Ndlela Leyi Mindyangu Yi Langutanaka Ha Yona Ni Vuvabyi Lebyi Nga Tshungulekiki Hi Ku Olova

KU LANGUTANA ni nchumu ku nga ha hlamuseriwa tanihi “vuswikoti byo tamela xiyimo xo karhi ni ku humelela hi ku tiyiselela ntshikilelo lowu munhu a nga eka wona.” (Taber’s Cyclopedic Medical Dictionary) Swi katsa ku langutana ni swiphiqo swa vuvabyi lebyi nga tshungulekiki hi ku olova hi ndlela leyi endlaka leswaku u swi kota ku byi lawula naswona u va ni ku rhula ka mianakanyo. Naswona, hikwalaho ka leswi vuvabyi lebyi nga tshungulekiki hi ku olova ku nga mhaka ya ndyangu, xirho xin’wana ni xin’wana xa ndyangu xi fanele xi va ni nseketelo wa rirhandzu ni wo tshembeka leswaku ndyangu wu swi kota ku langutana ni vuvabyi hilaha ku humelelaka. A hi kambeni tindlela tin’wana leti mindyangu yi ti tirhisaka ku langutana ni vuvabyi lebyi nga tshungulekiki hi ku olova.

Risima Ra Vutivi

Swi nga ha endleka swi nga koteki ku tshungula vugono byo karhi, kambe ku tiva ndlela yo langutana na byona, swi nga pfuna munhu a va ni ku rhula emianakanyweni ni le mintlhavekweni. Leswi swi fambisana ni xivuriso xa khale lexi nge: “Munhu wa vutivi u tiyisa matimba.” (Swivuriso 24:5) Xana ndyangu wu nga yi tiva njhani ndlela yo langutana ni vuvabyi?

Goza ro sungula i ku kuma dokodela loyi mi nga burisanaka na yena naswona a lavaka ku pfuna, loyi a tiyimiseleke ku heta nkarhi wo leha a ri karhi a hlamusela vuxokoxoko hinkwabyo eka muvabyi ni ndyangu wakwe. Buku leyi nge A Special Child in the Family, yi ri: “Dokodela lonene wa khathala hi ndyangu hinkwawo naswona u ni vutshila hinkwabyo lebyi faneleke bya vutshunguri.”

Goza leri landzelaka i ku vutisa swivutiso leswi kongomeke malunghana ni mhaka ya kona kukondza u yi twisisa kahle. Kambe, tsundzuka leswaku loko u ri ni dokodela, u nga pfilunganyeka hi ku olova kutani u rivala leswi a wu lava ku swi vutisa. Xiringanyeto xin’wana lexi pfunaka i ku tsala swivutiso ehansi. Xa nkoka, u nga ha lava ku tiva leswi u nga ha swi rindzelaka hikwalaho ka vuvabyi bya kona ni ndlela yo byi tshungula ni goza leri u faneleke u ri teka.—Vona bokisi leri nge “Swivutiso Leswi Ndyangu Wu Nga Swi Vutisaka Dokodela.”

I swa nkoka swinene ku hundzisela rungula lerinene eka vamakwavo va n’wana la nga ni vuvabyi lebyi nga tshungulekiki hi ku olova. Manana un’wana u bumabumela leswi: “Hatla u hlamusela xiphiqo xa kona. Va nga ha titwa va bakanyeriwe etlhelo ka timhaka ta ndyangu loko va nga swi twisisi leswi humelelaka.”

Mindyangu yin’wana yi swi kotile ku kuma rungula leri pfunaka hi ku endla vulavisisi elayiburari, exitolo xa tibuku kumbe eka Internet—hakanyingi yi kuma rungula leri nga ni vuxokoxoko hinkwabyo hi mavabyi yo karhi.

Ku Hlayisa Vutomi Bya Risima Hi Mpimo Wo Karhi

Hi ntumbuluko swirho swa ndyangu swi lava leswaku muvabyi a hanya vutomi lebyinene. Hi xikombiso, ehleketa hi Neil du Toit, la boxiweke exihlokweni xo sungula. Wa ha pfilunganyeka minkarhi yin’wana hikwalaho ka mimbuyelo yo vava leyi vangiwaka hi xifo lexi a nga na xona. Nilokoswiritano, u heta kwalomu ka 70 wa tiawara hi n’hweti a ri karhi a endla ntirho lowu a wu tsakelaka ngopfu—ku nga ku vulavula ni vanhu endhawini ya ka vona hi ntshembo wakwe lowu sekeriweke eBibeleni. U ri: “Ku nyikela ndzetelo wa Bibele evandlheni swi ndzi endla ndzi eneriseka.”

