Ku Langutana Ni Nxungeto Wa Vutherorisi
EKU HELENI ka va-1980, a swi vonaka onge vutherorisi bya hunguteka. Kambe, ku sungule vutherorisi bya muxaka wun’wana. Nxungeto wa namuntlha wa vutherorisi wu vangiwa ngopfu hi vanhu lava hisekelaka etlhelo lava va simekeke tindlela ta vona vini to kuma mali—hi ku ngungumerisa swidzidzirisi, hi mabindzu lama nga riki ya mfumo, hi vanhu lava fuweke, hi vanhu lava seketelaka vapfumari ni hi vanhu lava kumaka nseketelo wa timali wa vanhu lava tshamaka na vona. Naswona nsele wa vona a wa ha lawuleki.
Emalembeni ya sweswinyana ku ve ni ku engeteleka ka swiendlo swo biha ngopfu swa vutherorisi. World Trade Center leyi nga eDorobeni ra New York yi hahluriwile hi bomo, ku fa vanhu va tsevu ku tlhela ku vaviseka van’wana va kwalomu ka 1 000. Mpambukwa wun’wana wu hlasele hi gasi leyi nga ni sarin egondzweni ra le hansi ka misava eTokyo, wu dlaya vanhu va 12 ni ku vavisa van’wana lava tlulaka 5 000. Therorisi rin’wana ri mbundzumuxe muako wa mfumo le Dorobeni ra Oklahoma hi bomo leyi a ri yi fuhleke elorini, ku fe vanhu va 168 ku tlhela ku vaviseka van’wana va madzana. Hilaha tichati leti nga eka tluka 4 na 5 ti kombisaka hakona, minhlaselo yo hambana-hambana ya vutherorisi yi ye emahlweni ku ta fikela sweswi.
Sweswi, swi vonaka matherorisi ma hlasela ngopfu ku tlula eku sunguleni. Munhu la voniweke nandzu wa ku bulukisa bomo emiakweni ya mfumo le Dorobeni ra Oklahoma hi 1995 u tshahiwe a vula leswaku a a lava “ku dlaya vanhu vo tala” leswaku a ta kuma nyingiso lowu a wu lavaka. Murhangeri wa ntlawa wa swikanyana leswi bulukiseke bomo hi 1993 eWorld Trade Center le Dorobeni ra New York a a lava leswaku miako yoleyo yi welana ehenhla, a dlaya vanhu hinkwavo lava nga eka yona hayimbirhi.
Nchumu wun’wana lowuntshwa i matlhari lama nga emavokweni ya matherorisi. Louis R. Mizell, Lontsongo, mutivi wa timhaka ta vutherorisi, u te: “Hi hanya eka nguva ya vukarhi lebyikulu ngopfu ni matlhari lama nga herisaka vutomi: nyutliya, tikhemikhali ni chefu.” Vanhu van’wana lava hisekelaka etlhelo va hundzukela eka matlhari man’wana lama nga ni khombo ngopfu lawa ma endliweke hi vativi va thekinoloji.
Ku Hlasela Hi Ku Tirhisa Khompyuta
Nchumu lowu vuriweke vutherorisi bya khompyuta wu katsa ku tirhisiwaka ka thekinoloji ya manguva lawa, yo tanihi tikhompyuta. Tlhari rin’wana leri tirhisiwaka i nchumu lowu hlaselaka wa khompyuta, lexi onhaka rungula leri nga eka khompyuta kumbe xi endlaka leswaku munhu a nga ha swi koti ku endla swo karhi eka rungula ra kona. Kasi ku ni “progreme leyi pfilunganyaka khompyuta” leyi endlaka leswaku khompyuta yi ringeta ku tirha hi ndlela leyi nga fanelangiki. Tanihi leswi ikhonomi ni ku sirheleleka ka matiko ku yaka ku titshega ngopfu hi fambiselo ra tikhompyuta, vanhu vo tala va vona leswaku tiko a ra ha sirhelelekanga eka nhlaselo wa vutherorisi. Hambileswi tikhompyuta to tala ti nga ni progreme yo karhi leyi endlaka leswaku ti fambisa rungula hambiloko ku ri ni nyimpi ya nyutliya, kambe tikhompyuta leti tirhisiwaka hi vaaka-tiko—mphakelo wa gezi, swo famba ni swa timali—ti nga ha hlaseriwa hi vaxandzuki.
