Khombo Leri Vangiwaka Hi Ku Lwela Ku Endla Swo Tala Ku Tlula Mpimo

MATIKO YA NAMUNTLHA YA LE VUPELA-DYAMBU MA LAWURIWA HI RIVILO NI VULOVOLOVO.

MICHINI YO HLANTSHWA SWIBYA yi wonga nkarhi ekhixini. Michini yo hlantswa swiambalo na yona yi wonga nkarhi etindhawini ta vuhlantswelo. Vanhu va timiliyoni a va ha boheki ku huma ekaya va ya xava kumbe va ya veka mali ebanki—va pfula michini ya vona, kutani va tirhisa Internet.

Ina, hi mpimo wo karhi, misava yi tele hi swilo swa mixaka-xaka leswi wongaka nkarhi. Hikwalaho, u ta ehleketa leswaku vanhu va ta va ni nkarhi wo tala swinene lowu va nga ta wu heta ni mindyangu ya vona ni wa ku wisa. Kambe, hakanyingi vo tala va vula leswaku va lo lakahla hi ku karhala naswona va tshikileleke ku tlula hambi ku ri rini. Swivangelo swa kona swi tele naswona swi rharhanganile.

Xin’wana xa swivangelo-nkulu i mintshikilelo ya ikhonomi. Ndzawulo ya Vulavisisi bya Timhaka ta Vumaki ni Ndzetelo ya le Australia yi kambisise nhlayo ya tiawara leti vanhu va ti hetaka va ri entirhweni etikweni rero kutani yi kuma leswaku “nkarhi hinkwawo vanhu vo tala va heta tiawara leti tlulaka 49 hi vhiki va ri entirhweni” nileswaku “ku engeteleka loku eka tiawara ta ku tirha a ku ta byi khumba ngopfu vutomi bya ndyangu ni bya tiko.” Vatirhi vo tala va hlawula ku tshama etindhawini ta rihlaza, to rhula leti nga ehandle ka madoroba lamakulu. Leswi swi nga ha vula leswaku va ta heta tiawara to tala vhiki ni vhiki—kumbe siku ni siku—va famba hi switimela leswi nga lo mphaa, hi vanhu, ni hi mabazi kumbe emagondzweni lama nga lo hontlo, hi mimovha. Entiyisweni, leswi swi engetela eka ku leha ka siku ni le ka mintshikilelo ya rona.

Xana U Ni Xiphiqo Xa Ku Khudzehela?

Swiphiqo swa ku etlela swi tolovelekile swinene emalembeni ya sweswinyana lerova se ku pfuriwe titliliniki leti tshungulaka swiphiqo swa vurhongo etindhawini to tala ta misava. Valavisisi va kume leswaku loko vanhu va tshamela ku ka va nga etleli, va hetelela va tshamela ku khudzehela. Hi ntumbuluko, mimiri ya vona yi lava ku hakela xikweleti lexi xa vurhongo kutani yi va sindzisa leswaku va xi hakela hi ku va endla va titwa va karhele. Kambe, hikwalaho ka mahanyelo ya namuntlha lama tsonaka vanhu vurhongo, vanhu vo tala va tshama va lo lakahla hi ku karhala.

Etikweni rin’wana ra le Vupela-dyambu, tiawara leti vanhu va etlelaka tona ti hunguteke hi 20 wa tiphesente eka lembe-xidzana leri hundzeke, ku sukela eka tiawara ta kaye ku ya eka ta nkombo. Valavisisi va kume vumbhoni byo tala lebyi kombisaka leswaku xikweleti xa vurhongo xi vanga swiphiqo swa ku dyondza ni ku kavanyeta matimba ya ku tsundzuka, ku onha vuswikoti bya misiha ya byongo ni ku tsana ka fambiselo ra nsawutiso. Hinkwerhu ka hina hi swi vonile leswaku miehleketo leyi karhaleke yi tala ku endla swihoxo. Khombo ra kona, swihoxo leswi swi nga ha va swikulu naswona swi durha ku swi ololoxa.

