Tisirhelele Wena Ni Lava U Va Rhandzaka

INTERNET yi nga va xitirhisiwa lexi pfunaka. Kambe ku fana ni switirhisiwa swin’wana, yi nga ha tirhisiwa hi ndlela yo biha. Kutani cyberporn—swifaniso swa vanhu lava byambuleke eka Internet—i xikombiso xa ku tirhisiwa ka yona hi ndlela yo biha.

Vatswari va fanele va endla hinkwaswo leswi va nga swi kotaka leswaku vana va vona va nga swi koti ku pfula swiyenge leswi thyakeke eka Internet hikwalaho ko tiva ndlela leyi swifaniso swi nga vaka ni matimba ha yona. Xibukwana lexi nge Teen Safety on the Information Highway xi nyikela rungula leri pfunaka emhakeni leyi. Xi ri: “Ku ni minongonoko yo karhi yo kambela swilo leswi nga eka Internet, leyi nga pfunaka vatswari leswaku va pfala swiyenge leswi vonakaka swi nga fanelanga. Minongonoko leyi yi tirha hi tindlela to hambana-hambana. Yin’wana yi pfala swiyenge leswi ku tiviwaka leswaku swi tamele rungula leri thyakeke. Yin’wana yi sivela vanhu lava yi tirhisaka leswaku va nga nghenisi rungula ro fana ni mavito ni tiadirese ta vona. Minongonoko yin’wana a yi va pfumeleli vana va wena leswaku va nghenela mimbulavurisano leyi kumekaka eka khompyuta kumbe a yi va pfumeleli ku rhumela kumbe ku hlaya rungula eka khompyuta. Hi ntolovelo minongonoko leyi yi nga ha lawuriwa hi mutswari, kutani a pfala ntsena swiyenge leswi a vonaka swi nga fanelanga.”—Nakambe vona bokisi leri nge “Ku Sirhelela Vana Eka Swifaniso Swa Vanhu Lava Nga Byambula.”

Hambiswiritano, i ntiyiso leswaku vatswari va nga humelela hi mpimo wo karhi ntsena eku siveleni ka vana va vona leswaku va nga languti swiyenge leswi thyakeke. A va nge swi koti ku tshama va rindze vana va vona. Naswona n’wana kumbe muntshwa la siveriweke ku vona swifaniso leswi ekaya, a nga swi kota ku pfula hinkwaswo leswi a swi lavaka eka khompyuta loko a ri exikolweni kumbe ekaya ka munghana wakwe loyi a nghenaka na yena xikolo. Hikwalaho, ku tlhandlekela eka matshalatshala ya vona hinkwawo yo sivela vana va vona leswaku va nga languti swifaniso swo tano, vatswari va fanele va va pfuna leswaku va hlakulela ripfalo lerinene leri nga ta va susumetela ku fularhela swifaniso leswi.

Ku ta va ku ri xihoxo ku vula leswaku vanhu lavakulu va ku lunghekele ku antswa ku languta swifaniso leswi ku tlula vana. Hilaha hi swi voneke hakona exihlokweni lexi hundzeke, swifaniso swa vanhu lava nga byambula a swi lulamelanga munhu!

Kambe, a hi nge se u ni nkarhi wo leha u ri karhi u languta swifaniso swa vanhu lava nga byambula. Wa swi lemuka leswaku leswi u swi endlaka a swi xi tsakisi Xikwembu, naswona u lava ku wu thya, mukhuva lowu. Xana u nga swi kota? Ina, u nga swi kota. Vanhu va tshika mikhuva yo biha siku ni siku. Loko u swi lava hakunene ku fularhela swifaniso swa vanhu lava nga byambula, u nga swi kota.

Loko U Lava Ku Swi Fularhela

Goza ro sungula i ku tshika ku languta swifaniso swa vanhu lava nga byambula—hi nomu lo! Loko wo yima-yima, swi ta tika ngopfu ku tshika. Kambe, nomu a wu taleriwi hi nambu, munhu a nga vula leswaku u lava ku tshika. Bibele yi vula hi ku kongoma leswaku xidyoho xi nga ha tsakisa swa nkarhinyana. (Vaheveru 11:25) Kambe xidyoho xi nga ha yisa eku feni. (Varhoma 6:23) Eku sunguleni, u nga ha tikuma u tshamela ku tiyimelela hikwalaho ka leswi u nga tlhela u languta swifaniso leswi. U nga yingisi leswi u tibyelaka swona! Naswona u nga tinyikeli eka ndzingo wa ku hambeta u swi languta!

