Nxungeto Wa Ku Hlasela Hi Switsongwatsongwana—Xana I Wa Xiviri Hakunene?

A HI RO sungula leswaku ku tirhisiwa swifo ku dlaya vanhu hi nkarhi wa nyimpi. Hi lembe-xidzana ra vu-14, le Yuropa vuxa mintsumbu ya vanhu lava dlayiweke hi swifo a yi lahleriwa endzeni ka rirhangu ra muti lowu hlaseriwaka. Eka xiendlakalo lexi humeleleke endzhaku ka malembe ya 400, enhlanganweni wa ku rhula lowu khomiweke hi nkarhi wa Nyimpi ya Mafurwa ni Maindiya, vatirhela-mfumo va le Britain, va nyike Maindiya ya le Amerika hi vomu, minkumba leyi a yi ri ni xitsongwatsongwana xa mpondzo. Leswi hi swin’wana swa swivangelo leswi endleke leswaku Maindiya ma tinyiketela eka valala va wona. Hambiswiritano, swi kumeke eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-19 leswaku tibakteriya ti vanga mavabyi lama tlulelaka. Sweswo swi nga ha endla leswaku vanhu va tirhisa tindlela letintshwa ni leti chavisaka ta ku hlasela hi mavabyi.

I ntiyiso leswaku nhluvuko lowu endliweke eka swa vutshunguri ni sayense na wona wu te ni mirhi yo tshungula mavabyi lawa. Mirhi leyi yi swi kotile ku tshungula ni ku sivela swifo swo tala. Hambiswiritano, mavabyi lama tlulelaka ma ha ri nala lonkulu, ma dlaya vanhu lava tlulaka 17 wa timiliyoni lembe rin’wana ni rin’wana—ku nga vanhu va kwalomu ka 50 000 hi siku. Swi tsema nhlana: Ku ni vavanuna ni vavasati vo tlhariha lava tinyiketeleke ku herisa mavabyi eka vanhu ku tlhela ku va ni van’wana lava vona va tinyiketeleke ku dlaya vanhu hi mavabyi.

Matshalatshala Ya Ku Yirisa Tikhemikhali Leti Nga Ni Chefu

Se ku hundze malembe lama tlulaka 25, United States, khale ka Soviet Union ni matiko man’wana yo hlayanyana, ma ri karhi ma hisekela ku endla tikhemikhali leti nga ni chefu leswaku ma ti tirhisa enyimpini. Kambe hi 1972, matiko wolawo ma twane leswaku ma yirisa ku tirhisiwa ka tikhemikhali leti. Hambiswiritano, matiko man’wana ma ye emahlweni exihundleni ma endla vulavisisi naswona ma hlengeleta tikhemikhali to tala leti dlayaka ni ku kuma tindlela to ti tirhisa.

I yini lexi vangeleke leswaku tikhemikhali leti ti yirisiwa ximfumo? Hi ku ya hi mavonelo lawa a ma ri kona eku sunguleni ka va-1970, hambileswi tikhemikhali ti nga ni chefu swinene, kambe a ti pfuni ngopfu enyimpini. Xivangelo xin’wana hileswaku a ti tirhi hi ku hatlisa—ku hundza nkarhi wo leha ti nga si vabyisa munhu. Kasi hi hala tlhelo ti titshege hi moya ni maxelo. Tlhandlakambirhi, matiko ma lemuke leswaku loko ma hlasela tiko rin’wana hi tikhemikhali leti nga ni chefu, swi nga ha endleka na rona ri rihisela hi tikhemikhali ta rona kumbe hi matlhari ya nyutliya. Xo hetelela, vanhu vo tala va vona swi nga fanelanga ku tirhisa switsongwatsongwana leswaku ku lamatiwa kumbe ku dlayiwa vanhu-kulobye.

