Vantshwa Va Vutisa . . .

Hikwalaho Ka Yini Ndzi Lale Ngopfu?

JUSTIN u larile naswona u hanye kahle, kambe miri wakwe a wu n’wi tsakisi hi ku helela. U ri: “Ndzi ringeta ku va ni miri.” Sweswi u dya ka ntlhanu hi siku, ku nga mpimo wa tikhilojulu ta 16 800. Hambiswiritano, wa ha lava ku va ni miri lowu engetelekeke leswaku a ta va ni tinyama to tiyela. Hikwalaho u engeta a ku: “Mina na nakulorhi masiku man’wana hi hubuta hi ya endhawini ya vutiolori hi ya tlakula tinsimbhi hi nga si ya entirhweni.”

Vanessa, na yena u lale ngopfu. Kambe u enerisekile hi miri wakwe. Vanessa wa hlamusela: “Loko ndza ha ri ntsongo, vana a va hamba va ndzi endla xidambhela va tlhela va ndzi vitana n’warincici. Kambe sweswi a ndza ha ri na mhaka na swona. Ndzi amukela leswi ndzi nga xiswona.”

Ku ‘amukela ndlela leyi u nga ha yona.’ Xexo xi twakala xi ri xitsundzuxo lexinene. Kambe xi nga ha vonaka xi nonon’hwa ku xi tirhisa. Tanihi n’wana wa kondlo-a-ndzi-dyi, u nga ha va wa ha ri eka “vurhumbuki bya vuntshwa.” (1 Vakorinto 7:36) Ku pfilunganyeka ku tala ku vangiwa hi nkarhi lowu miri wa munhu wu cincaka, leswi vitaniwaka ku rhumbuka ka vuntshwa. Hi nkarhi lowu, swirho swa miri wa wena swi kula hi ndlela leyi nga faniki; mavoko ya wena, milenge swin’we ni swivumbeko swa nghohe swi nga ha tikomba swi nga languteki nikatsongo.a Leswi swi nga ku endla u titwa u nga yimekanga naswona u nga koki mahlo. Kasi xin’wana hi leswaku a hi vantshwa hinkwavo lava kulaka hi mpimo lowu fanaka. Hikwalaho, loko tin’wana ta tintangha ta wena ti kula, va xinuna swi vonaka leswaku i va xinuna ni va xisati leswaku i va xisati, loko wo tipimanisa na vona, wena u sala wa ha larile.

Hambileswi ku vuriweke swo tala hi vantshwa lava titwaka va nyuherile, hakanyingi vantshwa lava titwaka va lale ngopfu va tala ku honisiwa. Leswi swi nga va tano ngopfu-ngopfu eka tinxaka to karhi kumbe eka matiko man’wana laha vanhu lava laleke va nga tekiwiki va ri timbhurhi. Etindhawini to tano nhwanyana loyi a laleke a nga ha endliwa xihlekiso hi ndlela leyi twisaka ku vava hikwalaho ka leswi a “laleke.”

Ku vuriwa yini hi vafana? Ku ya hi mukambisisi la vuriwaka Susan Bordo, “mikambisiso leyi endliweke eka swivumbeko swa munhu emahlweni ka malembe ya va-1980, yi ringanyete leswaku loko vavasati va [tilangute] exivonini, a va vona swihoxo ntsena.” Vavanuna vona? Bordo u ya mahlweni a hlamusela: “Loko vavanuna va tilanguta exivonini, hi ku ya hi vonelo ra vona, a va tivona va languteka kumbe va ri timpohlo ku tlula leswi entiyisweni va nga xiswona.” Kambe emalembeni ya sweswinyana, vonelo rero ri sungule ku cinca. Loko Bordo a lemuke leswaku vanhu lava tlulaka kotara eka lava endlaka vuhandzuri bya ku tisasekisa exikandzeni i vavanuna, u vule leswaku vafana va lava ku fana ni vavanuna lava nga ni miri “leyinene” lava navetisaka swirhangiso eUnited States ni le matikweni man’wana ya le Vupela-dyambu. Hi ntolovelo, leswi swi khumbe vafana va malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi. Va nga ha titwa va ri swikangalafula loko va nga ri na tinyama ta vununa to fana ni ta lava va va tekaka va ri swikombiso eka vona.

Kutani loko u larile, u nga ha tikuma u ri karhi u tivutisa leswaku, ‘Xana ku humelela yini hi mina?’ Mahungu lamanene hi leswaku ku hava nchumu lexi hoxeke hi wena.

Lexi Endleke Leswaku U Lala

Eka vantshwa vo tala, ku lala i nchumu lowunene lowu tolovelekeke. Minkarhi yo tala ku va ku ri vuyelo lebyi kombisaka ku kula hi xihatla ni fambiselo ra xihatla ra le ndzeni, leri sungulaka loko munhu a ri eka malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi. Hi ntolovelo fambiselo ra wena ra yima loko u ri karhi u kula. Hambiswiritano, loko u ondza ngopfu ku nga khathariseki swakudya swa rihanyo leswi u swi dyaka, ku ta va ku ri vutlhari ku vonana ni dokodela wa wena leswaku a ku kambela loko u ri ni swiphiqo swo karhi swa rihanyo, swo fana ni vuvabyi bya chukele, lebyi endlaka leswaku u ondza.