Vutomi lebyinene byi katsa ku rhandza ni ku rhandziwa hi vanhu van’wana, ku tsakela mintirho leyinene ni ku va ni ntshembo. Vavabyi va ha rhandza ku tsakela vutomi hi mpimo lowu vuvabyi ni vutshunguri bya vona byi nga wu pfumelelaka. Tatana loyi ndyangu wakwe wu langutaneke ni vuvabyi emalembeni lama tlulaka 25 wa hlamusela: “Ha swi rhandza ku endza, kambe hikwalaho ka swipimelo swa n’wana wa mina, a hi swi koti ku ya famba-famba etintshaveni. Kutani hi endla swin’wana. Hi endzela tindhawu leti nga laviki leswaku hi tirhisa matimba.”

Ina, vavabyi va ni matimba lawa ma va pfumelelaka ku kuma ku eneriseka hi mpimo wo karhi evuton’wini. Swi titshege hi vuvabyi bya kona, vo tala va nga ha tsakela ku vona tindhawu to saseka ni ku yingisela mimpfumawulo yo tsakisa. Loko va swi kota ku lawula vutomi bya vona hi mpimo wo karhi, va nga ha swi kota ni ku tsakela vutomi lebyinene hi mpimo wo karhi.

Ku Langutana Ni Mintlhaveko Yo Vava

Nchumu wa risima lowu nga pfunaka munhu leswaku a langutana ni vuvabyi hilaha ku humelelaka wu katsa ndlela yo lawula mintlhaveko yo vava. Wun’wana wa mintlhaveko leyi i vukari. Bibele ya pfumela leswaku munhu a nga ha va ni xivangelo xa ku hlundzuka. Kambe, yi tlhela yi hi khutaza leswaku “hi hlwela ku hlundzuka.” (Swivuriso 14:29) Ha yini swi ri vutlhari ku endla tano? Hi ku ya hi buku yin’wana, vukari “byi nga ku vavisa naswona byi ku hlundzukisa kumbe byi endla leswaku u vula marito lama tlhavaka lama hi ku famba ka nkarhi u nga ta tisola hi ku va u ma vurile.” Hambi ku ri ku kariha kan’we, ku nga ha vangela ku vaviseka loku nga hetaka nkarhi wo leha ku nga si lulamiseka.

Bibele ya bumabumela: “Dyambu ri nga peli ma ha ri eka xiyimo xa ku kariha.” (Vaefesa 4:26) Swi le rivaleni leswaku ku hava lexi hi nga xi endlaka leswaku hi hlwerisa ku pela ka dyambu. Kambe hi nga teka magoza ya ku lulamisa “xiyimo xa ku kariha” hi ku hatlisa leswaku hi nga yi emahlweni hi tivavisa ni ku vavisa van’wana. Phela, u nga ha swi kota ku lulamisa xiyimo hi ndlela yo antswa loko u rhurile.

Ku fana ni ndyangu wun’wana ni wun’wana, ni wa wena wu ta langutana ni swiyimo leswinene ni swo biha. Vo tala va swi lemuka leswaku va nga langutana ni xiyimo ku antswa loko va swi kota ku phofula swa le mbilwini ya vona eka vanhu van’wana kumbe eka munhu la nga ni ntwela-vusiwana ni nsovo. Sweswo swi ve tano hi Kathleen. U rhange a khathalela mana wakwe loyi a a ri ni vuvabyi bya khensa, kutani endzhaku a khathalela nuna wakwe, loyi a a tshamela ku hlaseriwa hi ntshikilelo lowukulu kutani eku heteleleni a khomiwa hi xifo xa Alzheimer. U ri: “A ndzi ntshunxeka naswona ndzi chaveleleka loko ndzi vulavula ni vanghana lava twisisaka.” Rosemary, la khathaleleke mhani wakwe malembe mambirhi, wa pfumela. U ri: “Ku vulavula ni munghana la tshembekaka swi ndzi pfune ku hlayisa langutelo lerinene.”

Kambe, u nga hlamali loko mihloti yi xiririka loko u ri karhi u vulavula. Buku leyi nge A Special Child in the Family,a yi ri: “Ku rila swi hunguta mahika ni ku vava, naswona swa ku pfuna leswaku u hlula gome leri u nga na rona.”