Swi vonaka onge a xi kona xivangelo ni xin’we eka leswi lexi nga sivelaka vanhu lava nga ni rivengo naswona va tiyimiseleke ku endla swilo swa vuphukuphuku. Tikhemikhali leti nga ni chefu ta rhandzeka eka vanhu lava nga riki na mhaka ni ku dlayetela vanhu. Ti nga endliwa ti tlhela ti tirhisiwa exihundleni. Swi nga endleka lava va ti tirhisaka va nga tiviwi kasi hambiloko vo tiviwa swa tika ku tirihisela eka ntlawa wa matherorisi lowu nga ni tihofisi ematikweni yo tala. Tlhandlakambirhi, tikhemikhali leti nga vonakiki, leti tirhaka endzhaku ka nkarhi wo leha naswona tidlayaka, ti nga ha endla leswaku vanhu va hanya hi ku chava. Ku hlaseriwa ka swibyariwa kumbe swifuwo swi nga endla leswaku swakudya swi kayivela ni ikhonomi yi wa.

Xin’wana lexi endlaka leswaku va ti rhandza hileswaku a swi durhi ku ti endla. Muendli un’wana wa ndzavisiso u endle xiringanyeto xa mali leyi nga lavekaka ku dlaya vanhu lava tshamaka endhawini leyi endlaka khilomitara matlhelo hinkwawo loko ku tirhisiwa matlhari yo hambana-hambana. Loko ku tirhisiwa swibamu, swi nga vitana R20 000, matlhari ya nyutliya R8 000, gasi leyi tsanisaka misiha R6 000, kasi loko ku tirhisiwa tikhemikhali leti nga ni chefu swi nga vitana R10.

Swiphiqo Swa Thekinoloji Leswi Matherorisi Ma Langutanaka Na Swona

Swiviko swa mahungu swi vula leswaku mintlawa yin’wana ya matherorisi yi tshame yi kambela leswaku yi nga ti tirhisa njhani tikhemikhali leti nga ni chefu. Kambe, ku ni ku hambana eka ku kambela ndlela leyi tikhemikhali ti nga tirhisiwaka ha yona ni ku hlasela ha tona hi ku kongoma.

Leswaku therorisi kumbe mintlawa ya matherorisi yi humelela, ku ni swiphiqo swo karhi swo tika swa thekinoloji leswi yi faneleke yi swi hlula. Xo sungula, matherorisi ma fanele ma kuma mphakelo lowu ringaneke wa tikhemikhali leti vangaka mavabyi. Xa vumbirhi, ma fanele ma tiva leswaku ma nga ti hlayisa njhani hi ndlela leyi faneleke ni leyi sirhelelekeke. Xa vunharhu, ma fanele ma tiva ndlela yo ti endla hi vunyingi. Mpimo wutsongo wa tibakteriya wu ni chefu leyi ringaneke ku dlaya hinkwaswo leswi byariweke emasin’wini, ntlhambi wa swifuwo, kumbe vaaki hinkwavo va doroba, ntsena loko tibakteriya teto ti wele laha ti faneleke ti hlasela kona. Hambiswiritano, tikhemikhali leti dlayaka ti hela matimba loko ti nga ha ri elaboratori. Xisweswo to tala ta tona ti helela empfhukeni, kutani swi nga ha lava ku cheriwa to tala leswaku ti kota ku tirha.

A hi sweswo ntsena. Matherorisi ma fanele ma swi kota ku hlayisa tikhemikhali teto ti tshama ti ri ni matimba loko ti ri karhi ti tleketliwa ku suka laha ti hlayisiweke kona ku ya laha ti nga ta tirhisiwa kona. Xo hetelela, ma fanele ma swi tiva ku ti tirhisa kahle. Leswi swi vula leswaku ma fanele ma tiyiseka leswaku ku yisiwa mpimo lowu ringaneke wa tibakteriya laha ma lavaka ku hlasela kona naswona ku tirhisiwe mpimo lowu ringaneke leswaku ti vabyisa vanhu vo tala. Swi teke malembe lama tlulaka khume leswaku valavisisi va tibakteriya lava leteriweke kahle va le United States va kuma ndlela leyi faneleke ya ku ti tleketla. Loko tikhemikhali teto to biwa hi moya, to tlhaviwa hi dyambu kumbe to va eka mahiselo ni matitimelelo lama nga faniki, swi nga endla leswaku ti nga tirhi. Xisweswo, munhu u fanele a swi tiva kahle leswaku ku ta humelela yini hi tikhemikhali to karhi loko ti biwa hi moya, hi kona a nga ti tirhisaka ku hlasela.

