Vuvabyi Lebyi Nga Tshungulekiki Hi Ku Olova—Mhaka Ya Ndyangu

I YINI vuvabyi lebyi nga tshungulekiki hi ku olova? Hi ndlela leyi twisisekaka, i vuvabyi lebyi khomaka munhu nkarhi wo leha. Ku engetela kwalaho, profesa un’wana u hlamusela vuvabyi lebyi nga tshungulekiki hi ku olova tanihi “xiyimo lexi nga riki xinene xa rihanyo, lexi nga taka xi nga tshunguleki hi ku hatlisa hi vuhandzuri lebyi tolovelekeke kumbe hi ndlela yo olova ya vudokodela.” Lexi endlaka leswaku vuvabyi lebyi nga tshungulekiki hi ku olova kumbe mimbuyelo ya byona yi veka ntlhontlho lowukulu swinene a hi muxaka wa vuvabyi bya kona ni vutshunguri kambe hi leswi byi faneleke byi tiyiseleriwa nkarhi wo leha.

Ku tlula kwalaho, hakanyingi mimbuyelo ya vuvabyi lebyi nga tshungulekiki hi ku olova a yi khumbi muvabyi ntsena. Buku leyi nge Motor Neurone Disease—A Family Affair, yi ri: “Ku ni vanhu vo tala lava nga swirho swa ndyangu, naswona ku vava ni ku vilela loku u ku twaka [wena muvabyi] ku ta twiwa ni hi vanhu lava nga maxaka ya wena.” Leswi swi tiyisekisiwe hi manana loyi n’wana wakwe a a ri ni vuvabyi bya khensa. U ri: “Xirho xin’wana ni xin’wana xa ndyangu xa khumbeka, ku nga khathariseki leswaku xa swi kombisa kumbe xa swi lemuka leswaku xi khumbekile.”

Kambe, swirho swa ndyangu a swi nge khumbeki hi ndlela leyi fanaka. Hambiswiritano, loko swirho swa ndyangu swi twisisa ndlela leyi vuvabyi lebyi nga tshungulekiki hi ku olova byi khumbaka vanhu van’wana ha yona, swi nga swi kota ku langutana ni mintlhontlho ya xiyimo lexi swi langutaneke na xona. Tlhandlakambirhi, loko vanhu lava va nga riki maxaka ya ndyangu—ku nga vatirhi-kulobye, lava a nghenaka na vona xikolo, vaakelani, vanghana—va twisisa vuyelo lebyi tisiwaka hi vuvabyi lebyi nga tshungulekiki hi ku olova, va ta swi kota ku nyikela nseketelo lowunene ni lowu nga ni ntwela-vusiwana. Hi ri ni leswi emiehleketweni, a hi languteni tindlela tin’wana leti mindyangu yi nga ha khumbekaka ha tona hikwalaho ka vuvabyi lebyi.

Ku Endzela eTikweni Rimbe

Ntokoto wa ndyangu hi vuvabyi lebyi nga heriki wu nga ha fanisiwa niloko ndyangu wolowo wu endzela etikweni rimbe. Hambiloko swilo swin’wana swi ta va swi fananyana ni swa le tikweni leri ndyangu lowu wu humaka eka rona, kambe swilo swin’wana swi ta va swi nga tolovelekanga naswona swi hambane ngopfu ni leswi wu swi toloveleke. Loko vuvabyi lebyi nga tshungulekiki hi ku olova byi khome xirho xa ndyangu, swilo swo tala a swi nge cinci evuton’wini bya ndyangu. Kambe, swin’wana swi ta cinca hi ku helela.

Eku sunguleni, vuvabyi lebyi byi nga ha kavanyeta ndlela leyi ndyangu a wu tolovele ku endla swilo ha yona kutani byi sindzisa xirho xin’wana ni xin’wana xa ndyangu leswaku xi endla ku cinca ko karhi leswaku xi kota ku hanya ni xiphiqo lexi nga kona. Leswi swi tiyisekisiwa hi Helen, la nga ni malembe ya 14 hi vukhale, loyi mana wakwe a nga ni ntshikilelo lowukulu wa mianakanyo. U ri: “Hi cinca xiyimiso xa hina leswaku xi pfumelelana ni leswi Manana a nga swi kotaka ku swi endla ni leswi a nga taka a nga swi koti ku swi endla hi siku rero.”