Tolweni, loko therorisi ri lava ku tima gezi, a hi nge eBerlin, a ri ta va ri lave ntirho wo tirha hi gezi leswaku ri ta kota ku tima fambiselo ra gezi. Kambe sweswi, van’wana va vula leswaku munhu la nga ni vuswikoti byo kuma rungula leri nga riki enawini eka khompyuta a nga ha swi kota ku tima gezi ra doroba ro karhi a tshame ekaya, a ri endhawini leyi nga ekule swinene ni doroba rolero.
Ku nga ri khale, munhu la nga ni vuswikoti byo kuma rungula leri nga riki enawini eka khompyuta wa le Sweden u hlasele tikhompyuta ta le Florida kutani a endla leswaku fambiselo ra timhaka ta xihatla ri nga tirhi ku ringana awara, leswi kavanyeteke ntirho wa maphorisa, vatimi va ndzilo ni vatirhi va tiambulense.
“Entiyisweni, swi fana ni leswaku hi endle misava hinkwayo yi va tiko rin’we kambe ri pfumala maphorisa,” ku vule Frank J. Cilluffo, mukongomisi wa Information Warfare Task Force of the Center for Strategic and International Studies (CSIS). Naswona Robert Kupperman, mutsundzuxi lonkulu wa CSIS, hi 1997 u vule leswaku loko matherorisi yo tirhisa tindlela ta vutshila lebyikulu, “ku hava mutirhela-mfumo la nga kona sweswi la nga swi kotaka ku jamelana ni ku hlasela ka wona loku tumbeleke.”
Vakambisisi van’wana va kholwa leswaku matherorisi lama hlaselaka tikhompyuta ma ni switirho swin’wana swa thekinoloji leswi hlulaka swisirhelelo swin’wana ni swin’wana leswi swi vekiweke hi vasirheleri va tikhompyuta. George Tenet, mukongomisi wa Vayimeri lava Tlhariheke va le United States u te: “Nala la kotaka ku nghenisa progreme yo biha kumbe la kotaka ku fika laha a nga fanelangiki a fika kona, a nga onha ngopfu.”
Khombo Leri Vangiwaka Hi Tikhemikhali Ni Switsongwatsongwana
Se ku chaviwa leswaku ku nga ha tirhisiwa ni tikhemikhali swin’we ni chefu. Misava yi sale yi lo gabaa, eku sunguleni ka 1995 loko yi twa hi ta nhlaselo wa gasi leyi nga ni chefu ya matherorisi leyi tirhisiweke egondzweni ra le hansi ka misava le Tokyo. Ku ehleketeriwa leswaku mpambukwa wa ndzoviso hi wona wu hlaseleke.
Brad Roberts, wa Mahlahluvele ya Timhaka ta Nsirhelelo u ri: “Vutherorisi byi cincile. Vutherorisi lebyi tolovelekeke a byi lava ku amukeriwa hi tlhelo ra tipolitiki. Kambe sweswi, mintlawa yin’wana yi vula leswaku xikongomelo xa yona i ku dlaya vanhu vo tala. Leswi swi endla leswaku matherorisi ma rhandza ku tirhisa chefu.” Xana swa tika ku kuma matlhari yo tano? Magazini lowu nge Scientific American wu ri: “Munhu a nga endla tibiliyoni ta tibakteriya, kambe yena hi yexe a nga tihoxi ekhombyeni lerikulu hi ku tirhisa nchumu lowu nga nyawuriki ku fana ni xivirisi xa byala ni swilo leswi endlaka leswaku swi va ni matimba, nchumu wo siva nghohe ni xifunengeto xa pulasitiki.” Loko switsongwatsongwana sweswo se swi hleriwile, swa olova ku swi haxa. Lava hlaseriwaka a va nge swi tivi leswaku ku rhiyiwe ntlhamu wo karhi kukondza ku hela siku rin’we kumbe mambirhi. Hi nkarhi wolowo swilo swi va se swi onhakile.
Swi vonaka onge chefu leyi rhandziwa ngopfu i anthrax. Xifo lexi xi thyiwe vito leri ku suka eka rito ra Xigriki leri nge malahla—leswi kombetelaka eka vuvabyi bya nghohe lebyi vuriwaka gwembe, lebyi humaka enghoheni ya vanhu lava khumbeke swifuwo leswi nga ni vuvabyi bya gwembe. Lava endlaka mirhi va karhatekile hi vuvabyi bya mahahu lebyi vangiwaka hi ku hefemula moya lowu nga ni anthrax. Eka vanhu, vuvabyi bya anthrax bya dlaya swinene.