Hikwalaho ka swiphiqo swo tala swa thekinoloji leswi katsekaka, a swi hlamarisi leswi yi nga talangiki mintlawa ya matherorisi leyi ringeteke ku hlasela hi tikhemikhali leti nga ni chefu. Ku tlula kwalaho, a va talanga vanhu lava dlayiweke hi minhlaselo yo tano. Minhlaselo ya sweswinyana ya le United States hi ku rhumela mapapila lama nga ni anthrax yi dlaye vanhu va ntlhanu ntsena. Sweswo swa chavisa, kambe a ku ta va ku fe vanhu vo tala loko a ku tirhisiwe xibuluki lexitsongo kumbe xibamu. Valavisisi va vula leswaku ku sukela hi 1975, vo va vanharhu ntsena vanhu lava feke kumbe lava vavisekeke eka minhlaselo ya 96 wa tiphesente ya tikhemikhali leti nga ni chefu.

Loko Huvo ya Rungula ra Vuhlayiseki ya le Britain ni le Amerika yi xiye ndlela leyi swi tikaka ha yona ku hlasela hi tikhemikhali, yi te: “Hambileswi matherorisi ma tshamelaka ku xungeta tihulumendhe hi tikhemikhali leti nga ni chefu, vatshila vo tala va vona onge a swi nge endleki leswaku ku dlayiwa vanhu vo tala.” Kambe loko swo tshuka swi endlekile, ku nga va ni vuyelo byo biha ngopfu.

Mahungu Yo Biha

Ku fikela sweswi, a hi vula mahungu lamanene: Ku nga swiphiqo swa thekinoloji swin’we ni leswi endlekeke enkarhini lowu hundzeke leswi kombisaka leswaku swi nga ha endleka swi nga koteki ku hlasela hi tikhemikhali. Kambe mahungu yo biha hi lawa: Leswi humeleleke enkarhini lowu nga hundza, a swi hi voningeli ngopfu hi vumundzuku. Hambileswi minhlaselo yo tala ya nkarhi lowu hundzeke yi nga humelelangiki, swi nga ha endleka leswaku ya le nkarhini lowu taka yi humelela.

Ku ni swin’wana leswi nga dyisiki byi rhelela. Matherorisi yo tala ma vonaka ma tiyimisele ku dlaya vanhu vo tala. Mintlawa yin’wana ya matherorisi yi tirhisa tindlela leti rharhanganeke naswona yin’wana yi ni mali yo tala ni tindlela ta thekiniki leti fanaka ni ta tihulumendhe tin’wana.

Vatshila va vonaka va nga karhateki loko matiko ma nyika mintlawa ya matherorisi tikhemikhali leti nga ni chefu. Mutshila un’wana u te: “Tihulumendhe, hambiloko ti ri tinene kumbe ti bihile, niloko ti nga khathali ha nchumu, a ti nge ntshunxeki ku nyika mintlawa ya matherorisi tikhemikhali leti nga ni chefu loko ti nga swi koti ku ma lawula hi ku helela; ti nga ha hlawula leswaku ku va tona ti hlaselaka ha tona, kambe hi xitalo ti nga ha xungeta ha tona ku ri na ku va ti lwa ha tona.” Lexi tsonaka vatshila vurhongo hileswaku mintlawa ya matherorisi yi nga yenga vativi va sayense lava leteriweke kahle leswaku va ta yi tirhela, yi va tshembisa mali yo tala.