Hakelo Leyikulu Ya Matshimbi

Ku vuriwe leswaku matshimbi lama vangiwaka hi ku tirha tiawara to leha ni ku hungutiwa ka vatirhi swi hoxe xandla swinene eka makhombo lamakulu ngopfu lama veke kona eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-20. Man’wana ya wona i khombo ra nyutliya eChernobyl, le Ukraine; ku buluka ka xibamu-bamu lexi yaka empfhukeni lexi vuriwaka Challenger; ni ku pfuta ka oyili loku vangiweke hiloko xikepe lexi vuriwaka Exxon Valdez xi gomule ribye ePrince William Sound, le Alaska.

Ku buluka ka Chernobyl ku humelele loko ku endliwa nkambelo wo hlawuleka exitichini xa gezi. Ebukwini yakwe leyi nge The 24-Hour Society, Martin Moore-Ede u vula leswaku nkambelo lowu “a wu endliwa ehansi ka nkhathalelo wa vativi va gezi lava karhaleke swinene lava a va ri endhawini yoleyo ya gezi ku ringana tiawara ta 13, kumbexana va hete nkarhi lowu tlulaka lowu hikwalaho ka ku va va hlwerisiwe hi tiawara ta khume va nga si nyikiwa mpfumelelo wa leswaku va nga sungula.” Ku nga khathariseki leswi humeleleke, hi ku ya hi nkambisiso wa sweswinyana, vuyelo byin’wana byo vava lebyi tshameke nkarhi wo leha bya ku pfuta ka nyawuso hi byona byi vangeleke vuvabyi bya khensa ya nxorhonxorho wa kholokholo lebyi phindhekeke ka khume eka vana va le Ukraine ku sukela hi 1986.

Endzhaku ka nkambisiso wa rixaladza wa ku buluka ka xibamu-bamu lexi vuriwaka Challenger, khomixini ya vulawuri yi vike leswaku ku tirha nkarhi lowu engeteriweke lowu ringanaka 20 wa tiawara, ntlawa wun’wana wa vatirhi va kontraka wu tirhe ku tlula tiawara teto ku ringana minkarhi ya 480, kasi ntlawa wun’wanyana wona wu tirhe ku tlula tiawara toleto ka 2 512. Xiviko lexi xi engetele hi ku vula leswaku matshimbi ya vanhu lava nga eswiyin’weni swa vukongomisi, ku nga vuyelo bya “ku tirha masiku yo hlayanyana lama engetelekeke ni ku nga etleli nkarhi lowu ringaneke,” naswona a swi ri xivangelo lexikulu xa leswaku xibamu-bamu xi susiwa hi ndlela leyi nga fanelangiki. Xiviko lexi xi vule leswaku “loko vanhu va tirha tiawara to tala ngopfu, a va swi koti ku endla ntirho hi vukheta lebyikulu naswona swihoxo swa munhu swa engeteleka.”

Hi ku ya hi vafambisi va yuniyoni, ku hungutiwa ka vatirhi, loku ku vuriwaka leswaku a ku ta hunguta mali leyi tirhisiwaka entirhweni lowu, ku vangele leswaku vatlutisi va xikepe xa Exxon Valdez va boheka ku tirha tiawara to tala ni ku endla mintirho leyi engetelekeke. Xiviko xa mhangu leyi xi hlamusele leswaku xandla xa vunharhu xa kaputeni, lexi a xi langutele xikepe lexi loko xi gomula tshaku ra lwandle exikarhi ka vusiku, a xi nga si kuma nkarhi wa ku rhongela ku sukela loko xi pfuke nimpundzu ngopfu siku rero. Oyili leyi lavaka ku endla 42 000 000 wa tilitara—oyili yo tala ngopfu leyi tshameke yi halaka ematin’wini ya United States—yi onhe ngopfu etimbuweni ta lwandle ni ku dlaya swiharhi swa nhova naswona yi koxe magidi mambirhi ya timiliyoni ta tidolora (14 wa magidi ya timiliyoni ta tirhandi ku yi susa).