Hilaha swi boxiweke hakona eka ntlhandlamano wa swihloko leswi, ku languta swifaniso leswi swi nga byi khumba ngopfu vutomi bya wena. Yi langute kahle ndlela leyi mukhuva wa wena wu byi khumbaka ha yona vuxaka bya ndyangu wa wena ni vanghana. Xana u nuna tlhelo tatana? Swi nga ha endleka leswaku nkataku ni vana va wena ana se va lemuke leswaku mahanyelo ya wena se ma cincile hi ndlela yo karhi. Ku sukela loko u sungule ku languta swifaniso leswi, swi nga ha endleka se u tshama u tsuvile, u koke nomu, u tumbeta-tumbeta swilo, kumbe u tihambanisa ni vanhu van’wana—kumbexana wena a wu swi lemuki. Minkarhi yin’wana u nga ha holovela swirho swa ndyangu ku nga ri na xivangelo. Swi nga ha endleka leswaku mahanyelo ya wena ma paluxa leswaku u languta swifaniso leswi. Vanghana ni swirho swa ndyangu va swi lemukile leswaku swilo swi famba ximatsi. Kambe, a va si swi tiva leswaku swi vangiwa hi yini!

Loko u kuma leswaku nkarhi ni nkarhi u lava ku languta swifaniso swa vanhu lava nga byambula, u nga ringeti ku lwa nyimpi leyi u ri swaku. Kuma mpfuno. Byela munghana wa wena la nga ni ntokoto leswi nga embilwini ya wena. I ntiyiso, swi ta lava xivindzi ku pfumela leswaku u ni xiphiqo hi swifaniso leswi nga byambula, kambe munghana la wupfeke a nga ha ku bumabumela hi ku va u teke goza ro hlula mukhuva lowu.

Ku navela ka wena ku lava ku tsakisa Xikwembu ku fanele ku va xivangelo lexikulu lexi ku susumetelaka ku fularhela swifaniso leswi. Loko hi tshama endleleni yo tenga, hi tsakisa mbilu ya Xikwembu. (Swivuriso 27:11) Loko hi famba endleleni yo biha, ha xi ‘vavisa embilwini.’ (Genesa 6:6) Loko u ri Mukreste, handle ko kanakana wa khathala hi ndlela leyi Xikwembu xi titwaka ha yona. U fanele u karhateka ni hi ndlela leyi u yi tirhisaka ha yona mianakanyo ni mbilu ya wena, leyi nyikeriweke eka Xikwembu, naswona yi faneleke yi hlayisiwa yi basile entirhweni wa xona. (Ezekiyele 44:23) Bibele yi khutaza Vakreste ku tibasisa “eka swilo hinkwaswo leswi nyamisaka nyama ni moya, hi hetisekisa vukwetsimi hi ku chava Xikwembu.” (2 Vakorinto 7:1) Ina, ku chava ku hlundzukisa Xikwembu, lexi vonaka swilo hinkwaswo, swi nga ku susumeta leswaku u fularhela swifaniso swa vanhu lava byambuleke.

Kambe, a hi nge loko u ri karhi u lwela ku tshika, hi xihoxo u pfula xiyenge xo karhi eka Internet lexi nga ni swifaniso swo tano. U nga ha yima-yimi, pfala! Loko swi koteka, pfala nongonoko wolowo wa Internet lowu ku pfulelaka swiyenge swo hambana-hambana! Loko u titwa u ringeka leswaku u tlhelela, hundzukela eka Xikwembu hi xikhongelo lexi humaka embilwini, u xi kombela leswaku xi ku pfuna u hlula ndzingo lowu. Bibele yi ri: “Eka hinkwaswo tivisani Xikwembu swikombelo swa n’wina.” Loko u tikuma u ri karhi u karhatiwa hi mianakanyo leyi nga fanelangiki, khongela kukondza u ntshunxeka. Kutani, ‘ku rhula ka Xikwembu loku tlulaka miehleketo hinkwayo ku ta rindza mbilu ya wena ni matimba ya wena ya mianakanyo.’ (Vafilipiya 4:6, 7) Ina, u ta boheka ku siva mianakanyo leyi nga riki yinene hi swilo leswi nga ‘ntiyiso, swa ntikelo lowukulu, swo lulama, swo tenga, leswi rhandzekaka ni leswi ku vulavuriwaka kahle ha swona.’—Vafilipiya 4:8.