Tibakteriya Leti Endleriweke Ku Vanga Swifo

Xin’wana lexi vilerisaka i nhluvuko lowu endliweke eka sayense ya ntivo-vutomi. Vativi va sayense ana se va tiva ndlela yo hundzula tibakteriya leti nga kona sweswi leswaku ti tirhiseka hi ku olova kambe ti dlaya hi ku tsopeta ka tihlo. Va swi kota ku hundzula tibakteriya ta xitekela leti nga riki na khombo leswaku va endla chefu hi tona. Va kota ni ku endla leswaku switsongwatsongwana swi nga kumeki hi ku olova loko swi kamberiwa hi ndlela leyi tolovelekeke. Ku tlula kwalaho, va swi kota ku endla leswaku switsongwatsongwana swi nga fi loko swi dlayiwa hi swidlaya-switsongwatsongwana, mirhi leyi tolovelekeke ni tindlela tin’wana ta vutshunguri. Hi xikombiso, vativi va sayense lava nga tshama va tirhela khale ka Soviet Union, va vula leswaku va endle chefu leyi mirhi yo hambana-hambana ya 16 yi nga kotiki ku yi tshungula.

Swi vonaka onge nhluvuko lowu nga ta endliwa enkarhini lowu taka eka ntivo-vutomi ni le ka ku hundzula xitekela wu ta endla leswaku ku va ni tindlela tin’wana leti nga ni khombo swinene. Vativi va sayense va nga swi kota ku tlhela va endla kumbe va cinca tikhemikhali to tala leti nga ni chefu leswaku ti va ni khombo swinene, ti kota ku tirha eka maxelo yo hambana-hambana naswona swi olova ku ti endla ni ku ti tleketla. Va nga ti cinca leswaku va kota ku tiva ni ku lawula leswi va lavaka ti endla swona. Tibakteriya ti nga endliwa hi ndlela ya leswaku ti heleriwa hi matimba endzhaku ka nkarhi wo karhi—hileswaku ti ta endla ntirho wa tona wa ku dlaya kutani ti heleriwa hi matimba.

Enkarhini lowu taka ku nga ha endliwa tikhemikhali tin’wana leti nga ni khombo swinene ni leti tirhaka hi ndlela leyi tumbeleke. Hi xikombiso, ku nga ha endliwa tikhemikhali leti hi ku kongoma ti nga dlayaka fambiselo ra nsawutiso—munhu u ta hlaseriwa hi mavabyi yo tala ematshan’weni yo hlaseriwa hi vuvabyi byin’we. Loko munhu a hlaseriwa hi switsongwatsongwana swo tano leswi dlayaka ku fana ni leswi vangaka vuvabyi bya AIDS, xana u kona la nga tivaka loko vuvabyi byebyo byi ri bya ntumbuluko kumbe byi vangiwe hi munhu?

Nhluvuko lowu endliweke hi thekinoloji wu cince ni ndlela leyi vanhu va le vusocheni va ehleketaka ha yona. Mulawuri un’wana wa swikepe swa le United States u tsale a ku: “Vaendli va matlhari hi kona va ha ku sungulaka ku kambisisa loko swi nga koteka leswaku va tirhisa tikhemikhali leti nga ni chefu enyimpini. Swa chavisa ku tiva leswaku ka ha ri ni swo tala leswi nga ta endliwa enkarhini lowu taka loko swi pimanisiwa ni leswi endliweke enkarhini lowu hundzeke.”

[Bokisi leri nga eka tluka 26]

Swi Vula Yini Ku Hlasela Hi Tikhemikhali Leti Nga Ni Chefu?