Ku Lahlekeriwa Kun’wana Loku Tumbeleke Loku Vangiwaka Hi Matshimbi

Hi ku ya hi mpimanyeto wun’wana, ku karhala ni matshimbi swi koxa matiko ya misava mali ya kwalomu ka 2,7 wa tibiliyoni ta tirhandi lembe ni lembe! Kambe a wu kona ntsengo wa mali lowu nga ringanaka ni ku lahlekeriwa ka vanhu hi vutomi ni rihanyo lerinene, leswi na swona swi talaka ku khumbeka. Hi xikombiso, ehleketa hi timhangu ta le magondzweni. Hi ku ya hi tliliniki ya mavabyi ya ku etlela eSydney, le Australia, timhangu ta le magondzweni leti nga exikarhi ka 20 ku ya eka 30 wa tiphesente etikweni rero ti vangiwa hi vachayeri lava etlelaka va ri karhi va chayela. Ku ringanyetiwa leswaku eUnited States, ku khudzehela ku vanga timhangu ta le magondzweni ta kwalomu ka 100 000 hi lembe.

Kambe, mimbuyelo ya matshimbi a yi heleli kwalaho. Munhu la humeleleke hi mhangu ivi a tsutsumerisiwa exibedlhele u tshemba leswaku dokodela wakwe u xalamukile. Kambe hikwalaho ka mintirho yo tala ni ku tirha tiawara to tala, dokodela yoloye u va a nga xalamukanga! Xiviko lexi humaka eka Ndzawulo ya Rihanyo ni Ntshamiseko ya le Australia xi paluxe leswaku madokodela ya kwalomu ka tiphesente ta khume a ma tirha tiawara leti engetelekeke ta 65 hi vhiki, 17 wa tiphesente ta madokodela yo hlawuleka a ti tirha ku tlula tiawara teto, ntlhanu wa phesente ta “madokodela lamatsongo” a ma tirha tiawara leti tlulaka 80 hi vhiki!

Martin Moore-Ede u ri: “Michini yi sirheleriwa hi tibuku leti nyikelaka nkongomiso wa ndlela leyi yi faneleke yi tirhisiwa ha yona, matsalwa lama nga ni swilemukiso swin’we ni tidyondzo ta vuleteri. Vanhu va fika emisaveni leyi va nga ri na wona nsirhelelo wo tano. . . . Ntiyiso lowu tsemaka nhlana i wa leswaku, hi tiva swo tala hi ku akeka ka michini leyi munhu a tirhaka hi yona ni ndlela leyi yi faneleke yi tirha ha yona ku tlula ndlela leyi munhu a vumbekeke ha yona.”

Miri wa hina a wu na wona mavoningo yo tshwuka ni tialamu leti hi byelaka leswaku hi tshika ku tirha kumbe hi koka moya. Nilokoswiritano, wa hi lemukisa. Swilemukiso swa kona i ku tshama u karhele, ku va ni ximbilwa-mbilwana, ntshikilelo ni ku tala ku ngheniwa hi mavabyi hi ku olova. Loko u ri ni swikombiso leswi—ina, hi vula loko swi nga vangiwi hi ku va u ri ni vuvabyi byo karhi—ku nga ha va ku ri nkarhi wa ku kambela ndlela leyi u hanyaka ha yona.

Ndlela Leyi U Lahlekeriwaka Ha Yona Hi Vunghana Hi Ku Tshama U Khomekile

Loko munhu a hanya a tshikilelekile, a nga etleli nkarhi lowu ringaneke, sweswo swi onha vuxaka bya yena ni vanhu. Ehleketa hi mpatswa lowu wa ha ku tekanaka, John na Maria.a A va lava leswi vatekani vo tala lavantshwa va swi navelaka—kaya lerinene ni mali leyi ringaneke. Hikwalaho, havumbirhi va sungule ku tirha nkarhi hinkwawo. Kambe hikwalaho ka ku cinca-cinca ka minkarhi ya ntirho, a va va ni nkarhi wutsongo wo va swin’we. Hiloko vuxaka bya vona byi sungula ku tsana. Kambe, va honise swikombiso leswi, kutani va ya emahlweni ni mintirho ya vona leyi va hetelaka nkarhi kukondza vukati bya vona, lebyi a bya ha ku sungula, byi hahluka.