Hambi ku ri vutshunguri—lebyi endleriweke ku pfuna muvabyi—byi nga ha kavanyeta ndlela leyintshwa leyi ndyangu wu ringetaka ku endla swilo ha yona. Ehleketa hi xikombiso xa Braam na Ann, lava boxiweke exihlokweni lexi hundzeke. Braam u ri: “Hi boheke ku endla ku cinca lokukulu evuton’wini bya hina bya siku ni siku hikwalaho ka vutshunguri bya vana va hina.” Ann wa hlamusela: “A hi gidela exibedlhele siku ni siku. Ku tlhandlekela eka sweswo, dokodela u bumabumele leswaku hi nyika vana lava swakudya hakatsongo-tsongo ka tsevu hi siku, leswaku hi va pfuna eka xiphiqo xa ku dya lexi vangiweke hi vuvabyi lebyi. Sweswo a swi vula leswaku ndzi fanele ndzi sweka hi ndlela leyintshwa.” Ntlhontlho wun’wana lowukulu a ku ri ku pfuna vana lava leswaku va endla vutiolori byo tiyisa misiha. Ann u ri: “Leyi a ku ri nyimpi ya siku ni siku.”

Loko muvabyi a ya a tolovela vutomi lebyi byo vava—minkarhi yin’wana u tolovela xitlhavi—vutshunguri ni ku kambisisiwa hi vatshunguri, u ya a titshega ngopfu hi ndyangu leswaku a kuma mpfuno ni nseketelo hi tlhelo ra mintlhaveko. Hikwalaho ka sweswo, a swi lavi leswaku swirho swa ndyangu swi dyondza vutshila lebyintshwa ntsena leswaku swi ta kota ku khathalela muvabyi, kambe hinkwaswo swi boheka ku cinca langutelo ra swona, mintlhaveko ya swona ni ndlela leyi a swi hanya ha yona.

Phela, leswi hinkwaswo swi lava leswaku ndyangu wu tiyisela. Manana loyi n’wana wakwe a a ri exibedlhele a tshunguriwa vuvabyi bya khensa u tiyisekisa leswaku swi nga ha va “ntirho lowu karharisaka ngopfu ku tlula nchumu wun’wana ni wun’wana lowu u nga wu ehleketaka.”

Makumu Ya Kona A Ma Tiveki

Buku leyi nge Coping With Chronic Illness—Overcoming Powerlessness, yi ri: “Ku cinca-cinca ka vuvabyi lebyi nga tshungulekiki hi ku olova, ku endla leswaku swi nga tiveki leswaku byi ta helela kwihi.” Loko swirho swa ndyangu swa ha titoloveta swiyimo swo karhi, swi nga ha langutana ni swiyimo swin’wana leswintshwa kumbe leswi nonon’hwaka ngopfu. Swikombiso swa vuvabyi swi nga ha cinca-cinca kumbe swi nga ha nyanya hi xitshuketa, naswona vutshunguri byi nga ha tsandzeka ku endla leswaku muvabyi a antswa hilaha ku languteriweke hakona. Swi nga endla leswaku vutshunguri byi tshamela ku cinca-cinciwa kumbe byi vanga swiphiqo swin’wana leswi nga languteriwangiki. Loko muvabyi se a titshege ngopfu hi nseketelo lowu ndyangu lowu pfilunganyekeke wu lwelaka ku n’wi seketela ha wona, swi nga ha endleka ndyangu lowu wu ya wu tshikileleka.

Mavabyi yo tala ni vutshunguri leswi ku nga tiviwiki leswaku swi ta helela kwihi swi nga ha tlakusa swivutiso swo kota leswi: Xana leswi swi ta ya emahlweni ku fikela rini? Xana vuvabyi lebyi byi ta nyanya ku fikela kwihi? Xana hi ta swi tiyiselela ku fikela kwihi? Mavabyi lama dlayaka hakanyingi ma endla leswaku hi nga tiyiseki nikatsongo hi vumundzuku bya muvabyi—“Xana swi ta teka nkarhi wo tanihi kwihi rifu ri nga si n’wi hlasela?”

Vuvabyi, ku hleriwa ka vutshunguri, ku pfilunganyeka ni ku nga tiyiseki hi vumundzuku, hinkwaswo loko swi hlanganile swi tisa vuyelo lebyi nga languteriwangiki.

