Xana Makhotso Na Wona Ma Hoxa Xandla Eka Xiphiqo Xa Vugevenga?

“Ku tsongahata vabohiwa ni ku va khoma hi ndlela leyi onhaka mahanyelo ya vona i ndlela leyi nga riki yinene nikatsongo yo endla leswaku va lunghekela ku ya hanya ehandle.”—SWI TSHAHIWE EKA THE ATLANTA CONSTITUTION.

MINKARHI yo tala makhotso ma sivela munhu ntsena leswaku a nga endli swo biha—kambe ma n’wi sivela swa xinkarhana. Loko mubohiwa a ntshunxiwa, xana u va a hakele nandzu lowu a wu endleke?a Ku vuriwa yini hi lava va hlaseriweke kumbe varhandziwa va vona? “Hi mina mana wa n’wana la dlayiweke,” ku rile Rita loko wanuna loyi a voniweke nandzu wa ku dlaya n’wana wakwe wa malembe ya 16 hi vukhale a ntshunxiwa endzhaku ko tshama malembe manharhu ntsena ekhotsweni. “Ndzi kombela u yimanyana. Ehleketa hi mhaka leyi. Xana wa swi vona leswaku yi ndzi khumba njhani?” Hilaha mhaka ya Rita yi kombisaka hakona, munhu u twa ku vava nkarhi wo leha endzhaku ka loko mhaka yi tsemiwile hi huvo ni loko se yi heleriwe hi ndhuma.

Mhaka leyi a yi karhati ntsena lava vutomi bya vona byi khumbiweke hi vugevenga, kambe yi karhata vanhu hinkwavo. Phela, ku nga khathariseki leswaku mubohiwa u pfuniwile kumbe ku pfaleriwa ka yena ku n’wi tlanyatile, ku pfaleriwa ka yena ku ku khumba hi ku kongoma ku rhula ka mianakanyo ya wena, nkarhi wun’wana ni ku sirheleleka ka wena.

Swikolo Swa Swigevenga

A hi minkarhi hinkwayo fambiselo ra makhotso ri kotaka ku herisa mahanyelo ya vugevenga eka munhu. Jill Smolowe, wa tsala eka magazini wa Time: “Loko ku humesiwa mali ya ku aka makhotso lama engetelekeke leswaku ku antswisiwa ndlela leyi vabohiwa va hanyaka ha yona, hakanyingi swi vanga vugevenga byin’wana lebyikulu ngopfu.” Peter,b loyi a heteke malembe ya 14 a ri ekhotsweni, u pfumelelana ni marito lawa. U ri: “Vabohiwa vo tala lava a ndzi pfaleriwe na vona va sungule hi ku endla milandzu leyi nga nyawuliki, kutani va sungula ku yiva nhundzu, eku heteleleni va tlulele eku endleni ka milandzu leyikulu eka vanhu van’wana. Eka vona, makhotso ma fana ni swikolo swo dyondzela ntirho. Va ta huma se va ri swigevenga leswikulu.”

Hambileswi makhotso ma nga ha susaka swigevenga eswitarateni swa xinkarhana, swi vonaka onge a swi nyawuli leswi ma swi endlaka—kumbe a ma endli nchumu—ku hlula vugevenga hi ku helela. Vafana ni majaha lama tshamaka endzeni-ndzeni ka doroba hakanyingi va teka ku khomiwa ku ri xikombiso xa ku kula. Hakanyingi va va makhamba yo sihalala. Larry, loyi a khomiweke ko tala evuton’wini byakwe u ri: “Jele a yi ku pfuni nikatsongo. Vanhu lava va huma kutani va ya phindha nandzu lowu fanaka.”

Hi ku ya hi nkambisiso wun’wana wa le United States, ‘ku endla vugevenga lebyi fanaka’ i xivangelo lexi endlaka leswaku hafu ya vugevenga lebyikulu hinkwabyo, byi endliwa hi swigevenga leswi ringaka ntlhanu wa tiphesente ntsena. Magazini wa Time wu ri: “Loko vabohiwa va ri hava ndlela leyinene yo tirhisa nkarhi wa vona, hakanyingi va heta nkarhi wolowo va ri karhi va mbimbindzela mahlundzu, va tlhela va kuma tipulani letintshwa ta vugevenga, leswaku . . . va ta ti tirhisa loko va ntshunxiwile ekhotsweni.”

Xiyimo lexi a xo va eUnited States ntsena. John Vatis, dokodela wa khotso ra masocha le Grikiya, u ri: “Makhotso ya hina ma swi kota hakunene ku endla vanhu lava nga ni khombo, lava rhandzaka madzolonga ni lava karihaka. Loko vabohiwa vo tala se va ntshunxiwile, va lava ku ‘tirihiselela’ eka vanhu.”