U nga ha swi kuma swi pfuna ku nhlokohata ni ku anakanyisisa hi tindzimana ta Bibele to kota leti landzelaka.

“N’wina lava rhandzaka Yehovha, vengani leswo biha.”—Pisalema 97:10.

“Ndzi ba miri wa mina, ndzi wu kongomisa tanihi hlonga, leswaku loko ndzi chumayele eka van’wana, mina ndzi nga vi loyi a nga amukelekiki hi ndlela yo karhi.”—1 Vakorinto 9:27.

“Hikokwalaho, dlayani swirho swa miri wa n’wina leswi nga emisaveni malunghana ni vumbhisa, thyaka, ku navela ka vuxaka bya rimbewu.”—Vakolosa 3:5.

“Un’wana ni un’wana wa n’wina a tiva ndlela yo lawula xibya xakwe hi ku kwetsima ni ku xiximeka, ku nga ri hi ku navela ka ku lava vuxaka bya rimbewu.”—1 Vatesalonika 4:4, 5.

“Un’wana ni un’wana la tshamelaka ku languta wansati lerova a n’wi navela, ana se u endle vuoswi na yena embilwini yakwe.”—Matewu 5:28.

“Vavanuna va fanele ku rhandza vasati va vona ku fana ni mimiri ya vona. Loyi a rhandzaka nsati wakwe wa tirhandza.”—Vaefesa 5:28.

Ku ni swivangelo swo tala swo fularhela swifaniso swa vanhu lava nga byambula. Swi nga byi khumba ngopfu vutomi bya wena, swi endla leswaku u endla swiboho leswi hoxeke, swi onha vuxaka bya wena ni van’wana, naswona xa nkoka ngopfu, swi onha vuxaka bya wena ni Xikwembu. Loko u nga si sungula mukhuva wa ku languta swifaniso swa vanhu lava nga ambalangiki nchumu, u nga sunguli no sungula. Loko se u sungurile, wo swi thya! Vakreste a va fanelanga va languta swifaniso swa vanhu lava nga byambula, ku nga khathariseki leswaku swi kombisiwa ebukwini kumbe eka magazini kumbe eka Internet. Lwela ku swi papalata hi matimba ya wena hinkwawo!

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

Ku Sirhelela Vana Eka Swifaniso Swa Vanhu Lava Nga Byambula

Swiringanyeto leswi landzelaka swi nga ha ku pfuna ku sirhelela vana va wena eka makhombo ya swifaniso swa vana lava nga byambula leswi kumekaka eka Internet.

• U nga n’wi pfumeleli n’wana wa wena a pfula Internet a ri ekamareni rakwe. Khompyuta leyi tirhisiwaka yi veke ekamareni leri xirho xin’wana ni xin’wana xa ndyangu xi kotaka ku nghena eka rona hi ku olova.

• Tiva minongonoko ya khompyuta leyi n’wana wa wena a yi tirhisaka.

• Kambisisa loko n’wana wa wena a tiendlele swiyenge swo karhi swa Internet a nga ku byelanga. U nga kambisisa hi ku lava vito rakwe laha ku kambiwaka kona mavito ya vanhu lava tirhisaka Internet. Tsala vito rakwe hinkwaro leswaku u nga tshuki u endla xihoxo u pfula laha ku nga fanelangiki.

• U nga n’wi pfumeleli n’wana wa wena a hlela ku hlangana hi ku kongoma ni munhu loyi u nga n’wi tiviki loyi a tirhisaka khompyuta.—Vona bokisi leri nge “A Hi Ku Dya Mabulo Ntsena.”

• U nga tshuki u angula rungula kumbe mhaka leyi nga fanelangiki, leyi nga ndzhukano, leyi pfuxaka mholovo kumbe leyi xungetaka.