Ndlela Leyi Vanhu Van’wana Va Khumbekaka Ha Yona

Kathleen, loyi nuna wakwe a a tshamela ku hlaseriwa hi ntshikilelo lowukulu wa hlamusela: “A ndzi boheka ku hlula ntshikilelo lowukulu wa ku va ni xivundza ni ku tivona ndzi nga ntshunxekanga.” U ya emahlweni a ku: “Xiyimo lexi a xi nga hi dyisi byi rhelela, hikuva a hi nga swi koti ku rhamba vanhu kumbe ku amukela swirhambo swo endzela van’wana. Eku heteleleni, a hi nga ha hlangani ni vanhu van’wana.” Ku fana na Kathleen, vo tala va hetelela va hanyela ku tisola hikwalaho ko tsandzeka ku rhamba vanhu kumbe ku amukela swirhambo. Ha yini ku humelela leswi?

Vuvabyi hi byoxe kumbe mimbuyelo ya vutshunguri swi nga ha endla leswaku swi tika kumbe swi nga koteki ku tihlanganisa ni vanhu van’wana. Ndyangu wolowo ni muvabyi yoloye va nga ha vona onge vuvabyi lebyi i ndzhukano etikweni, kumbe va nga ha chava leswaku byi ta va khomisa tingana. Ntshikilelo wu nga ha endla muvabyi a vona onge a a nga faneleki ku endla vunghana enkarhini lowu hundzeke, kumbexana ndyangu wu nga ha hela matimba ya ku tihlanganisa ni vanhu van’wana. Hikwalaho ka swivangelo swo hambana-hambana, vuvabyi lebyi nga tshungulekiki hi ku olova byi nga ha endla leswaku munhu a tshama a ri yexe kumbe ndyangu hinkwawo wu va ni xivundza.

Ku tlula kwalaho, a hi hinkwavo lava tivaka leswi va nga swi vulaka kumbe ndlela leyi va nga angulaka ha yona loko va ri ni munhu la vabyaka. (Vona bokisi leri nge “Ndlela Leyi U Nga Vaka Nseketelo Ha Yona,” eka tluka 19.) Ann u ri: “Loko n’wana wa wena a nga fani ni vana van’wana, vanhu vo tala va tala ku n’wi honolela mahlo kutani va n’wi tlhava hi marito. Kahle-kahle, u tala ku tisola hikwalaho ka vuvabyi lebyi, naswona leswi va swi vulaka swi endla leswaku u tivona nandzu ngopfu.” Leswi Ann a swi vulaka swi khumba ni mhaka yin’wana leyi mindyangu yoleyo yi talaka ku langutana na yona.

Mintlhaveko Leyi Vangaka Khombo

Mulavisisi un’wana u ri: “Loko ku kumeka leswaku wa vabya, mindyangu yo tala ya hlamala, a yi kholwi, naswona ya ala. A swi tiyiseleleki.” Ina, swi nga ha ku pfilunganya ku tiva leswaku munhu loyi u n’wi rhandzaka u ni vuvabyi lebyi xungetaka vutomi kumbe lebyi hetaka matimba. Ndyangu wu nga ha vona onge mintshembo ya wona ni leswi a wu swi languterile swi xaxile, wu sala wu nga ha tivi leswaku ku ta humelela yini hi vumundzuku naswona wu titwa wu lahlekeriwe ngopfu, wu ri ni gome.

I ntiyiso, eka mindyangu yo tala leyi ku nga nkarhi wo leha yi vona leswaku xirho xa ndyangu xa vabya, kambe yi nga tivi leswaku xi khomiwe hi yini, yi ri hefu, loko ku kumeka leswo i vuvabyi muni. Kambe mindyangu yin’wana yi nga ha angula hi ndlela yin’wana loko ku kumeka vuvabyi bya kona. Manana un’wana wa le Afrika Dzonga u ri: “Eku heteleleni a swi vava loko hi byeriwa hi vuvabyi lebyi khomeke vana va hina lerova, loko ndzi vula ntiyiso, a swi ta antswa loko a ndzi nga byeriwanga leswaku va khomiwe hi yini.”

Buku leyi nge A Special Child in the Family—Living With Your Sick or Disabled Child yi hlamusela leswaku “i swa ntumbuluko leswaku u pfilunganyeka emintlhavekweni . . . loko u tolovelana ni xiyimo lexi lexintshwa. Minkarhi yin’wana xiyimo xa wena xi tika ngopfu lerova wa chava leswaku a wu nge swi koti ku langutana na xona.” Diana Kimpton, mutsari wa buku leyi, loyi vana vakwe vambirhi va nga ni xifo xa ku gayela ni ku hefemula, wa hlamusela: “Ndzi chavisiwe hi mintlhaveko ya mina lerova a ndzi lava ku tiva loko ku nga ri na xo biha loko ndzi titwa hi ndlela leyi.”