Hlayisa Langutelo Lerinene

Hosi Solomoni wo tlhariha u tsale a ku: “Ku navela ka wena ku hanya ku nga ku pfuna loko u vabya.” (Swivuriso 18:14, Today’s English Version) Valavisisi va manguva lawa va xiye leswaku leswi vavabyi va swi languteleke—ku nga khathariseki leswaku i swinene kumbe swi bihile—swi tala ku hoxa xandla eka vutshunguri bya vona. Kambe, xana ndyangu wu nga ri hlayisa njhani langutelo lerinene loko wu langutane ni vuvabyi lebyi nga tshungulekiki hi ku olova?

Hambiloko yi nga honisi vuvabyi, mindyangu yi langutana ni vuvabyi hilaha ku antswaka loko yi yisa nyingiso eka swilo leswi ya ha kotaka ku swi endla. Tatana un’wana u ri: “Xiyimo lexi xi nga ku endla u va ni langutelo ro biha hi ku helela, kambe u fanele u lemuka leswaku swa ha ri kona leswi u nga kotaka ku swi endla. Wa ha hanya, wa ha ri ni vanhu van’wana ni vanghana va wena.”

Hambileswi vuvabyi lebyi nga tshungulekiki hi ku olova byi nga fanelangiki byi tekeriwa ehansi, kambe ku va ni misavu swa pfuna leswaku u nga tinyikeli eku feni. Langutelo ra misavu ra va ka Du Toit ri yi kombisa kahle yinhla leyi. Collette, ntsongwana wa Neil du Toit, wa hlamusela: “Hikwalaho ka leswi hi dyondzeke ku langutana ni swiyimo swo karhi, ha hleka loko ku va ni swiyimo swin’wana leswi hi welaka, kambe leswi u kumaka leswaku van’wana swi nga va hlundzukisa. Kambe, ku endla hi ndlela leyi swa hi pfuna hakunene leswaku hi nga vi ehansi ka ntshikilelo.” Bibele ya hi tiyisekisa leswaku “mbilu leyi tsakeke i muhanyisi lonene.”—Swivuriso 17:22.

Nchumu Wa Nkoka Ngopfu I Timhaka Ta Moya

Nchumu wa nkoka eka vumoya bya Vukreste bya ntiyiso wu katsa ku ‘tivisa Xikwembu swikombelo swa vona hi xikhongelo ni ku kombela.’ Vuyelo bya kona byi hilaha byi tshembisiweke hakona eBibeleni: “Ku rhula ka Xikwembu loku tlulaka miehleketo hinkwayo ku ta rindza timbilu ta n’wina ni matimba ya n’wina ya mianakanyo.” (Vafilipiya 4:6, 7) Endzhaku ka malembe ya 30 a ri karhi a khathalela vana vambirhi lava nga ni vuvabyi lebyi nga tshungulekiki hi ku olova, manana un’wana u ri: “Hi dyondze leswaku Yehovha wa ku pfuna leswaku u langutana ni xiyimo xexo hilaha ku humelelaka. Kunene wa ku hlayisa.”

Ku tlula kwalaho, switshembiso swa Bibele swa misava ya paradeyisi leyi nga riki na switlhavi ni ku xaniseka swi tiyisa vo tala nhlana. (Nhlavutelo 21:3, 4) Braam u ri: “Hikwalaho ka mavabyi lama nga tshungulekiki hi ku olova lawa ndyangu wa hina wu langutaneke na wona, hi kuma matimba man’wana exitshembisweni xa Xikwembu xa leswaku ‘la khutaka u ta tlula kukota mhunti, ni ririmi ra la nga vulavuriki ri ta huwelela hi ku tsaka.’” Ku fana ni van’wana vo tala, va ka Du Toit va yi langutele hi mahlo-ngati Paradeyisi, laha ‘ku nga ta pfumala munhu la tshamaka kona la nga ta ku: “Ndza vabya.”’—Esaya 33:24; 35:6.

Tiya mbilu. Switlhavi ni ku xaniseka leswi tshikileleke vanhu i vumbhoni bya leswaku swiyimo leswi antswaka swi kwala nyongeni. (Luka 21:7, 10, 11) Kambe, swa sweswi, vanhu vo tala lava khathalelaka vavabyi va nga tiyisekisa leswaku kunene Yehovha i “Tatana la nga ni tintswalo letikulu tlhelo Xikwembu xa nchavelelo hinkwawo, lexi hi chavelelaka enhlomulweni wa hina hinkwawo.”—2 Vakorinto 1:3, 4.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

Swivutiso Leswi Ndyangu Wu Nga Swi Vutisaka Dokodela

• Xana vuvabyi lebyi byi ta ya emahlweni hi ndlela yihi naswona byi ta va ni vuyelo byihi?

