Va Lava Ndlela Yo Tlhantlha Xiphiqo Lexi
KU SUKELA hi 1972, matiko lama tlulaka 100 ma sayine ntwanano wa misava hinkwayo lowu yirisaka ku endliwa ni ku hlayisiwa ka tikhemikhali leti nga ni chefu. Ntwanano lowu, lowu vuriwaka Nhlangano wa Tikhemikhali leti nga ni Chefu [Biological and Toxin Weapons Convention (BTWC)], i wo sungula ku yirisa muxaka lowu wa tikhemikhali leti tirhisiwaka ku hlasela enyimpini. Lexi wu tsandzekeke ku xi endla i ku simeka ndlela leyi wu nga ta vona ha yona leswaku matiko ma yi yingisa milawu leyi vekiweke.
Swa tika ku tiva loko matiko ma nga ti endli tikhemikhali leti nga ni chefu hikuva vutshila ni vutivi lebyi tirhisiwaka ku endla swilo leswi pfunaka byi nga tlhela byi tirhisiwa ku endla tikhemikhali leti nga ni chefu. Leswi sayense ya ntivo-vutomi yi nga ni “vuswikoti byebyo,” swa olova leswaku yi tumbeta ku endliwa ka tikhemikhali leti nga ni chefu etifektri to endla matlhari, leti vonakaka ti endla ntirho lowu vuyerisaka tiko.
Leswaku xiphiqo xexo xi tlhantlhiwa, hi 1995, vayimeri va matiko yo hambana-hambana va sungule ku burisana hi ntwanano lowu bohaka. Se ku hundze malembe lama tlulaka tsevu va ri karhi va burisana hi ku endla xiboho lexi tiyeke, lexi nga ta tiyisekisa leswaku matiko hinkwawo ma pfumelelana ni ntwanano wa BTWC. Hi December 7, 2001, nhlengeletano leyi tekeke mavhiki manharhu yi khomiwile, leyi a ku ri ni vayimeri va mintlawa ya 144, leyi a yi ri kona eka ntwanano lowu endliweke hi 1972, yi hele hi hasahasa. Xiphiqo hileswaku United States a yi pfumelelananga ni kungu-nkulu ra ndlela leyi ku nga tiyisekisiwaka ha yona leswaku ku pfumelelaniwa ni BTWC. United States yi vule leswaku ku pfumelela matiko mambe leswaku ma kambela nhundzu ya yona ya nyimpi ni vumakelo bya yona swi ta va swi fana ni ku yi pimpa.
Leswi Nga Ta Endleka eNkarhini Lowu Taka
Sayense ya ntivo-vutomi yi ni vuswikoti lebyikulu byo endla swilo leswinene ni swo biha. Tithekinoloji tin’wana letikulu—ku nga sayense ya tinsimbi, ya swibuluki, leyi endleka mafurha ya mimovha, leyi endlaka swihaha-mpfhuka ni ya tielektroniki—se ti tirhisiwile hinkwato hi ndlela leyinene ni yo biha. Xana swi ta va tano hi thekinoloji yo endla tikhemikhali? Vo tala va pfumela leswaku swi ta va tano.
Xiviko lexi endliweke hi 1999 hi Khomixini ya le United States ya Vuhlayiseki bya Tiko, xi te: “Vanhu ni mintlawa yin’wana . . . va ta va ni matimba ni nkucetelo naswona vo tala va ta va va ri ni swilo swo chavisa leswi nga mbumburhelaka vanhu. . . . Ku ta va ni vanhu ni mintlawa leyi nga ta tekeka, hakanyingi yi susumetiwa hi ku hisekela vukhongeri ku tlula mpimo ni rivengo lerikulu. Sweswi matherorisi ma nga swi kota ku tirhisa thekinoloji leyi khale a yi tirhisiwa hi mimfumo leyikulu ntsena kutani ma xungeta tindhawu leti nga ni vanhu vo tala.”
Hambileswi hi nga swi tiviki leswi nga ta humelela mundzuku, kambe ha xi tiva xikongomelo xa Xikwembu hi vanhu. Bibele yi tshembisa leswaku ku ta fika nkarhi lowu vanhu va nga ta “tshama [va] sirhelelekile, [va] nga chavisiwi hi munhu.” (Ezekiyele 34:28) Leswaku u twa swo tala hi xitshembiso xexo lexi chavelelaka, tihlanganise ni Timbhoni ta Yehovha ta le ndhawini ya ka n’wina kumbe u tsalela eka adirese leyi faneleke eka leti nga eka tluka 5 ra magazini lowu.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 30]
Valavisisi va karhi va lava tindlela ta ku heta vuxungu bya “anthrax”
[Xihlovo Xa Kona]
Photo courtesy of Sandia National Laboratories
[Xifaniso lexi nga eka tluka 30]
Nhlangano wa Tikhemikhali leti nga ni Chefu, hi November 19, 2001, eSwitzerland
[Xihlovo Xa Kona]
AP Photo/Donald Stampfli
[Swifaniso leswi nga eka tluka 31]
Bibele yi tshembisa le- swaku ku ta va ni nkarhi lowu vanhu hinkwavo va nga ta ‘tshama va sirhelelekile’