ri rhumeriweke eka vakandziyisi va maphepha-hungu: “Ndzi kombela Phepha-hungu ri hangalasa mhaka leyi kun’wana ni kun’wana, leswaku loko ndzi nga vuyi, lava va ndzi tlhakiseke va ta va va ri ni nandzu, kambe ni vandyangu wa mina va ta va va ri ni nandzu hikuva va hlawule ku hlayisa mali ku ri ni ku ndzi kutsula.” Vatlhakisi va le Italiya va tirhise nsele leswaku va kuma mali ya nkutsulo hi ku tsema swirho swa vanhu lava va va tlhakiseke kutani va swi rhumela eka maxaka ya vona kumbe eka switichi swa thelevhixini. Mutlhakisi wa le Mexico a a ri karhi a xanisa vanhu lava a va tlhakiseke loko a vulavula ni mindyangu ya vona hi riqingho.

Kasi hi hala tlhelo, vatlhakisi van’wana va lava ku tsakeriwa hi vanhu lava va va tlhakiseke. Hi xikombiso, le Philippines, n’wamabindzu un’wana la tlhakisiweke u tshamisiwe ehotela ya manyunyu eManila, laha vanhu lava n’wi tlhakiseke va n’wi nyikeke byala ni ku n’wi hungasa hi tinghwavava kukondza ku hakeriwa mali ya nkutsulo. Hambiswiritano, vanhu vo tala lava tlhakisiwaka, va pfaleriwa, ku nga khathariwi hi swilaveko swa vona swa miri kumbe swa rihanyo. Vo tala va khomiwa hi ndlela ya tihanyi. Ehansi ka swiyimo hinkwaswo, loyi a tlhakisiweke u tshama a ri karhi a chava hikuva a nga swi tivi leswi nga ta n’wi humelela.

Ku Langutana Ni Ntshikilelo

Vanhu lava a va tlhakisiwile va nga ha tshama va ri na rhumbu hambiloko se va ntshunxiwile. Muongori wa le Sweden la tlhakisiweke eSomalia u phofula vonelo rakwe: “Ku ni nchumu wun’we wa nkoka ku tlula hinkwayo. U fanele u bula ni vanghana va wena ni maxaka hi ta ku tlhakisiwa ka wena, naswona u kuma mpfuno eka vatshila lava pfunaka vanhu lava a va tlhakisiwile, loko u wu lava.”

Vaongori va simeke endlelo rin’wana ro pfuna vanhu lava tshameke va tlhakisiwa. Vanhu lava a va tlhakisiwile va byela vanhu lava va nyikaka mpfuno wa vutshila vuxokoxoko hinkwabyo bya leswi swi humeleleke, va bula ha swona minkarhi yo hlayanyana, kambe a va lehisi bulo ra vona, leswi va swi endla va nga si hlangana ni mindyangu ya vona, va nga si tlhelela evuton’wini bya ntolovelo. Rigmor Gillberg, mutshila wa vutshunguri eka nhlangano wa Xihambano xo Tshwuka u ri: “Loko munhu a tshunguriwa hi ku hatlisa endzhaku ka xiendlakalo lexi, u hunguta khombo ro vavisekela makumu.”

Vuyelo Byin’wana

Vanhu lava tlhakisiweke swin’we ni mindyangu ya vona a hi vona ntsena lava khumbiwaka hi ku tlhakisiwa ka vanhu. Ku chava ku tlhakisiwa swi nga endla leswaku vanhu va matiko man’wana va nga endzeli etikweni rero, swi tlhela swi hunguta vuvekisi; swi endla nileswaku vanhu va titwa va nga sirhelelekanga. Hi tin’hweti ti nga ri tingani hi 1997, tikhampani ta tsevu leti humaka ematikweni man’wana ti rhurhile ePhilippines, hikwalaho ka nxungeto wa ku tlhakisiwa. Wansati un’wana wa le Philippines, la tirhelaka ntlawa lowu vuriwaka Vaaki Lava Lwaka Ni Vugevenga u te: “Hi hanya hi ku chava.”

Xihloko lexi a xi ri eka The Arizona Republic xi ri: “Vakongomisi van’wana va le Mexico va hahama ni vusiku hikwalaho ko chava ku tlhakisiwa.” Magazini wa le Brazil lowu vuriwaka Veja wu vika leswaku vatlhakisi swin’we ni tinsula-voya, va fana ni swinghunghumani emilorhweni ya vana va le Brazil. Le Taiwan, eswikolweni ku dyondzisiwa tindlela to sivela ku tlhakisiwa ka vanhu, naswona le United States, eswikolweni swa tindzumulo ku vekiwe tikhamera ta nsirhelelo leswaku ku siveriwa ku tlhakisiwa ka vana.