Steven Levenkron, mutshila wa ndhuma wa swiphiqo swa ku nga dyi kahle, u byele Xalamuka! a ku: “Ndzi tsundzuka nhwanyana loyi miri wa yena a wu ondze ngopfu loyi a tisiweke eka mina leswaku ndzi ta n’wi kambela loko a ri ni xiphiqo xa ku titsona swakudya, a a languteka ku fana ni munhu loyi a nga ni xiphiqo xa ku nga dyi kahle. Kambe ku nga ri kungani ndzi kume leswaku xiphiqo xa yena a xi ri enyameni, ku nga ri emiehleketweni. Dokodela wa ndyangu wa ka vona u hlulekile ku vona leswaku u ni vuvabyi bya Crohn, ku nga vuvabyi lebyi vavaka swinene bya marhumbu. Xihoxo xexo a xi ta va xi koxe vutomi bya wanhwana loyi.” Loko u ri ni vuvabyi bya chukele kumbe vuvabyi byin’wana lebyi hungutaka miri, u ta va u tlharihile loko u landzela xitsundzuxo xa dokodela wa wena hi vukheta.

I ntiyiso leswaku minkarhi yin’wana ku lala ku nga va ku ri xikombiso xa ku tshikileleka emintlhavekweni. Ebukwini yakwe leyi nge, Anatomy of Anorexia, Dok. Levenkron u tsale leswi vuriweke hi vakambisisi van’wana lava vulaka leswaku, vo tala “lava nga ni vuvabyi bya chukele lava tirhisaka vutshunguri va ni swiphiqo swa ku nga dyi kahle, leswi sukelaka eka makolo lawa se ya ngo va engatini ni ku dya ku tlurisa ku ya eka xiphiqo xa ku titsona swakudya.” Dokodela la fanelekaka a nga kambisisa loko u ri ni xiphiqo xa ku dya.b

Switsundzuxo Leswi Pfunaka

A hi nge u larile kambe u hanye kahle naswona u vonane ni dokodela wa wena. U nga endla yini? Eka Yobo 8:11, Bibele yi ri: “Xana ximila xa papirasi xi nga mila xi leha xi nga ri enhlangasini? Xana rihlanga ri nga kula ri nga ri na mati?” Ku fana ni leswi ximilana xi kulaka kahle loko xi ri endhawini leyinene ni leyi noneke, na wena u lava swakudya leswinene leswaku u kula u hanye kahle. Leswi i swa risima ku nga khathariseki leswaku u lava ku va ni miri kumbe u lava ku wu hunguta.

Hambiswiritano, u nga ringeki u sungula ku dya swakudya swo tala leswi nga ni mafurha leswaku u ta nyuhela hi xihatla. Loko Susan Kleiner, mutivi wa swakudya a endla nkambisiso wa swakudya leswi dyiwaka hi lava nga ni miri u kume leswaku va dya kwalomu ka 25 000 wa tikhilojulu hi siku! Kambe hi ku ya hi Kleiner, “lexi nga tsakisiki eka nkambisiso hi leswaku hi xiringaniso va dya tigiramu to tlula 200 ta mafurha hi siku. Ku nga mpimo lowu ringanaka ni tigiramu ta kwalomu ka 250 ta botere! Loko vanhu vo tala va dya tano, a swi teki nkarhi wo leha va nga si vabya. Ku titoloveta ku dya mafurha yo tarisa xisweswo swi nga vanga vuvabyi bya mbilu.”

Hi ku ya hi Ndzawulo ya Vurimi ya le United States (USDA [U.S. Department of Agriculture]), tikhabohaydreti i xisekelo xa swakudya leswi nga ni rihanyo swo kota swinkwa, mavele-ndzhoho, mpunga na makaroni. Swakudya swin’wana swa nkoka, i matsavu ni mihandzu. USDA yi bumabumela leswaku swakudya swo kota tinyama na swakudya swo tala leswi endliwaka hi ntswamba swi dyiwa hi ku ringanisela.

Leswaku u kota ku vona leswaku u dya swakudya swo fika kwihi, u nga ha ringeta ku tsala mpimo wa swakudya leswi u swi dyaka siku ni siku. Famba ni xibukwana lexi u kotaka ku xi hoxa exikhwameni ku ringana vhiki, kutani u tsala nchumu wun’wana ni wun’wana lowu u wu dyaka ni nkarhi lowu u wu dyeke ha wona. U nga ha hlamala ku xiya leswaku a wu dyi ha yona ndlela leyi a wu ehleketa yona, ngopfu-ngopfu loko u tshama u ri ndleleni. Tanihi leswi u nga n’wana wa kondlo-a-ndzi-dyi la gingiritekaka, u nga ha hunguta tikhilojulu ta 12 600 hi ku olova kumbe ku tlula hi siku! Nakambe u nga ha kuma leswaku swakudya swa wena a swi ringaniseriwi hilaha swi faneleke swi va hakona—u kuma leswaku u dya ngopfu swakudya leswi swekekaka hi xihatla swo fana ni tisangweji na pizza, ivi u nga dyi mihandzu ni matsavu leswi ringaneke.