“Ku hlasela hi tikhemikhali leti nga ni chefu” swi vula ku tirhisa swifo leswaku ku hlaseriwa vanhu, swifuwo ni swibyariwa hi vomu. Swifo swa kona swi vonaka loko vaaki va hlaseriwa hi switsongwatsongwana. Switsongwatsongwana leswi swa andza (swin’wana swi humesa chefu) kutani hi ku famba ka nkarhi vuvabyi byi sungula ku vonaka. Tikhemikhali tin’wana leti nga ni chefu ti endla leswaku vanhu va lamala, tin’wana ta dlaya. Kasi tin’wana ti nga tirhisiwa ku hlasela swibyariwa.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 28, 29]

Rungula Leri Hlamuselaka Tikhemikhali Leti Nga Ni Chefu

Anthrax: I vuvabyi lebyi tlulelaka, lebyi vangiwaka hi bakteriya leyi kotaka ku tifisa loko yi nga ri endhawini leyi yi kotaka ku hanya eka yona. Loko munhu a ngheniwe hi anthrax, u rhanga hi ku khomiwa hi mukhuhlwana. Endzhaku ka masiku u sungula ku tikeriwa hi ku hefemula naswona nsusumeto wa ngati wa tsana. Hakanyingi muxaka lowu wa anthrax wa dlaya.

Vanhu lava hlaseriweke hi anthrax va nga tshunguriwa hi mirhi ya swidlaya-switsongwatsongwana. I swa nkoka leswaku yi tshunguriwa loko ya ha ku hlasela; loko ko hlweriwa, swi nga endleka munhu wa kona a fa.

Swi vonaka onge swi nge endleki leswaku munhu la hlaseriweke hi anthrax a yi tluleta eka munhu un’wana.

Loko lembe-xidzana ra vu-20 ri ya eku heleni, matiko yo tala ku katsa na United States na khale ka Soviet Union ma endle anthrax leswaku ma ta yi tirhisa enyimpini. Nhlayo ya matiko lawa ku anakanyiwaka leswaku ma kota ku endla tikhemikhali leti nga ni chefu yi tlakukile yi suka eka 10 hi 1989 yi ya eka 17 hi 1995. A swi si tiveka kahle leswaku i mangani eka matiko lawa lama tirhisaka anthrax. Hi ku ya hi xiringaniso lexi endliweke hi hulumendhe ya le United States, loko ko haxiwa anthrax leyi ringaka 100 wa tikhilogiramu ehenhla ka doroba lerikulu, khombo ra kona ri nga fana niloko ku buluke bomo ya haydrojini.

Botulin (Chefu): I vuvabyi lebyi tsanisaka misiha, lebyi vangiwaka hi bakteriya leyi nga ni chefu. Loko u cheleriwe chefu leyi eswakudyeni, u ta vonaka hi ku vona swilo kambirhi kumbe u nga voni kahle, matihlo ya wena ma lava ku pfaleka, u hluleka ku vulavula, u twa ku vava loko u mita naswona nomu wa wena wu tshama wu omile. U ta twa misiha ya wena yi tsanile ku suka emakatleni ku ya ehansi. Munhu a nga fa loko misiha ya ku hefemula yo tsana. Vuvabyi lebyi a byi tluleli eka munhu un’wana.

Loko munhu o nyikiwa murhi lowu tshungulaka chefu leyi yi nga si nyanya, vuvabyi lebyi byi nga hunguteka naswona swi nga endleka a nga fi.

Chefu ya botulin yi tirhisiwa ngopfu ku hlasela ku nga ri ntsena hileswi yi welaka eka tichefu leti nga ni khombo swinene kambe hileswi swi olovaka ku yi endla ni ku yi tleketla. Ku engetela kwalaho, lava va hlaseriweke hi yona va fanele va khathaleriwa nkarhi wo leha hi vurhon’wana. Ku ni matiko yo hlayanyana lawa ku soriwaka leswaku ma endla chefu ya botulin leswaku ma ta yi tirhisa enyimpini.

