Vamanana Lava Nga Ni Vuvabyi Bya AIDS (SIDA) Va Langutane Ni Xiphiqo Lexikulu

CYNTHIA,a wansati la tshamaka eWest Indies, a a langutane ni minhlawulo yimbirhi, leswaku a an’wisa xihlangi xakwe vele kumbe a xi an’wisa bodlela. Swi nga ha vonaka onge swa olova ku endla xiboho. Phela, se ku hundze malembe-xidzana yo tala madokodela ma ri karhi ma bumabumela mafi ya manana leswaku hi wona “swakudya swo antswa ku swi tlula hinkwaswo” swa swihlangi. Hi hala tlhelo, swihlangi leswi an’wisiwaka bodlela etindhawini leti nga ni vusweti swi le khombyeni lerikulu ngopfu ra leswaku swi dlayiwa hi vuvabyi bya nchuluko ku tlula leswi an’wisiwaka vele. Entiyisweni, Nkwama wa Vana wa Nhlangano wa Matiko (UNICEF) wu vika leswaku vana va kwalomu ka 4 000 va fa siku ni siku hikwalaho ka makhombo lama fambisanaka ni swakudya leswi swihlangi swi nyikiwaka swona ematshan’weni ya mafi ya manana.

Kambe, emhakeni ya Cynthia, xiboho xa ku n’wi an’wisa xi hikwalaho ka khombo rin’wana leri nga faniki ni leri. Nuna wakwe u n’wi tlulete xitsongwatsongwana lexi hlaselaka nsawutiso eka munhu (HIV), lexi vangaka AIDS. Endzhaku ka ku veleka, Cynthia u lemuke leswaku n’wana la tswariweke hi manana la nga ni HIV u le khombyeni leri phindhiweke ka nkombo ra ku tluleriwa hi vuvabyi lebyi loko a an’wisiwa.b Kutani, a a fanele a endla xiboho xo vava: a nghenisa xihlangi xakwe ekhombyeni ra leswaku xi tluleriwa hi vuvabyi lebyi hi ku xi an’wisa vele kumbe a xi nghenisa emakhombyeni lama vangiwaka hi ku an’wa bodlhela.

Ematikweni ya misava lama ntungu wa AIDS wu andzeke ngopfu, vavasati vambirhi kumbe vanharhu eka va khume lava tikeke va ni xitsongwatsongwana xa HIV. Etikweni rin’wana, ku tlula hafu ya vavasati hinkwavo lava tikeke, lava kamberiweke a va ri ni vuvabyi lebyi. Xiya-ni-moya xa Nhlangano wa Matiko xa vika: “Tinhlayo leti ti chavisaka, ti endle leswaku vativi va sayense va tsutsumela ku ya lava ntlhantlho.” Ku angula eka nxungeto lowu, tinhlangano ta tsevu ta Nhlangano wa Matiko ti nyikele hi ntokoto wa tona, matshalatshala ya tona, ni swilo leswi ti nga na swona leswaku ti vumba Joint United Nations Programme leyi langutaneke ni HIV/AIDS, leyi tiviwaka tanihi UNAIDS.c Kambe UNAIDS yi kume leswaku a swi olovi ku tlhantlha xiphiqo xa AIDS.

Swihinga Leswi Rharhanganeke Leswi Sivelaka Ntlhantlho Wo Olova

Hi ku ya hi Edith White, la nga ni ntokoto eku an’wiseni ka vana vele, tlhelo mutivi wa ndlela leyi manana a tluletaka n’wana xitsongwatsongwana xa HIV ha yona, vatirhi va swa vutshunguri va khutaza vamanana lava tshamaka ematikweni lama hluvukeke leswaku va nga an’wisi swihlangi swa vona vele, tanihi leswi swi endlaka leswaku xihlangi xi va ekhombyeni lerikulu ra ku tluleriwa hi vuvabyi lebyi. Swi vonaka onge swakudya swa vana hi swona leswi antswaka ematshan’weni ya vele. Kambe ematikweni lama ha hluvukaka—laha mianakanyo ya vanhu yi endlaka leswaku va endla swiboho swin’wana—ntlhantlho lowu wo olova a wu tirhi.

Xiphiqo xin’wana xi vangiwa hi vanhu. Ematikweni lawa ku an’wisa n’wana vele swi tolovelekeke, vavasati lava va an’wisaka swihlangi swa vona bodlhela va nga ha voniwa leswaku va ni xitsongwatsongwana xa HIV. Wansati a nga ha chava leswaku u ta voniwa nandzu, u ta tshikiwa kumbe ku biwa loko swi tiviwa leswaku u ni vuvabyi lebyi. Vavasati van’wana lava nga exiyin’weni lexi, va vona ku ri hava lexi va nga xi endlaka handle ko an’wisa swihlangi swa vona vele, va ta kota ku tumbeta leswaku va na HIV.