Ndlela Leyi Vuxaka Bya Vanhu Byi Khumbekaka Ha Yona

Swiphiqo swa le khotsweni swi dya ni mali ya wena. Hi xikombiso, ku ringanyetiwa leswaku eUnited States, mubohiwa un’wana ni un’wana u koxa mali ya kwalomu ka R160 000 hi lembe ya munhu ha un’we la hakelaka xibalo. Vabohiwa lava nga ehenhla ka malembe ya 60 hi vukhale va koxa mali yoleyo hilaha ku phindhiweke kanharhu. Ematikweni yo tala, ku ni swivangelo swin’wana leswi endlaka leswaku vanhu va nga ha ma tshembi makhotso. Vanhu va vilela hikwalaho ka swigevenga leswi hatlaka swi ntshunxiwa swin’we ni vatluri va nawu lava kotaka ku pembela swigwevo swa le khotsweni ntsena hikwalaho ka magqweta yo tlhariha lama khomelelaka eka swilo leswi nga vuliki nchumu leswaku ma wina nandzu. Hakanyingi lava hlaseriweke a va titwi va hlayisekile, va chava leswaku va nga ha hlaseriwa, naswona swi nga ha endleka ku ri hava lexi va nga xi endlaka eka endlelo leri nawu wu ri tirhisaka.

Vanhu Va Ya Va Karhateka Ngopfu

Vanhu a va ha khathali hi makhotso hikwalaho ka swiyimo swo biha leswi vabohiwa va langutanaka na swona, hilaha swi hlamuseriwaka hakona ebokisini leri fambisanaka ni xihloko lexi. Vabohiwa lava xanisiweke loko va koka swigwevo swa vona a va pfuneki nikatsongo emiehleketweni. Kutani, mintlawa yo hlayanyana leyi lwelaka timfanelo ta vanhu yi karhatekile hi vanhu vo tala lava humaka eka mintlawa leyitsongo, lava kumekaka emakhotsweni. Va sola loko sweswo swi lo tiendlekela kumbe swi vangiwe hi xihlawuhlawu.

Xiviko xa Associated Press xa 1998 xi yise nyingiso eka khombo ra vanhu lava tshameke va pfaleriwa eKhotsweni ra le Holmesburg, ePennsylvania, le U.S.A., lava laveke ku hakeriwa hi leswi ku vuriweke leswaku mirhi leyi nga ta tirhisiwa ku tshungula vanhu yi ringeteriwe eka vona loko va ha khomiwile. Nakambe ku vuriwa yini hi ku sunguriwa ka ku boha vabohiwa hi nketana yin’we le United States? Amnesty International ya vika: “Hakanyingi vabohiwa lava va heta tiawara ta khume ku ya eka 12 va tirha emun’wini lowu vavulaka, va wisanyana swa xinkarhana leswaku va nwa mati, ni ku wisa awara yin’we hi nkarhi wa swakudya swa ninhlikanhi. . . . Xihambukelo xin’we ntsena lexi xi tirhisiwa hi vabohiwa lova bohiweke hi nketana yin’we, i bakiti leri tumbetiweke hi nguvu. Vabohiwa va tshama va ri enketanini yin’we niloko un’wana a ri exihambukelweni. Loko bakiti rero ra xihambukelo ri nga ri kona ekusuhi, va boheka ku vhela va tipfunela kwalaho va nga kona, erivaleni.” Ina, a hi makhotso hinkwawo lama tirhaka hi ndlela yoleyo. Nilokoswiritano, ku khomiwa ka vanhu hi ndlela leyi nga riki ya vumunhu swi endla leswaku vabohiwa swin’we ni lava va khomaka vabohiwa volavo hi ndlela yo biha va nga vi na vumunhu.

Xana Tiko Ra Pfuneka?

Hi ntolovelo, vanhu vo tala va titwa va sirhelelekile loko swigevenga leswi nga ni khombo swi pfaleriwile. Vanhu van’wana va ni swivangelo swin’wana swo rhandza makhotso. Loko khotso rin’wana leritsongo ra le Cooma le Australia ri ri kusuhi ni ku pfariwa, vanhu va vilerile. Ha yini? Hikuva vanhu va kwalaho lava a va xaniseka a va kuma ntirho ekhotsweni rero.

Sweswinyana tihulumendhe tin’wana ti xavise makhotso ya tona ti ma xavisela vanhu lava nga ni mabindzu hi xikongomelo xo wonga mali. Khombo ra kona, vabohiwa vo tala ni swigwevo swo leha swa pfuna eku endleni ka bindzu lerinene. Hikwalaho, vululami byi nga pfilunganyiwa ni bindzu.