• Tsundzuxa vana va wena leswaku va nga pfuli timhaka leti nga fanelangiki eka Internet. Va dyondzise leswaku va va ni vuxiyaxiya loko wena u nga ri kona. Tsundzuka leswaku tikhompyuta leti nga exikolweni kumbe ekaya ra munghana wa vona swi nga ha endleka ti nga pfariwanga leswaku swifaniso swa vanhu lava byambuleke swi nga pfuleki.

[Xihlovo Xa Kona]

Rungula rin’wana ri sekeriwe eka broxara leyi nge Child Safety on the Information Highway ni le ka xihloko lexi nga eka Los Angeles Times, ya July 5, 1999.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

A Hi Ku Dya Mabulo Ntsena

U fanele u tirhisa vuxiya-xiya ngopfu loko u tirhisa xiyenge xa ku bula ni vanhu eka khompyuta. Xiyenge xa ku bula ni vanhu eka khompyuta xi endla leswaku vanhu lava tirhisaka Internet va kota ku tsalelana rungula. I ntiyiso leswaku vanhu vo tala va vulavula ni vanghana va vona hi ku tirhisa E-mail. Van’wana lava tshamaka ekule ni swirho swa ndyangu va swi kota ku hamba va vulavurisana na swona hi ndlela leyi. Kambe ku ni ku hambana exikarhi ka ku rhumela munhu loyi u n’wi tivaka rungula hi E-mail ni ku bula ni munhu loyi u nga n’wi tiviki. Xana u nga rhandza ku ba nomboro hambi yi ri yihi eka riqingho kutani u endla vunghana ni munhu un’wana ni un’wana loyi a ri hlamulaka? A wu nge swi endli! Kutani, ha yini u endla vuxaka eka khompyuta ni munhu loyi u nga n’wi tiviki nikatsongo?

Xiphiqo xin’wana xo vulavula ni munhu loyi u nga n’wi tiviki hileswi a nga tiendlaka munhu loyi a nga riki yena. Hi xikombiso, swi nga ha endleka ku ri munhu la pfinyaka vana, loyi a lavaka ku dyelela vana kumbe vantshwa lava nga riki na vuxiya-xiya.

Parry Aftab, gqweta leri tirhanaka ni milandzu leyi fambisanaka ni Internet, u hlamusele ndlela leyi swi olovaka ha yona ku endla tano. U te: “Hi ntolovelo vana va sungula ku bula ni vanhu lava va nga va tiviki hi khompyuta. Vanhu lava pfinyaka vana va swi lemuka leswi, kutani va vulavurisana ni vana volavo, kutani va xiya leswaku hi vahi vana lava nga ni xivundza. N’wana un’wana a nga ha rhumela rungula leri nge ‘Vatswari va mina va dlaya vukati . . . Ndza n’wi venga manana, a nga ndzi xaveli ntlango wa khompyuta lowu ndzi wu lavaka.’ . . . Munhu la pfinyaka vana wa hlamula hi ku vula a ku ‘Vatswari va mina va dlaya vukati . . . Ndza n’wi venga manana . . . A ndzi wu kumanga ntlango lowu ndzi wu lavaka kukondza Malume Timmy a ndzi xavela wona. . . . U fanele u ya edorobeni u ya hlangana na Malume Timmy.’” “Malume Timmy” yoloye hi yena la lavaka vana lava a nga va pfinyaka.

Xisweswo, vatswari va fanele va va rhandza swinene vana va vona. Endlani leswaku vana va titwa va ntshunxekile ku vulavurisana na n’wina leswaku va nga yi etindhawini leti nga fanelangiki va ya lava nseketelo wa mintlhaveko.

Vanhu lavakulu lava nga ni xivundza kumbe lava nga tsakangiki evukatini bya vona a va fanelanga va hundzukela eka mimbulavurisano ya le ka khompyuta leswaku va lava nseketelo hi tlhelo ra mintlhaveko. Swi ni khombo ku lava mpfuno eka vanhu lava u nga va tiviki. Vanhu van’wana lavakulu va siye vanhu lava tekaneke na vona va ya eka lava va “hlanganeke” na vona eka Internet.a

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Xikhongelo xi nga pfuna munhu leswaku a hlula ndzingo