Ku Andza Ka Vayimeri Va Nsirhelelo

Ku andza ka ku tlhakisiwa ka vanhu ni timhaka leti rharhanganeke leti fambisanaka na kona swi endle leswaku ku va ni tikhampani leti sirhelelaka vanhu. Edoroba-nkulu ra Brazil, eRio de Janeiro, ku ni tikhampani to tano leti tlulaka 500, leti endlaka mali leyi ringanaka R11 wa magidi ya timiliyoni.

Tikhampani to tala ta nsirhelelo ta matiko hinkwawo ti dyondzisa tindlela leti nga endlaka leswaku u nga tlhakisiwi, ti kandziyisa swiviko leswi vulavulaka hi tindhawu leti nga ni khombo naswona ti vulavula ni hi vanhu lava tlhakiseke munhu ivi va lava mali ya nkutsulo. Ti nyikela switsundzuxo eka mindyangu ni le ka tifeme, ti va dyondzisa tindlela leti tirhisiwaka hi vatlhakisi ni ku pfuna vanhu leswaku va swi kota ku langutana ni xiyimo lexi emianakanyweni. Tikhampani tin’wana ti ringeta ni ku khoma vatlhakisi kutani ti kuma mali leyi hakeriweke ya nkutsulo endzhaku ka loko loyi a khomiweke a ntshunxiwile. Kambe, ntirho wa tona a hi wa mahala.

Hambileswi ku endliwaka matshalatshala lawa, ku tlhakisiwa ka vanhu ka engeteleka ematikweni yo tala. Richard Johnson, xandla xa muungameri wa Seitlin & Company, loko a vulavula hi xiyimo lexi le Latin Amerika, u ri: “Ku languteriwe leswaku nhlayo ya vanhu lava tlhakisiwaka yi engeteleka.”

Xivangelo Xa Ku Engeteleka Loku

Vativi va boxa swivangelo swo tala swa ku engeteleka ka sweswinyana. Xin’wana xa swona i ku pfumaleka ka timali ematikweni man’wana. Un’wana la tirhaka ku phalala edorobeni ra Nal’chik, le Russia, u te: “Ndlela yo antswa yo kuma mali i ku tirhisa ndlela leyi yi humelelaka, ya ku tlhakisa vanhu.” Eka tiriphabliki ta khale ka Soviet, ku vuriwa leswaku mali leyi kumekaka hi ku tlhakisa vanhu yi tirhiseriwa ku pfuna mavuthu lamatsongo ya nyimpi.

Vanhu vo tala va endzela ematikweni man’wana hikwalaho ka mabindzu kumbe ku ya valanga ndhawu ku tlula hambi ku ri rini eku sunguleni, kutani va endla leswaku vatlhakisi va kuma vanhu lava va nga va tlhakisaka. Nhlayo ya vanhu lava humaka ematikweni mambe lava tlhakisiweke yi engeteleke hilaha ku phindhiweke kambirhi emalembeni ya ntlhanu. Exikarhi ka 1991 na 1997, vaendzi va tlhakisiwile ematikweni ya kwalomu ka 26.

Xana vatlhakisi lava hinkwavo va huma kwihi? Tinyimpi tin’wana ta hela, kutani lava a va ri masocha va heleriwa hi ntirho, va sala va nga ri na mali. Vanhu lava va ni vuswikoti hinkwabyo lebyi lavekaka leswaku va nghenela ntirho lowu wu bindzulaka.

Hilaha ku fanaka, ku tirhisiwa ka tindlela tin’wana leti humelelaka leswaku ku siveriwa ku phangiwa ka mali ebanki ni ku siveriwa ka bindzu ra swidzidzirisi, swi endle leswaku swigevenga swi nghenela ntirho wun’wana, wa ku tlhakisa vanhu leswaku swi kuma mali. Mike Ackerman, mutshila wa ta ku tlhakisiwa ka vanhu, u hlamuserile: “Loko hi endla leswaku swi tika ku yiva swilo etindhawini hinkwato, sweswo swi endla leswaku ku gevengiwa vanhu.” Ku tivisa leswaku ku hakeriwe mali yo tala ya nkutsulo swi susumetela van’wana lava lavaka ku tlhakisa vanhu leswaku va sungula.

