Vantshwa Va Vutisa . . .

Hikwalaho Ka Yini Munghana Wa Mina A Ndzi Twise Ku Vava?

“A ndzi ri ni vanghana vo hlayanyana . . . Hiloko va sungula vunghana ni nhwanyana un’wana, kutani loko ndzi ya eka vona, a va miyela. . . . Va sungule ku ndzi ba hi makatla eka hinkwaswo. Swi ndzi vavise ngopfu emintlhavekweni.”—Karen.a

SWESWO swi nga ha endleka ni le ka vanghana lavakulu. Namuntlha lava vambirhi va hlekisana; mundzuku a va ha vulavurisani ni ku vulavurisana. Nora, la nga ni malembe ya 17 hi vukhale u ri: “Munghana, ku fanele ku va munhu loyi u nga titshegaka ha yena u tlhela u n’wi tshemba, munhu loyi u nga yaka eka yena ehansi ka swiyimo hinkwaswo.” Kambe, minkarhi yin’wana, munghana wa wena lonkulu a nga ha sungula ku tiendla nala wa wena lonkulu ngopfu.

Loko Vunghana Byi Ri eKhombyeni

I yini leswi onhaka vunghana lebyinene? Eka Sandra, xiphiqo xi sungule loko munghana wakwe Megan, a lombe xikipa xakwe lexi a xi rhandzaka ngopfu. Sandra u ri: “Loko a xi vuyisa, a xi thyakile naswona xi handzukilenyana evokweni. A nga vulanga nchumu, a a ehleketa leswaku a ndzi nge swi voni.” Xana Sandra u titwe njhani hikwalaho ka futa ra Megan? U ri: “A ndzi twa onge ndza hlanya. A swi vonaka onge a nga swi xiximi swilo swa mina . . . kumbe mintlhaveko ya mina.”

Munghana wa wena lonkulu a nga ha ku vavisa loko a endla kumbe ku vula swilo leswi ku tsongahataka. Swi ve tano hi Cindy loko a byela vanghana vakwe va le tlilasini leswaku a nga si yi hlaya buku leyi a faneleke ku vulavula ha yona. Hi xitshuketa, munghana wakwe Kate u sungule ku n’wi sola. Cindy u ri: “U ndzi khomise tingana emahlweni ka vanghana va hina vo tala. Ndzi n’wi kokele nomu. Vunghana bya hina byi cince ngopfu endzhaku ka sweswo.”

Minkarhi yin’wana ku va ni vangwa loko munghana a sungula ku heta nkarhi ni vanghana lavantshwa. Bonnie, la nga ni malembe ya 13 hi vukhale u ri: “A ndzi ri ni munghana lonkulu la sunguleke ku va xirho xa ntlawanyana wun’wana. U sungule ku ndzi honisa.” Kumbexana swi nga ha endliwa hiloko u sungula ku vona munghana wa wena a tlanga xitumbelelana. Joe, la nga ni malembe ya 13 u ri: “Mina na Bobby a hi ri vanghana lavakulu. A ndzi ehleketa leswaku wa ndzi rhandza hikwalaho ka vumunhu bya mina, kambe ndzi kume leswaku u ndzi rhandza hileswi tatana a tirhaka ku navetisa naswona minkarhi hinkwayo a kumaka mathikithi yo ya hlalela mintlango ni tikhonsati.” Xana Joe u titwa njhani sweswi? U ri: “A ndzi nge he pfuki ndzi n’wi tshembile Bobby!”

Eswiyin’weni swin’wana, munghana a nga ha byela van’wana mhaka leyi a wu lava leswaku yi tshama yi ri xihundla. Hi xikombiso, Allison u byele Sara munghana wakwe xiphiqo lexi a a ri na xona ni mutirhi-kulobye. Hi xa mundzuku wa kona, Sara u paluxe mhaka leyi emahlweni ka mutirhi-kulobye yoloye. “A ndzi nga ehleketi leswaku u ta va phyaphyarhana hi ndlela leyi!” Ku vula Allison. “A ndzi vila.” Rachel, la nga ni malembe ya 16, u humelele hi leswi fanaka loko munghana wakwe lonkulu a paluxe mhaka leyi va yi buleke va ri vambirhi. Rachel u ri: “Swi ndzi nyumisile naswona ndzi titwe ndzi xengiwile. Ndzi tivutisile, ‘Xana ndza ha ta tlhela ndzi n’wi byela ta le mbilwini ya mina nakambe?’”