“Minkambisiso yi kombisa leswaku nhlayo ya lava dlayaka vukati yi le henhla hi 60 wa tiphesente emindyangwini leyi vanhu va kona minkarhi yin’wana va tirhaka nivusiku, nkarhi wun’wana va tirha ninhlikanhi, ku tlula emindyangwini leyi va tirhaka ninhlikanhi emintirhweni leyi tolovelekeke,” ku vula buku leyi nge The 24-Hour Society. Kambe, ku nga khathariseki leswaku mimpatswa yo tala yi cinca-cinca minkarhi ya ntirho kumbe e-e, yi endla swilo swo tala ngopfu evuton’wini bya yona, lerova swi hahlula vukati bya yona. Eka van’wana, ntshikilelo ni matshimbi swi nga ha hoxa xandla leswaku munhu a hetelela a tirhisa swidzidzirisi ni ku va xidakwa naswona a nga dyi hi ndlela leyinene—swilo leswi a swi nyanyisi ntsena eka ku karhala ni matshimbi, kambe swi nga ha vanga ni swiphiqo swin’wana swo tala, hambi ku ri ku khoma vana hi ndlela yo biha.

Tindhawu ta ku khathalela vana ta engeteleka, tin’wana ti va khathalela vusiku ni nhlikanhi, ku pfuna vatswari leswaku va swi kota ku langutana ni mintirho ya vona yo tala. Kambe, TV hi yona yi hungasaka vana vo tala. Phela, loko vana va fanele ku kula va va vanhu lavakulu lava kotaka ku byarha vutihlamuleri, va kota ni ku lawula mintlhaveko ya vona, va lava nkarhi wo tala wa risima va ri swin’we ni vatswari va vona. Hikwalaho, vatswari lava va karheleke ngopfu, lava nga swi kotiki ku va ni nkarhi ni vana va vona hikwalaho ko ringeta ku hlayisa vutomi bya xiyimo xa le henhla ku tlurisa, va ta va va endla kahle loko vo kambisisa ndlela leyi va khumbekaka ha yona—vona ni vana va vona.

Emasikwini lawa ya nhluvuko wa thekinoloji lowu fambaka hi rivilo lerikulu, vadyuhari na vona va khumbeka. Ku cinca ka swilo hi xihatla swin’we ni ku huma ka swilo swo tala leswintshwa leswi xavisiwaka swi pfilunganya vo tala, swi va endla va titwa va nga sirhelelekanga, va chava hambi ku ri ku tivona va ri vapfuna-ku-dya ntsena. Kutani, vumundzuku byi va khomele yini ke?

Hinkwerhu ka hina—lavatsongo ni lavakulu—xana hi titshege hi misava leyi yi vonakaka yi tiyimisele ku tsutsumisa swilo hilaha ku engetelekeke? Kumbe, xana swi kona leswi hi nga swi endlaka leswi nga hi pfunaka leswaku hi swi kota ku langutana ni vutomi lebyi swin’we ni ku antswisa ntikelo wa vutomi bya hina? Lexi tsakisaka, swi kona, hilaha hi nga ta vona hakona exihlokweni lexi landzelaka.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Swifaniso leswi nga eka tluka 18]

Matshimbi ma nga ha va ma hoxe xandla eka khombo ra nyutliya eChernobyl, eku bulukeni ka xibamu-bamu xa “Challenger” ni le ku halakeni ka oyili ya xikepe lexi vuriwaka “Exxon Valdez”

[Swihlovo Swa Kona]

Courtesy U.S. Department of Energy’s International Nuclear Safety Program

NASA photo

[Swifaniso leswi nga eka tluka 19]

Rivilo ra vutomi ri nga ha hahlula vukati

[Xifaniso lexi nga eka tluka 20]

Van’wana, hikwalaho ka matshalatshala ya vona ya ku langutana ni vutomi hilaha ku humelelaka, va hetelela hi ku dakwa