Ha yini ku tirhisiwa ngopfu anthrax ku dlaya vanhu? Xitsongwatsongwana lexi xi kumeka hi ku olova naswona a xi fi hi ku olova. Ku nga ha hundza masiku yo hlayanyana munhu loyi xi n’wi tluleleke a nga si vona xikombiso na xin’we leswaku se xi n’wi nghenile, ku nga mukhuhlwananyana ni matshimbi. Kutani ku landzela ku khohlola ni ku pfalekanyana ka xifuva. Ivi ku landzela xiphiqo lexikulu xa ku hefemula, ku tsana ka nsusumeto wa ngati ni ku fa hi tiawara ti nga ri tingani.
Xana Matherorisi Ma Tamele Matlhari Ya Nyutliya?
Endzhaku ka ku wa ka Soviet Union, van’wana va sungule ku ehleketa leswaku matlhari ya nyutliya lama yiviweke ma nga ha sungula ku xavisiwa hi ndlela leyi nga riki enawini. Kambe, vativi vo tala a va ehleketi leswaku leswi swi nga tshuka swi humelerile hakunene. Robert Kupperman, la tshahiweke eku sunguleni, u vule leswaku “ku hava vumbhoni bya leswaku ku ni ntlawa wo karhi wa vutherorisi lowu lavaka matlhari ya nyutliya.”
Lexi se xi karhataka ngopfu i munghana wa bomo ya nyutliya loyi a nga dumangiki kambe a dlayaka—i miseve ya matimba. A yi buluki. A ku na ku buluka kumbe ku onhaka loku vangiwaka hi ku hisa. Kambe, yi humesa nyawuso lowu onhaka tisele ta miri. Hakanyingi yi hlasela tisele ta mongo wa marhambu. Ku fa ka tona ku vanga swiphiqo swo tala, ku katsa ni ku mpfempfa ka ngati ni ku hohloka ka fambiselo ra nsawutiso. Ku hambana ni matlhari lama nga ni tikhemikhali, lawa ma helaka matimba loko ma hlangana ni okisijini ni ndzhongo, swilo leswi nga ni miseve ya matimba swi nga va ni khombo hi malembe yo tala.
Khombo leri humeleleke eGoiânia, doroba ra le dzongeni-xikarhi wa Brazil, ri kombisa ndlela leyi nyawuso wu nga ni khombo leri dlayaka ha yona. Hi 1987 wanuna un’wana loyi a a nga ehleketi nchumu leswaku a nga tshuka a weriwa hi khombo u pfule xifunengeto xa ximfukwana xin’wana lexi a xi cukumetiwile lexi a xi tamele murhi. Ximfukwana lexi a xi tamele cesium-137. A tsakisiwe hi ribye ra rihlaza leri a ri vangama, u kombe vanghana vakwe leswi a swi thumbheke. Ku nga si hela vhiki, vo sungula ku vona nchumu lowu va ye etliliniki. Ku kamberiwe vanhu vo tala malunghana ni swikombiso swa vuvabyi lebyi. Vaaki va kwalomu ka 100 va sungule ku vabya. Lava ringanaka 50 va boheke ku etlerisiwa exibedlhele, va mune va file. Vatshila lava lwaka ni vutherorisi va sale va karhatekile va ehleketa leswi a swi ta va swi humelerile loko a yi lo lahliwa hi vomu.
Leswi Koxiwaka Hi Vutherorisi
Vutherorisi byi koxa vutomi bya vanhu. Kambe byi endla ni swin’wana swo tala. Vutherorisi byi nga ha onha kumbe ku hlwerisa minkanerisano ya ku rhula etindhawini leti hlaseriweke hi madzolonga emisaveni. Byi lumeka ni ku ndlandlamuxa kumbe ku pfurhetela tinyimpi, naswona byi nyanyisa madzolonga.
Vutherorisi byi nga ha khumba ni ikhonomi ya tiko. Tihulumendhe ti boheke ku tirhisa nkarhi wo tala swinene swin’we ni swilo swin’wana leswaku ti lwa na byona. Hi xikombiso, eUnited States ntsena, a ku vekeriwe etlhelo mali leyi tlulaka R70 wa magidi ya timiliyoni leyi nga ta tirhisiwa ku lwa ni vutherorisi.
Ku nga khathariseki leswaku ha swi vona kumbe e-e, vutherorisi bya hi khumba hinkwerhu ka hina. Byi khumba ndlela leyi hi fambaka ha yona ni leswi hi swi hlawulaka loko hi ri eriendzweni. Byi sindzisa matiko ya misava leswaku ma tirhisa mali yo tala ya xibalo ku sirhelela vanhu lava dumeke, miako leyi tameleke swilo swa nkoka swin’we ni vaaki.