Vunghana byi nga ha va nseketelo emintlhavekweni, ngopfu-ngopfu loko havumbirhi bya n’wina mi khathalelana, mi tshembana ni ku xiximana. Kambe, hambi ku ri vunghana lebyikulu byi nga ha va ni swiphiqo minkarhi yin’wana. Bibele yi swi veka hi ku kongoma: “Ku ni vanakulobye lava tshamaka va lunghekele ku tshovelelana.” (Swivuriso 18:24) Ku nga khathariseki leswaku hi xihi xivangelo xa kona, swi nga ha ku vavisa loko u vona leswaku u xengiwe hi munghana wa wena. Ha yini swi ri tano?

Lexi Endlaka Leswaku Vunghana Byi Onhaka

Ku hava vuxaka bya vanhu—ku nga khathariseki leswaku i bya vantshwa kumbe i bya vanhu lavakulu—lebyi nga riki na swiphiqo. Phela, swi hilaha Yakobo, mudyondzisiwa la nga Mukreste a tsaleke hakona: “Hinkwerhu ha khunguvanyeka minkarhi yo tala. Loko mani na mani a nga va khunguvanyisi van’wana hi rito, loyi i munhu la hetisekeke, la kotaka ku lawula ni miri wakwe hinkwawo.” (Yakobo 3:2; 1 Yohane 1:8) Leswi un’wana ni un’wana a endlaka swihoxo, hi fanele hi swi rindzela leswaku nkarhi wun’wana, munghana wa hina a nga ha endla kumbe ku vula swilo leswi hi vavisaka. Na wena u nga ha tsundzuka leswaku u tshame u vavisa munhu yoloye. (Eklesiasta 7:22) Lisa, la nga ni malembe ya 20 hi vukhale u ri: “Hinkwerhu a hi hetisekanga, naswona hi ta khunguvanyisana minkarhi yin’wana.”

Ku ni swivangelo swin’wana leswi nga ha khumbekaka, ku nga khathariseki ku nga hetiseki ka vumunhu. Tsundzuka, loko u ri karhi u kula naswona u wupfa, leswi u swi tsakelaka—ni leswi vanghana va swi tsakelaka—swa cinca. Hikwalaho, vanhu vambirhi lava a va tsakela nchumu lowu fanaka, va nga ha kuma leswaku va cinca hakatsongo-tsongo. N’wana un’wana wa malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi u ririle hikwalaho ka munghana wakwe lonkulu a ku: “A ha ha tali ku belana riqingho, naswona loko hi vulavula, a hi pfumelelani eka swilo swo tala.”

Ina, ku hambana i mhaka yin’wana. Kambe, ha yini van’wana va vavisa vanghana va vona? Hakanyingi, swi vangiwa hi mavondzo. Hi xikombiso, swi nga ha endleka leswaku munghana wa wena u sungula ku ku vondzoka hikwalaho ka tinyiko leti u nga na tona kumbe hikwalaho ka leswi u humelelaka. (Ringanisa Genesa 37:4; 1 Samuwele 18:7-9.) Hilaha Bibele yi vulaka hakona, “mavondzo i ku bola ka marhambu.” (Swivuriso 14:30) Ma vanga mona ni vulala. Ku nga khathariseki leswaku hi xihi xivangelo xa kona, i yini lexi u nga xi endlaka loko munghana wa wena a ku vavisa?

Ku Pfuxeta Vunghana

Rachel u ri: “Xo sungula, a ndzi n’wi languta kutani ndzi ringeta ku vona leswaku u lo swi endla hi vomu kumbe e-e.” Loko va ku sandzile hi marito yo karhi kumbe hi xiendlo xo karhi, u nga teki goza hikwalaho ko susumetiwa hi mintlhaveko. Ematshan’weni ya sweswo, lehisa mbilu ni ku ehleketisisa hi mhaka leyi. (Swivuriso 14:29) Xana swi ta pfuna loko wo teka goza hi xihatla hikwalaho ka ku va u sandziwile? Endzhaku ko kambisisa timhaka leti, u nga ha hlawula ku landzela xitsundzuxo xa Pisalema 4:4: “Hlundzukani, kambe mi nga dyohi. Vulavulani hi mbilu ya n’wina loko mi ri esangwini ra n’wina, kutani mi miyela.” Kutani u nga ha hlawula leswaku “rirhandzu ri funengeta swidyoho swo tala.”—1 Petro 4:8.