Ku ni swihinga swin’wana nakambe. Hi xikombiso, ehleketa hi Margaret la nga ni malembe ya 20 hi vukhale. Yena, ku fana ni vavasati van’wana lava ringanaka 95 wa tiphesente va le Uganda, a nga si tshama a kamberiwa HIV. Kambe Margaret u ni xivangelo xo karhateka. Xihlangi xakwe xo sungula xi file, naswona xa vumbirhi xi tsanile kutani xi tshamela ku vabya. Margaret u an’wisa xihlangi xakwe xa vunharhu vele ka khume hi siku, ku nga khathariseki leswaku swi nga endleka a ri ni HIV. U ri: “A ndzi nge swi koti ku wundla vana va mina hi swakudya leswi xavisiwaka.” Ha yini? Margaret u vula leswaku nxavo wa swakudya swa n’wana un’we, wu yi tlula hi hafu mali leyi ndyangu wa le ndhawini ya ka vona wu yi kumaka elembeni. Hambiloko swakudya a swi kumeka mahala, a ka ha ta va ni xiphiqo xo kuma mati yo basa ya ku endla leswaku swakudya leswi swi va swi sirhelelekile eka xihlangi.d

Swin’wana swa swihinga leswi, a swi ta hungutiwa, loko vamanana lava nga ni HIV a vo tshama endhawini leyi baseke, va kuma mphakelo lowu eneleke wa swakudya leswi nga tirhisiwaka ematshan’weni ya mafi, ni ku kuma mati yo basa. Xana swa durha? Kumbexana. Kambe, lexi hlamarisaka, ku endla leswaku swilo sweswo swi kumeka swi ya hileswaku i yini lexi rhangisiwaka emahlweni, a hi mhaka ya mali. Kunene, swiviko swa Nhlangano wa Matiko swi komba leswaku matiko man’wana lama nga evuswetini lebyikulu, ma tirhisa mali yo tala hilaha ku phindhiweke kambirhi evusocheni ku tlula leyi ma yi tirhiselaka rihanyo ni dyondzo.

Ku Vuriwa Yini Hi Mirhi Leyi Lwisanaka Ni AIDS?

Vativi va sayense va Nhlangano wa Matiko va vike leswaku murhi wo chipa, lowu vuriwaka AZT wu nga pfuna ngopfu leswaku vamanana va nga tluleti swihlangi swa vona HIV. Hi ku pfuniwa hi UNAIDS, mali ya vutshunguri lebyi yi hungutiwe yi va R300. Tlhandla-kambirhi, valavisisi va AIDS va tivisile hi July 1999, leswaku ku tshungula vamanana lava nga ni HIV ni swihlangi swa vona, hi murhi lowu durhaka R18 lowu vuriwaka nevirapine, swi vonaka swi tirha ngopfu ku tlula AZT eku siveleni leswaku HIV yi nga tluleli swihlangi. Vativi va rihanyo va vula leswaku murhi lowu wa nevirapine wu nga sivela swihlangi leswi ringanaka 400 000 leswaku swi nga velekiwi swi ri ni HIV.

Hambiswiritano, van’wana va ma sola matshungulelo yo tano, va vula leswaku, eku heteleleni vamanana va ta dlayiwa hi AIDS kutani va siya vana lava va nga ri na vatswari, tanihi leswi ma sivelaka ntsena leswaku vamanana va nga tluleti swihlangi swa vona HIV. Nhlangano wa Matiko wu tiyimelela hi ku vula leswaku ndlela yin’wana yo vava i ku tshika swihlangi leswi swi nga riki na nandzu swi khomiwa hi HIV, kutani swi fa hakatsongo-ntsongo, ku nga rifu leri vavaka. Va tlhela va vula leswaku vamanana lava nga ni HIV va nga hanya malembe yo tala. Ehleketa hi Cynthia, la boxiweke eku sunguleni. U lemuke leswaku u ni xitsongwatsongwana xa HIV hi 1985 loko xihlangi xakwe xi velekiwa, kambe ku hele malembe ya nhungu a nga si vabya. Hambileswi xihlangi xakwe a xi ri ni HIV loko xi velekiwa, loko xi ri ni malembe mambirhi a xi nga ha ri na yona.

Xitiyisekiso lexi chavelelaka xo huma eBibeleni, hi leswaku mbango lowu sirhelelekeke ni ntlhantlho lowu nga ta tshama hi masiku wa mintungu yo kota AIDS, wu kwala nyongeni. (Nhlavutelo 21:1-4) Yehovha Xikwembu u tshembisa misava leyintshwa leyi ‘munhu la tshamaka eka yona a nga taka a nga vuli a ku: “Ndza vabya.”’ (Esaya 33:24) Timbhoni ta Yehovha ti nga tsakela ku ku byela hi ntlhantlho lowu wu nga ta tshama hi masiku. Leswaku u kuma rungula leri engetelekeke, hi kombela u tihlanganisa ni vakandziyisi va magazini lowu kumbe ni Timbhoni ta Yehovha endhawini ya ka n’wina.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 12]

WHO/E. Hooper