Ku vuriwa yini hi swakudya swin’wana leswi durhaka leswi nga ni tiprotheyini? Swi nga ha endleka swi nga bohi ku swi dya. Vatshila va pfumela leswaku u nga kuma swakudya hinkwaswo leswi miri wa wena wu swi lavaka hi ku dya swakudya leswi nga ni rihanyo. Ku tlula hinkwaswo, papalata ku tirhisa leswi vitaniwaka mintlhantlho ya xihatla, swo fana ni swidzidzirisi swo kurisa misiha. Lexi vavisaka, ku tirhisiwa ko biha ka xidzidzirisi xo kurisa misiha, a hi xiphiqo xa vafana va kondlo-a-ndzi-dyi ntsena. The New York Times yi ri: “Ku engeteleka ka ku tirhisiwa ka [swidzidzirisi swo kurisa misiha] eka vanhwanyana, ku nga loku valavisisi van’wana va ku vitanaka muxaka wa xiphiqo xa ku nga dyi kahle, ku fikelele mimpimo leyi sunguleke ku tirhisiwa hi vafana eka malembe ya va-1980.” Nhlayo leyi chavisaka ya 175 000 wa vanhwanyana va kondlo-a-ndzi-dyi va le United States, yi pfumela leswaku yi tirhisa swidzidzirisi swo kurisa misiha. Swidzidzirisi sweswo swi vanga swilo leswi nga laviwiki leswi katsaka misisi leyi milaka enghoheni, swiphiqo swa switlhandla, vuvabyi bya khensa ya mavele eka vavasati, vuvabyi bya khensa eka vavanuna, ku pfaleka ka misiha ya ngati swin’we ni vuvabyi bya khensa ya xivindzi lebyi khomaka vavanuna ni vavasati. Swidzidzirisi a swi fanelanga swi tirhisiwa u nga kumanga swiletelo ni nkongomiso lowu humaka eka dokodela.

Ku Titsongahata Ka Xiviri

Bibele yi hi byela leswaku hi fanele ‘ku titsongahata loko hi famba ni Xikwembu xa hina.’ (Mikiya 6:8) Ku titsongahata swi katsa ku xiya ku tsana ka munhu hi xiyexe. Ku titsongahata ku ta ku pfuna leswaku u languta xivumbeko xa wena hi ndlela ya xiviri. Ina, a swi bihanga ku lava ku tivona u sasekile. Kambe ku karhateka hi xivumbeko xa wena a swi vuyerisi munhu—handle ka lava endlaka tifexeni ni lava swekaka swakudya. Vatshila lava lavaka ku va switetemba, va pfumela leswaku ku va eka xiringaniso xa wanuna a swi endli leswaku munhu a hlayiwa eka tinghwazi ta misava leti ti tiakaka miri, ku nga khathariseki leswaku u dya njhani kumbe u endla vutiolori bya njhani. Naswona loko u ri nhwanyana, swi nga ha endleka leswaku miri wa wena wu nga hlakarheli, ku nga khathariseki leswaku u dya ku fika kwihi.

Lexi tsakisaka, loko wo nyikela nyingiso wutsongo eka swiambalo swa wena swi nga ku pfuna ngopfu leswaku u cinca langutelo ra wena hi ndlela leyi u langutekaka ha yona. Papalata swiambalo leswi nga paluxaka miri wa wena swi nga fanelanga. Van’wana va ringanyeta leswaku swa antswa ku ambala mihlovo leyi nga lo tlhaa, hikuva ku ambala mihlovo yo dzwihala swi endla leswaku vanhu vo lala va nyanya ku lala.

Nakambe, tsundzuka leswaku xa nkoka ku tlula xivumbeko xa wena i vumunhu bya wena. Hi ku famba ka nkarhi, ku n’wayitela loku tsakisaka ni mahanyelo ya musa swi ta ku pfuna leswaku u rhandziwa hi vanhu ku tlula miri lowu akiweke kumbe mpimo wo karhi wa rhoko. Loko vanghana va wena va hambeta va ku hlekula hi ndlela leyi u langutekaka ha yona, endla xinghana ni vanhu lava va ku tekaka u ri wa nkoka hi leswi u nga swona endzeni—leswi Bibele yi swi vitanaka “munhu la nge xihundleni wa mbilu.” (1 Petro 3:4) Xo hetelela, u nga rivali leswaku “munhu u vona ntsena leswi vonakaka ematihlweni; kambe loko ku ri Yehovha, u vona leswi mbilu yi nga swona.”—1 Samuwele 16:7.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 14]

Vantshwa van’wana va tisola hileswi va nga lala