Swi tolovelekile leswaku mindyangu yi fikeriwa hi ku chava—ku chava nchumu lowu nga tiviwiki, ku chava vuvabyi, ku chava ku tshunguriwa, ku chava xitlhavi ni ku chava ku fa. Swi nga ha endleka vana va va ni ku chava lokukulu—ngopfu-ngopfu loko va nga hlamuseriwi kahle leswi humelelaka.

Nakambe swi tolovekile leswaku van’wana va kariha. Magazini wa le Afrika Dzonga lowu nge TLC, wa hlamusela: “Ku nga ha soriwa swirho swa ndyangu leswaku hi swona swi endlaka leswaku muvabyi a kariha.” Swirho swa ndyangu, na swona swi nga ha kariha—swi karihela madokodela leswaku ha yini ma nga hatlanga ma vona xiphiqo xa kona, swi nga ha tikarihela hi swoxe hikwalaho ka ku va swi n’wi tluletile hi fambiselo ra xitekela, swi nga ha karihela muvabyi hi ku va a nga tikhathalelanga kahle, swi nga ha karihela Sathana Diyavulosi hikwalaho ka ku va a vange ku xaniseka ko tano, kumbexana swi nga ha karihela ni Xikwembu, swi vona onge hi xona xi faneleke xi soriwa hikwalaho ka vuvabyi lebyi. Van’wana va nga ha angula hi ku tivona nandzu loko ku va ni vuvabyi lebyi nga tshungulekiki hi ku olova. Buku leyi nge Children With Cancer—A Comprehensive Reference Guide for Parents, yi ri: “Swi vonaka onge mutswari un’wana ni un’wana kumbe makwavo wa n’wana la nga ni vuvabyi bya khensa, u tivona nandzu.”

Hakanyingi munhu—loko a ri ni gome—a nga ha hlundzuka ngopfu kumbe a hlundzukanyana. Mulavisisi un’wana u ri: “Kumbexana leyi hi yona ndlela leyi vanhu va talaka ku angula ha yona. Ndzi ni fayili leyi nga ni mapapila yo tala lama kombisaka mhaka leyi.”

Ina, Mindyangu Yi Nga Langutana Na Byona

Lexi tsakisaka, mindyangu yo tala yi kume leswaku ku langutana ni xiyimo xo tano a swi tiki hilaha a swi vonaka hakona eku sunguleni. Diana Kimpton u ri: “Swilo leswi u swi anakanyaka a swi tshineli nikatsongo eka swa xiviri.” Eka ntokoto wakwe n’wini, u kume leswaku “vumundzuku a byi dzwihalanga hilaha a a ehleketa hakona emasikwini yo sungula.” Tiyiseka leswaku mindyangu yin’wana yi swi kotile ku famba etikweni rimbe ra vuvabyi lebyi nga tshungulekiki hi ku olova nileswaku na wena u nga swi kota. Vo tala va kume leswaku ku tiva ntsena leswaku va kona lava swi koteke ku langutana na byona swi endle leswaku va ku hefu, va tlhela va va ni ntshembo.

Kambe, ndyangu wu nga ha tivutisa, ‘Xana hi nga langutana njhani ni vuvabyi lebyi?’ Xihloko lexi landzelaka xi ta bula hi tindlela tin’wana leti mindyangu yi ti tirhiseke leswaku yi kota ku langutana ni vuvabyi lebyi nga tshungulekiki hi ku olova.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 13]

Mindyangu yi fanele yi khathalela muvabyi ni ku cinca langutelo ra yona, mintlhaveko ni ndlela leyi a yi hanya ha yona

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 14]

Muvabyi swin’we ni ndyangu, va ta langutana ni mintlhaveko yo vava

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 15]

U nga heli mbilu. Mindyangu yin’wana yi swi kotile ku langutana ni xiyimo lexi, na wena u nga swi kota

[Bokisi leri nga eka tluka 15]

Mintlhontlho Yin’wana Ya Vuvabyi Lebyi Nga Tshungulekiki Hi Ku Olova

• Ku dyondza hi vuvabyi ni ndlela yo langutana na byona

• Ku cinca ndlela leyi munhu a a hanya ha yona ni leswi a a swi endla siku ni siku

• Ku hanyisana ni vanhu van’wana

• Ku ya emahlweni hi ndlela ya ntolovelo ni ku tikhoma

• Ku va ni gome hikwalaho ka ku lahlekeriwa loku vangiweke hi vuvabyi

• Ku langutana ni mintlhaveko yo vava

• Ku hlayisa langutelo lerinene