A Va Swi Endli Hi Xikongomelo Xin’we Minkarhi Hinkwayo

Vatlhakisi vo tala va lava mali ntsena. Mali ya nkutsulo leyi koxiwaka yi sukela eka tirhandi ti nga ri tingani ku ya fika eka R364 wa timiliyoni ta nkutsulo leti hakeleriweke n’wankumi wa le Hong Kong loyi a nga ntshunxiwangiki hambiloko mali yoleyo se yi hakeriwile.

Hi hala tlhelo, van’wana vatlhakisi va tirhise vanhu lava va va tlhakiseke leswaku va tikumela ndhuma, swakudya, mirhi, swiya-ni-moya, mimovha swin’we ni swikolo leswintshwa, mapato ni swibedlhele. Mukongomisi un’wana la tlhakisiweke le Asia u ntshunxiwe endzhaku ka loko lava n’wi tlhakiseke va nyikiwe yunifomo ya basketball ni tibolo ta basketball. Mintlawa yin’wana yi tlhakisa vanhu leswaku yi chavisa ni ku kavanyeta vavekisi va le matikweni mambe ni vaendzi, hi xikongomelo xo sivela ku onhiwa ka tiko ni tindhawu ta ntumbuluko.

Hikwalaho, swivangelo swa ku tlhakisiwa ka vanhu swi lo vuya, a swi pfumaleki swilo leswi va nga swi tirhisaka, va tele vanhu lava va nga va tlhakisaka. Xana mintlhantlho na yona yi tele? Hi yihi yin’wana ya mintlhantlho leyi, naswona, xana yi nga xi tlhantlha xiphiqo lexi hakunene? Hi nga si hlamula swivutiso leswi, a hi kambisiseni swivangelo swin’wana leswikulu, leswi nga swa xisekelo, swa ku nyuka ka bindzu leri ra ku tlhakisiwa ka vanhu.

[Bokisi leri nga eka tluka 21]

Loko U Tlhakisiwa

Lava va kambisiseke mhaka leyi va nyikela swiringanyeto leswi landzelaka eka vanhu lava va nga ha tlhakisiwaka.

• Khomisana na vona; tshika ku sihalala. Vanhu lava sihalalaka va tala ku khomiwa hi ndlela ya tihanyi, naswona va tihoxa ekhombyeni ra ku dlayiwa kumbe ku xupuriwa.

• U nga khomiwi hi rhumbu. Tsundzuka leswaku vanhu vo tala lava tlhakisiweke, va pona.

• Endla rhengu ro tiva leswaku i nkarhi muni.

• Ringeta ku va ni swilo leswi u swi endlaka siku ni siku.

• Endla vutiolori, hambiloko u nga pfumeleriwi ku ntshunxeka ngopfu.

• Vana ni vuxiyaxiya; ringeta ku nhlokohata vuxokoxoko, mimpfumawulo ni ku tsundzuka risema ro karhi. Kuma vuxokoxoko malunghana ni vanhu lava va ku tlhakiseke.

• Loko swi koteka, bulanyana na vona, u ringeta ku pfula tindlela ta ku vulavurisana na vona. Loko vatlhakisi va ku teka tanihi munhu, swi nga ha endleka va nga ku vavisi kumbe ku ku dlaya.

• Endla leswaku va lemuka swilaveko swa wena, kambe swi endle hi ndlela yo titsongahata.

• U nga ringeti ku bula na vona hi nkutsulo wa wena.

• Loko u kuma leswaku van’wana va endla matshalatshala ya ku ku ntshunxa, tiwisele ehansi, onge u titivarile u vona leswaku ku humelela yini.

[Bokisi leri nga eka tluka 22]

Ndzindza-khombo Wa Vanhu Lava Tlhakisiweke—I Njhekanjhekisano

Bindzu leri nyukaka leri fambisanaka ni ku engeteleka ka ku tlhakisiwa ka vanhu i bindzu ra ndzindza-khombo. Lloyd ya le London yi engetele ndzindza-khombo wa vanhu lava tlhakisiweke hi 50 wa tiphesente hi lembe emalembeni ya va-1990. Tikhampani to tala ti nyikela ndzindza-khombo wolowo. Ndzindza-khombo lowu wu pfuna ku hakela muvulavuleri wa munhu la tlhakisiweke, ku hakela mali ya nkutsulo, minkarhi yin’wana ni mpfuno wa vutshila wa ku kuma mali leyi hakeriweke ya nkutsulo. Hambiswiritano, mhaka ya ndzindza-khombo ya ha ri njhekanjhekisano lowukulu.