Kambe, ku vuriwa yini hiloko u vona leswaku a wu nge swi koti ku honisa ndlela leyi a ku vaviseke ha yona? Exiyin’weni xo tano, swi nga va swinene ngopfu ku ya eka munhu yoloye. Frank, la nga ni malembe ya 13 hi vukhale u ri: “Hlanganani havumbirhi bya n’wina, kutani mi bula hi leswi endlekeke. Loko mi nga endli tano, mi ta va ni xikhutu.” Susan, la nga ni malembe ya 16 u titwa hi ndlela leyi fanaka. U ri: “Ndlela leyinene ngopfu, i ku va byela leswaku a wu va tshemba, kambe va ku hete matimba.” Jacqueline, na yena u tsakela ku lulamisa mhaka leyi hi ku vulavurisana ni munhu wa kona. U ri: “Ndzi ringeta ku vulavula hi mhaka ya kona. Hi ntolovelo, munhu wa kona a nge jikajiki, kutani u nga lulamisa timhaka hi nkarhi wolowo.”

Ina, u fanele u xiya leswaku u nga yi eka munghana wa wena hi swifafa. Bibele yi ri: “Munhu wo kariha u pfuxa mholovo, kambe loyi a hlwelaka ku hlundzuka u timela ku holova.” (Swivuriso 15:18) Kutani, yimanyana u horisa moya, u nga si ringeta ku tlhantlha xiphiqo xa kona. Lisa wa pfumela: “Eku sunguleni u va ni xifafa, kambe u fanele u yimanyana u horisa moya. Rindza ku fikela laha u nga ha n’wi karihelangiki munhu yoloye. Kutani u nga ya eka yena, u tshama ehansi, mi vulavula hi mhaka leyi hi ndlela yo rhula.”

Rito ra nkoka i ku “rhula.” Tsundzuka, xikongomelo xa wena a hi ku holovela munghana wa wena. Xikongomelo xa wena i ku lulamisa timhaka hi ku rhula, naswona loko swi koteka, i ku pfuxelela vunghana. (Pisalema 34:14) Hikwalaho, vula leswi nga embilwini ya wena. Lisa u ringanyeta leswi: “U nga ha ku, ‘Ndzi munghana wa wena, na wena u munghana wa mina; kambe ntsena ndzo lava ku tiva leswi nga humelela.’ U fanele u tiva xivangelo xa leswi a swi endleke. Loko se u xi tiva, hi ntolovelo a swi tiki ku lulamisa timhaka.”

Kunene u ta va u endla xihoxo loko wo ringeta ku tirihisela, kumbexana hi ku hleva munhu yoloye, naswona u ringeta ku yenga van’wana leswaku va ku seketela. Pawulo, muapostola la nga Mukreste u tsalele Varhoma a ku: “Mi nga tlheriseli swo biha hi swo biha hambi eka mani.” (Varhoma 12:17) Kunene, ku nga khathariseki leswaku munghana u ku vavise ku fikela kwihi, ku tirihisela swi ta nyanyisa timhaka. Nora u ri: “A swi pfuni ku tirihisela, hikuva a mi nge he pfuki mi ve vanghana nakambe.” Ku hambana ni sweswo, u engetela hi ku vula leswaku, loko u endla hinkwaswo leswi nga ematimbeni ya wena leswaku u pfuxelela vunghana, “swi ku endla u titwa u ri munhu wo antswa.”

Kambe, ku vuriwa yini hiloko munghana wa wena a nga ri na mhaka ni matshalatshala ya wena ya ku ringeta leswaku mi rivalelana? Exiyin’weni xo tano, tsundzuka leswaku vunghana a byi fani. Judith McCleese, mutsundzuxi wa mindyangu u ri: “U nge endli vunghana lebyikulu ni vanghana va wena hinkwavo. Dyondza leswaku vanghana a va fani.” Kambe, u ta chaveleleka hi ku tiva leswaku u endle leswi a swi fanerile leswaku u pfuxeta vunghana. Muapostola Pawulo u tsarile: “Loko swi koteka, swi titshege hi n’wina, vanani ni ku rhula ni vanhu hinkwavo.”—Varhoma 12:18.

Ku ta va ni swirhalanganya hambi ku ri eka vunghana lebyinene ngopfu. Loko wo swi kota ku langutana ni swirhalanganya leswi, u nga swi pfumeleli swi onha langutelo ra wena hi vanhu van’wana kumbe xindzhuti xa wena, kunene u le ndleleni ya ku va ntswatsi, la wupfeke. Hambileswi van’wana va nga ha “tshamaka va lunghekele ku tshovelelana,” Bibele yi tlhela yi hi tiyisekisa leswaku “ku ni munghana la namarhelaka ku tlula makwavo.”—Swivuriso 18:24.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Swifaniso leswi nga eka tluka 31]

U nga ha pfuxeta vunghana hi ku vulavula hi leswi endlekeke