Hikwalaho ku sala xivutiso lexi, Xana wu kona ntlhantlho lowu nga ta tshama hi masiku wa ntungu wa vutherorisi? Mhaka leyi yi ta tlhuvutsiwa exihlokweni lexi landzelaka.
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 15]
Vutherorisi Lebyi Va Vulaka Leswaku Va Byi Endlela Ku Sirhelela Mbango
Madzolonga lamantshwa ma vonaka hi ku “hisiwa ka miako, ku fuhlekiwa ka tibomo ni nhlaselo wo kombisa ku tiomisa nhloko lowu ku vuriwaka leswaku wu endleriwa ku sirhelela mbango ni swivumbiwa swa wona,” ku vika phepha-hungu leri nge Oregonian. Vutherorisi lebyi byi onhaka byi vuriwa vutherorisi byo sirhelela mbango. Vutherorisi lebyikulu bya muxaka lowu byi ve kona evupela-dyambu bya United States ku sukela hi 1980, naswona byi vanga ku onhaka loku koxaka mali yo ringanaka R328,7 wa timiliyoni. Xikongomelo-nkulu xa vugevenga lebyi i ku sivela vanhu leswaku va nga tsemi mirhi, va nga tirhisi makhwati tanihi ndhawu ya vuhungasi kumbe ku tsema voya bya swiharhi, va nga swi dlayi leswaku va swi dya kumbe ku endla nkambisiso ha swona.
Swiendlo leswi swi tekiwa swi ri swa vutherorisi hikuva ku tirhisiwa madzolonga hi xikongomelo xa ku cinca vanhu ni vumbiwa ni mavandla yo karhi kumbe milawu ya tiko. Matherorisi lama sirhelelaka mbango ma pfilunganya valavisisi hi ku hlasela tindhawu ta le kule, hakanyingi ma hlasela nivusiku, naswona a ma siyi ni vuthala bya leswaku va kota ku lavisisa. Ku fikela sweswinyana, vugevenga lebyi a byi endliwa hi vito ra ku sirhelela mbango a byi na matimba ngopfu, hambi ku ri nseketelo lowukulu wa vaaki naswona a byi kumi nseketelo wo nyawula. Kambe minhlaselo yi engetelekile emalembeni ya sweswinyana. Muyimeri wo hlawuleka la vuriwaka James N. Damitio, mutivi la nga ni ntokoto wa U.S. Forest Service, u te: “Xikongomelo xa vanhu lava i ku kokela nyingiso eka swilo leswi va swi lwelaka leswaku ku endliwa ku hundzuka ko karhi. Naswona va vona onge a va wu kumi nyingiso wolowo, kutani va ringeta swin’wana.”
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 18]
Vutherorisi Ni Va Mahungu
Terry Anderson, mutsari wa maphepha-hungu loyi a a khomiwe hi matherorisi le Lebanon ku ringana malembe ya kwalomu ka nkombo, u ri: “Ku koka nyingiso wa vanhu ku ve xitirhisiwa xa xisekelo ni tlhari ra lava va chavisaka vanhu lava nga riki na nandzu leswaku va ta fikelela tipakani ta vona ta politiki kumbe va pfuxa hasa-hasa. Ku vikiwa ka ku tlhakisiwa ka vanhu hikwalaho ka swivangelo swa politiki, ku dlayiwa ka vanhu kumbe ku yayarheriwa ka vanhu hi bomo, i ndlela yo sungula leyi matherorisi ma yi tekaka yi ri ku hlula. Loko va nga kumi nyingiso wa vanhu, swiendlo leswi swa tihanyi a swi pfuni nchumu eka vona.”
[Swifaniso leswi nga eka tluka 16, 17]
1. Bomo ya munhu la tisungaka eYerusalema, le Israyele
2. Matherorisi ya rixaka ro karhi ma hahlula banki hi bomo le Colombo, eSri Lanka
3. Bomo leyi fuhlekiweke emovheni ya buluka le Nairobi, eKenya
4. Ndyangu wa vanhu lava hlaseriweke hi ku buluka ka bomo le Moscow, eRhaxiya
[Swihlovo Swa Kona]
Heidi Levine/Sipa Press
A. Lokuhapuarachchi/Sipa Press
AP Photo/Sayyid Azim
Izvestia/Sipa Press