Loko mhaka leyi se yi kambisisiwe kahle, ku sala xivutiso xa nkoka lexi nge: Xana makhotso ma swi pfuna swigevenga? Hambileswi hakanyingi nhlamulo yi nga riki yinene, u ta hlamala ku lemuka leswaku vabohiwa van’wana va pfunekile leswaku va cinca. A hi vone ndlela leyi va pfunekeke ha yona.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 6, 7]

Ku Languta Leswi Humelelaka eMakhotsweni

KU TALA NGOPFU: Makhotso ya le Britain ma ni xiphiqo xa ku tala ngopfu, naswona sweswo a swi hlamarisi! Tiko rero i ra vumbirhi leri nga ni nhlayo leyikulu ngopfu ya vanhu lava nga emakhotsweni hi ku ya hi xiringaniso xa vaaki eYuropa Vupela-dyambu, ri ni vabohiwa va 125 eka nhlayo yin’wana ni yin’wana ya vaaki va 100 000. EBrazil, khotso lerikulu ngopfu ra le São Paulo a ri fanele ri tamela vabohiwa lava ringanaka 500. Ematshan’weni ya sweswo, ri ni vabohiwa va 6 000. ERhaxiya, switokisi leswi a swi fanele swi tshamisisa vabohiwa va 28 swi tshamisise vabohiwa lava nga exikarhi ka 90 na 110. Xiphiqo lexi i xikulu ngopfu lerova vabohiwa va boheka ku etlela hi ku cincisana. Etikweni ra le Asiya, vabohiwa lava ringanaka 13 kumbe 14 va tele ngopfu exitokisini lexi ringanaka swikwere swa timitara tinharhu. Hi hala tlhelo, eAustralia Vupela-dyambu, valawuri va langutane ni xiphiqo lexi xa ku pfumaleka ka ndhawu hi ku tirhisa tikhontheyina ta ku rhumela nhundzu leswaku va tshamisisa vabohiwa eka tona.

MADZOLONGA: Magazini wa le Jarimani lowu nge Der Spiegel wu vika leswaku emakhotsweni ya le Jarimani, vabohiwa lava nga ni lunya va dlaya ni ku xanisa vabohiwa-kulobye hikwalaho ka “nyimpi ya mintlawa leyi phikizanaka hi mabindzu lama nga riki enawini ya ku xavisa xihoko ni xidzidzirisi xa nikhothini, rimbewu swin’we ni mintlawa ya va machonisa.” Ku vengana ka tinxaka hakanyingi ku vanga madzolonga ya le makhotsweni. Der Spiegel yi te: “Ku ni vabohiwa lava humaka etinxakeni ta 72 ta vanhu. Nkhuhlano ni hasahasa leyi vangaka madzolonga a swi papalateki.” Ekhotsweni rin’wana ra le Amerika Dzonga, vatirhela-mfumo va vule leswaku hi xiringaniso, ku dlayiwe vabohiwa va 12 n’hweti ni n’hweti. Financial Times ya le London yi vike leswaku vabohiwa va vule leswaku nhlayo leyi yi tlakuke hilaha ku phindhekeke kambirhi ku vula.

KU PFINYIWA KA VANHU: Exihlokweni lexi nge “Xiphiqo Xa Ku Pfinyiwa Ka Vanhu eMakhotsweni,” The New York Times yi vula leswaku hi xiringaniso lexi pimiweke kahle, eUnited States, “vavanuna lava tlulaka 290 000 va pfinyiwa emakhotsweni lembe ni lembe.” Xiviko lexi xi ya emahlweni: “Khombo leri ra ku pfinyiwa ka vanhu hakanyingi se ro va tshamela maxelo, a ko va nchumu lowu endlekaka hi xiwelo.” Nhlangano wun’wana wu ringanyeta leswaku emakhotsweni ya le United States, ku va ni swiendlo swo biha swa rimbewu swa kwalomu ka 60 000 siku ni siku.

RIHANYO NI NSIVELA-MAVABYI: Ku ni vumbhoni byo tala bya leswaku vanhu va tluleriwa hi mavabyi ya rimbewu loko va ri emakhotsweni. Mhaka ya vuvabyi bya rifuva eka vabohiwa va le Rhaxiya ni le matikweni man’wana ya le Afrika ya tiveka emisaveni hinkwayo, na yona mhaka ya ku honisiwa ka timhaka ta vutshunguri, ta nsivelo-mavabyi ni ku pfumaleka ka swakudya emakhotsweni yo tala emisaveni.

[Xifaniso]

Khotso leri ngo khapa kunene eSão Paulo, le Brazil

[Xihlovo Xa Kona]

AP Photo/Dario Lopez-Mills

[Xifaniso lexi nga eka tluka 4, 5]

Khotso leri rindziwaka swinene ra La Santé le Paris, eFurwa

[Xihlovo Xa Kona]

AP Photo/Francois Mori

[Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

Vavasati va ri ekhotsweni le Managua, eNicaragua

[Xihlovo Xa Kona]

AP Photo/Javier Galeano