• Xana ku ta va ni swikombiso swihi, naswona swi nga lawuriwa njhani?

• Xana hi tihi tindlela tin’wana ta vutshunguri leti nga tirhisiwaka?

• Hi wahi makhombo lama nga ha vaka kona, ni mimbuyelo ya vutshunguri byin’wana?

• Xana i yini leswi nga endliwaka leswaku ku antswisiwa xiyimo naswona i yini leswi faneleke swi papalatiwa?

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 19]

Ndlela Leyi U Nga Vaka Nseketelo Ha Yona

Vanhu van’wana va nga ha tshika ku endzela muvabyi kumbe ku n’wi pfuna hikwalaho ka ku va va nga swi tivi leswi va nga swi vulaka kumbe ndlela yo tamela xiyimo xa kona. Van’wana va nga ha tikukumuxa, va sindzisa leswi va ehleketaka leswaku swi ta pfuna, kutani va engetela eka ntshikilelo lowu ndyangu wu nga eka wona. Kutani, van’wana va nga yi seketela njhani mindyangu leyi nga ni munhu la khomiweke hi vuvabyi lebyi nga tshungulekiki hi ku olova, kambe va nga ngheneleli etimhakeni ta ndyangu?

Yingisa hi ndlela leyi nga ni ntwela-vusiwana. Yakobo 1:19 yi ri: “Hatlisa emhakeni yo twa.” Kombisa leswaku wa khathala hi ku va muyingiseri lonene naswona u pfumelela swirho swa ndyangu leswaku swi phofula leswi nga etimbilwini ta swona loko swi lava ku vulavula. Swi nga ha kota ku tiphofula loko swi lemuka leswaku u ni “ntlhaveko wa xinakulobye.” (1 Petro 3:8) Kambe, tsundzuka leswaku ku hava vanhu vambirhi kumbe mindyangu yimbirhi leyi angulaka hi ndlela leyi fanaka loko yi langutane ni vuvabyi lebyi nga tshungulekiki hi ku olova. Hikwalaho, “u nga nyiki switsundzuxo handle ka loko u ri ni vutivi lebyikulu hi xifo kumbe xiyimo xa kona,” ku vula Kathleen, loyi a khathaleleke mana wakwe, kutani hi ku famba ka nkarhi u khathalele nuna wakwe loyi a a vabya. (Swivuriso 10:19) Tsundzuka, hambiloko u tiva swo karhi hi vuvabyi bya kona, swi nga ha endleka leswaku muvabyi kumbe ndyangu wakwe wu endla xiboho xa leswaku a wu xi lavi xitsundzuxo xa wena, kumbe wu nga xi amukeli.

Nyikela mpfuno lowu lavekaka. Hambiloko u tirhisa vuxiya-xiya leswaku u nga ngheneleli etimhakeni ta ndyangu, kambe tiendle u kumeka loko va lava mpfuno. (1 Vakorinto 10:24) Braam, la tshahiweke eswihlokweni leswi hinkwaswo, u ri: “Vanghana va hina va Vakreste va hi pfune ngopfu. Hi xikombiso, loko hi etlele exibedlhele hikwalaho ka leswi Michelle a a vabya ngopfu, minkarhi yo tala a hi ri ni vanghana va hina va mune kumbe va tsevu lava a va hi tshamisa exibedlhele vusiku hinkwabyo. Nkarhi wun’wana ni wun’wana loko hi lava mpfuno, a wu kumeka.” Ann, nsati wa Braam, wa engetela: “Xirhami a xi vuyisa n’wana evukatini, naswona a hi nyikiwa tisopo to hambana-hambana, ku ringana mavhiki mambirhi. A hi wundliwa hi sopo yo hisa ni rirhandzu ro tala.”

Khongela na vona. Minkarhi yin’wana, swi nga ha endleka yi nga ri kona ndlela leyi u nga va pfunaka ha yona. Kambe, nchumu wa nkoka ku nga va ku hlanganyela na vona mhaka yo karhi leyi akaka leyi kumekaka eMatsalweni kumbe ku khongela ni vavabyi ni mindyangu ya vona. (Yakobo 5:16) Nicolas, wa malembe ya 18 hi vukhale, loyi mana wakwe a khomiweke hi vuvabyi lebyi nga tshungulekiki hi ku olova, u ri: “U nga tshuki u ma tekela ehansi matimba ya xikhongelo—ku khongela ni—lava va khomiweke hi mavabyi lama nga tshungulekiki hi ku olova swin’we ni mindyangu ya vona.”

