“Misava Yi Langutane Ni Ku Weriwa Hi Papa Ra Ntima”

A HI NGE matherorisi ma ngungumela ma nghena emiakweni yinharhu ya mabindzu eUnited States, ma fika ma tsutsuxela switsongwatsongwana leswi vangaka vuvabyi bya mpondzo. Kutani vaxavi va ngheniwa hi vuvabyi lebyi va nga swi xiyanga. Endzhakunyana ka vhiki, madokodela ma xiya leswaku vanhu va 20 va ngheniwe hi vuvabyi lebyi. Loko masiku ma ri karhi ma famba, vuvabyi lebyi byi tlulela eka vanhu van’wana. Vanhu va sungula ku chava. Kutani ku va ni mpfilumpfilu. A ku na vatshunguri lava ringaneke. Mindzilakana ya pfariwa. Ikhonomi ya tsekatseka. Endzhaku ka masiku ya 21, vuvabyi lebyi byi tlulele eswifundzheni swa 25 ni le matikweni ya khume. Hi nkarhi wolowo, vanhu va 16 000 va khomiwe hi vuvabyi lebyi, kasi va 1 000 se va file. Madokodela ma ringanyeta leswaku endzhaku ka mavhiki manharhu, nhlayo ya vanhu lava tluleriweke hi vuvabyi lebyi yi ta tlakuka yi va 300 000. Eka vona, ku ta fa vanhu va 100 000.

Lowu a hi nchumu lowu munhu a nga lowu lorha. Kambe i vulavisisi bya xiviri lebyi kombisaka leswi nga endlekaka loko ko tshuka ku ve ni nhlaselo wo tano. Vulavisisi lebyi byi endliwe hi June 2001 hi ntlawa wa tintlhari leti xiximekaka.

Eka vo tala, swi ve erivaleni leswaku misava yi nga weriwa hi “Papa ra Ntima,” endzhaku ka nhlaselo wa September 11, 2001. Ku hlaseriwa ka World Trade Center eDorobeni ra New York na Pentagon eWashington, D.C., ku kombise kahle leswaku ku ni vanhu lava nga ni tihanyi ni rivengo lerikulu, lava tiyimiseleke ku dlaya vanhu vo tala. Tlhandlakambirhi, ku kombise leswaku United States ni matiko hinkwawo ma nga ha hlaseriwa. Hi hanya emisaveni leyi matherorisi lama tiyimiseleke, ma nga herisaka vutomi bya magidi ya vanhu hi ku tsopeta ka tihlo.

Hi ku hatlisa endzhaku ka nhlaselo wa September 11, van’watipolitiki ni lava tirhaka eku kandziyiseni ni le ku haxeni ka mahungu eUnited States, va hlaseriwe hi mapapila lama nga ni anthrax, ku nga xitsongwatsongwana lexi dlayaka. Vanhu a va nga tikoti hi ku chava. Lexi va chaviseke ngopfu, vahaxi va mahungu ni vativi va vule leswaku swi nga ha endleka leswaku matherorisi ma hlasela hi switsongwatsongwana leswi nga ni khombo ngopfu ku tlula anthrax, ku fana ni mpondzo kumbe plague. Swi nga endleka leswaku “matiko lama kokelaka etlhelo” ana se a ma sungurile ku endla switsongwatsongwana sweswo exihundleni. Hi leswi swin’wana leswa ha ku tsariwaka malunghana ni mhaka leyi:

“Vandla ra Vutshunguri eMisaveni Hinkwayo ra swi xiya leswaku matherorisi ma nga ha hlasela misava hinkwayo hi tikhemikhali leti nga ni chefu. Matiko hinkwawo ma le khombyeni. Ku tirhisiwa ka switsongwatsongwana swo tano leswi vangaka mpondzo, plague na anthrax swi nga va ni khombo swinene hikuva swi ta vanga mavabyi naswona swi ta dlayetela vanhu kasi hi hala tlhelo van’wana va ta tshama va chuhile.”—American Medical Association.

“Tikhemikhali leti nga ni chefu ti tirha hi ndlela leyi tumbeleke, hikuva ti teka nkarhi ku tirha naswona a swi olovi ku ti vona: a ti fani ni tibomo kumbe tigasi leti tsanisaka misiha. Ti rhanga hi ku vabyisa vanhu va nga ri vangani. Madokodela a ma hatli ma swi vona loko munhu a hlaseriwe hi tona naswona munhu a nga vonaka onge u khomiwe hi mavabyi lama tolovelekeke. Loko vatshunguri va ku hefu, ti va ti vabyise vanhu vo tala.”—Magazini wa Scientific American.

“Loko ko tirhisiwa mpondzo namuntlha, vanhu vo tala emisaveni va nga va ekhombyeni naswona leswi hi xitalo vuvabyi lebyi byi nga dlayaka 30 wa tiphesente ta vanhu loko byi hlasela, ku nga fa kwalomu ka magidi mambirhi ya timiliyoni ta vanhu emisaveni hinkwayo.”—Magazini wa Foreign Affairs.

‘Matiko hinkwawo ma le khombyeni. Madoroba hinkwawo ma nga hlaseriwa. Ku nga ha fa kwalomu ka magidi mambirhi ya timiliyoni ta vanhu.’ Leswi swa chavisa. Kambe, xana swi nga endleka hakunene leswaku ku va ni nhlaselo wa tikhemikhali leti nga ni chefu? Vativi va ha ehleketisisa hi xivutiso lexi. Xihloko lexi landzelaka xi ta ku andlalela mhaka leyi.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Masocha ma ya laha swi vonakaka onge ku hlaseriwe hi tikhemikhali leti nga ni chefu

[Xihlovo Xa Kona]

DoD photo by Cpl. Branden P. O’Brien, U.S. Marine Corps