Vanhu lava va solaka ndzindza-khombo wa ku tlhakisiwa ka vanhu va vula leswaku wu seketela vugevenga hi timali nileswaku a hi swinene ku endla mali hi ku tlhakisiwa ka vanhu. Va tlhela va vula leswaku munhu la hakeleke ndzindza-khombo swi nga ha endleka a nga khathali hi ku sirheleleka kakwe nileswaku ndzindza-khombo wu ta endla leswaku swi olovela vatlhakisi ku kuma mali leyi va yi lavaka hi vukanganyisi, kutani sweswo swi khutaza vugevenga. Van’wana va chava nileswaku loko ku ri ni ndzindza-khombo, vanhu van’wana va ta hlela leswaku ku tlhakisiwa vona vini leswaku va ta kuma mali ya ndzindza-khombo. Ndzindza-khombo wa loko munhu a tlhakisiwile wu yirisiwile eColombia, eJarimani ni le Italiya.

Vaseketeri va ndzindza-khombo wa ku tlhakisiwa ka vanhu va vula leswaku wu endla leswaku vanhu vo tala va hakela loko ku lahlekeriwe vanhu va nga ri vangani, ku fana ni ndzindza-khombo wun’wana ni wun’wana. Va vula leswaku ndzindza-khombo wu endla leswaku vanhu va titwa va sirhelelekile, tanihi leswi wu endlaka leswaku mindyangu leyi nga ni ndzindza-khombo swin’we ni tikhampani ti swi kota ku kuma mpfuno wa vanhu lava nga ni vutshila, lava nga chavelelaka timbilu, va burisana leswaku ku hakeriwa mali leyitsongo ya nkutsulo ni ku endla leswaku swi olova ku khoma vatlhakisi.

[Bokisi leri nga eka tluka 23]

Stockholm Syndrome

Hi 1974, ku tlhakisiwa ka Patty Hearst, n’wana wa xisati wa n’wamaphepha-hungu la nga n’wankumi Randolph A. Hearst, ku hundzuke xihlamariso, loko a yima ni vatlhakisi vakwe kutani a hlanganyela eku gevengeni hi matlhari a ri ni ntlawa lowu. Eka xiendlakalo xin’wana, mutlangi wa bolo la tlhakisiweke wa le Spain u rivalele vanhu lava n’wi tlhakiseke a tlhela a va navelela mikateko.

Eku sunguleni ka va-1970, xiphiqo lexi xi thyiwe vito ra Stockholm Syndrome, endzhaku ka xiendlakalo xa ku siveleriwa ka vanhu ebanki ya le Stockholm, eSweden hi 1973. Eka xiendlakalo xexo, vanhu van’wana lava a va siveleriwile va endle vunghana ni vanhu lava va siveleleke. Vunghana byebyo byi ve xisirhelelo eka lava va siveleriweke, hilaha buku leyi nge Criminal Behavior yi hlamuselaka hakona: “Loko lava va siveleriweke ni vasiveleri va vona va ya va tolovelana, va ye va rhandzana. Xiendlakalo lexi xi kombisa leswaku hi ku famba ka nkarhi, musiveleri swi nga ha endleka a nga n’wi endli nchumu loyi a n’wi siveleleke.”

Munghezi un’wana la pfinyiweke loko a tlhakisiwile le Chechnya u te: “Ndzi tshemba leswaku loko murindzi a sungula ku hi tiva ha un’we-un’we, u swi lemukile leswaku swi hoxile ku ndzi pfinya. U tshike ku ndzi pfinya kutani a kombela ndzivalelo.”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 20]

Eka swirho swa ndyangu, ku tlhakisiwa ka munhu i nchumu wun’wana lowu chavisaka ngopfu, lowu vavisaka mintlhaveko hi ndlela leyi nga anakanyekiki

[Xifaniso lexi nga eka tluka 21]

Vanhu lava tlhakisiweke va lava nchavelelo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Vanhu vo tala lava tlhakisiwaka, va pfaleriwa, ku nga khathariwi hi swilaveko swa vona swa miri kumbe swa rihanyo