Ntungu wa mahahu: I vuvabyi lebyi tlulelaka hi ku olova, lebyi vangiwaka hi bakteriya. Swikombiso swo sungula swa leswaku munhu u hlaseriwe hi ntungu wa mahahu lowu dlayaka i mukhuhlwana, ku pandziwa hi nhloko, ku tsana ni ku khohlola. Lexi nga ta landzela i ku tsana ka fambiselo ra ngati naswona loko munhu wa kona a nga nyikiwi mirhi ya swidlaya-switsongwatsongwana, u ta fa.

Vuvabyi lebyi byi tlulela hi ku olova hi ku tshwutela marha.

Hi lembe-xidzana ra vu-14, vuvabyi lebyi byi dlaye vanhu va kwalomu ka 13 wa timiliyoni eChayina ni va 20 ku ya eka 30 wa timiliyoni eYuropa, ku nga si hela ntlhanu wa malembe.

Hi va-1950 na va-1960, tiko ra United States na khale ka Soviet Union ma endle tindlela ta ku hangalasa vuvabyi lebyi. Ku khorwiwa leswaku vativi vo tala va sayense va hoxe xandla eku endliweni ka vuvabyi lebyi leswaku byi tirhisiwa ku hlasela enyimpini.

Mpondzo: I vuvabyi lebyi tlulelaka hi ku olova, lebyi vangiwaka hi switsongwatsongwana. Swikombiso swo sungula swa byona i mukhuhlwana, matshimbi, ku pandziwa hi nhloko ni switlhavi enhlaneni. Endzhaku ka sweswo ku huma swirhumbana leswi nga ni vuvopfu. Munhu un’we eka vanharhu lava hlaseriweke hi byona wa fa.

Mpondzo wu herisiwile emisaveni hinkwayo hi 1977. Kutani ku tlhaveriwa ka wona ka nkarhi ni nkarhi ku herisiwe exikarhi ka va-1970. Loko ku ri leswaku va kona vanhu lava sawutisiweke ku nga si fika nkarhi wolowo, a swi tiveki leswaku i vangani. Kasi a yi si tiveka ndlela leyi kongomeke yo wu tshungula.

Vuvabyi lebyi byi tlulela eka vanhu van’wana hi ku tshwutela marha. Byi nga ha hangalaka ni hi swiambalo swin’we ni minkumba leyi nga ni xitsongwatsongwana xa byona.

Ku sukela hi 1980, Soviet Union yi simeke tsima leri humeleleke ra ku endla switsongwatsongwana swo tala leswi vangaka mpondzo, ni ku swi chela eka matlhari lama jikijeriwaka ematikweni man’wana. Ku tlhele ku endliwa matshalatshala ya leswaku mpondzo wu va ni khombo swinene naswona wu tlulela hi ku olova.

[Xifaniso]

Bakteriya ya “anthrax” ni ya “spherical spore”

[Swihlovo Swa Kona]

Xihlovo: U.S. Centers for Disease Control and Prevention, Johns Hopkins Center for Civilian Biodefense Studies.

Anthrax victim: CDC, Atlanta, Ga.; anthrax bacterium: ©Dr. Gary Gaugler, Photo Researchers; botulism bacterium: CDC/Courtesy of Larry Stauffer, Oregon State Public Health Laboratory

Plague bacterium: Copyright Dennis Kunkel Microscopy, Inc.; smallpox virus: ©Meckes, Gelderblom, Eye of Science, Photo Researchers; smallpox victim: CDC/NIP/Barbara Rice

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Minhlaselo ya sweswinyana hi ku rhumela mapapila lama nga ni “anthrax” yi vange leswaku vanhu vo tala va chava

[Xihlovo Xa Kona]

AP Photo/Axel Seidemann

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Tibomo leti nga ni tikhemikhali leti haxiwaka emoyeni ti herisiwile endzhaku ka Nyimpi ya le Gulf

[Xihlovo Xa Kona]

AP Photo/MOD