Ina, nseketelo lowu faneleke wu nga ha pfuna mindyangu leswaku yi langutana ni ntshikilelo wa mavabyi lama nga tshungulekiki hi ku olova. Bibele yi swi vekisa xileswi: “Munghana i nakulorhi la nga ni rirhandzu minkarhi hinkwayo, naswona makwerhu u velekeriwe ku pfuna loko ku ri ni maxangu.”—Swivuriso 17:17, The New English Bible.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 20]

Loko Vuvabyi Byi Ri Kusuhi Ni Ku Dlaya Munhu

Mindyangu yin’wana swi nga ha yi tikela ku vulavula hi rifu leri tshineleke ra munhu loyi yi n’wi rhandzaka, la vabyaka. Kambe, buku leyi nge Caring—How to Cope yi vula leswaku “loko u tiva leswi u nga ha langutanaka na swona ni leswi u faneleke u swi endla, swi nga ha ku pfuna leswaku u nga chuhi.” Hambileswi magoza lama nga ha tekiwaka ma nga ha yaka hi milawu ni mindhavuko ya ndhawu leyi u tshamaka eka yona, hi leswi swiringanyeto swin’wana leswi ndyangu wu nga ha swi landzelelaka loko wu ehleketa hi ku khathalela muvabyi la nga le kusuhi ni ku fa ekaya.

Ka Ha Ri Ni Nkarhi

1. Vutisa dokodela leswaku i yini lexi u nga xi rindzelaka emasikwini yo hetelela ni le ka tiawara ti nga ri tingani a nga si fa ni leswi u nga swi endlaka loko o fa nivusiku.

2. Endla nxaxamelo wa lava va faneleke va tivisiwa hi ta rifu.

3. Ehleketa hi malunghiselelo ya xilahlo:

• Xana muvabyi u tsakela leswaku xi fambisiwa njhani?

• Xana u lava ku yimberiwa kumbe ku hisiwa? Pimanisa mali leyi laviwaka hi vafambisi va mikosi vo hambana-hambana.

• Xana xilahlo xi fanele xi va rini? Ehleketa leswaku van’wana va lava nkarhi wo endla malunghiselelo ya swo famba.

• I mani loyi a nga ta fambisa ntirho wa xilahlo kumbe wa xitsundzuxo?

• Xana wu ta khomeriwa kwihi?

4. Hambiloko muvabyi a nga ha vulavuli, kambe swi nga ha endleka a swi twa leswi vuriwaka kumbe leswi endliwaka ekusuhi na yena. Tirhisa vuxiya-xiya, u nga vuli nchumu emahlweni ka yena lexi u nga laviki leswaku a xi twa. U nga ha n’wi rhurisa mbilu hi ku vulavula na yena hi rito ro rhula ni ku khoma voko rakwe.

Loko Munhu Loyi U N’wi Rhandzaka A Fa

Hi leswi swilo leswi van’wana va nga swi endlaka ku pfuna ndyangu:

1. Nyikani ndyangu nkarhi lowu eneleke wa ku va ni mufi leswaku wu ta swi amukela leswaku u file.

2. Khongelani ni ndyangu.

3. Loko vandyangu va lunghekile, va nga ha lava mpfuno wa ku tivisa vanhu lava landzelaka:

• Dokodela loyi a nga ta tiyisekisa rifu ni ku nyika xitifiketi xa rifu.

• Mufambisi wa mikosi, vanhu va moxari kumbe lava hisaka mintsumbu leswaku va ta teka ntsumbu.

• Maxaka ni vanghana. (U nga ha vula marito lama landzelaka hi vutlhari: “Ndzi ba riqingho malunghana na [vito ra muvabyi]. Ndzi ni gome ku mi tivisa leswaku ndzi mi khomele mahungu yo biha. Hilaha mi tivaka ­hakona, a a khomiwe hi [vito ra vuvabyi] nkarhi wo leha, kutani u lovile [siku ni ndhawu].)

• Mukandziyisi wa maphepha-hungu leswaku a ta endla xitiviso xa rifu loko va lava ku endliwa tano.

4. Ndyangu wu nga ha tsakela ku famba ni munhu wo karhi leswaku a wu pfuna ku endla malunghiselelo yo hetelela ya xilahlo.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Swirho swa ndyangu swi fanele swi endla leswi nga ematimbeni ya swona leswaku swi tshama swi ri ni vutomi lebyinene

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Ku khongela ni ndyangu swi nga wu pfuna ku langutana ni xiyimo hilaha ku humelelaka