Langutelo Leri Cincaka Malunghana Ni Ku Dyuhala

XANA munhu u dyuhala loko a ri ni malembe mangani? Swi vonaka onge swi ya hi munhu loyi u n’wi vutisaka. Vana va malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi va teka munhu un’wana ni un’wana la nga ni malembe lama tlulaka 25 a dyuharile.

Hi hala tlhelo, vayimbeleri va vuyimbeleri bya opera va vonaka va kurile loko malembe se ma fambile swinene. Naswona xiviko xa phepha-hungu ra le Australia leri vuriwaka The Sun-Herald xi vula leswi malunghana ni lava nga ni makungu yo kuma swikhundla swa le henhla, xi ri: “Sweswi ntiyiso wa mhaka i wa leswaku loko u kondza u fika emalembeni ya 40 u nga si va exiyin’weni xa le henhla, vhela u rivala.”

Mavonelo Lama Tolovelekeke

Vanhu van’wana va nga ha ehleketa leswaku vanhu lava kuleke va tala ku weriwa hi makhombo, va nonoka ku dyondza naswona va hatla va tsana emirini. Xana i swinene ku gimeta tano? Phela, hi ku ya hi marungula ya Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo, eYuropa hinkwaro, “munhu un’we eka vanhu vanharhu la faka eka timhangu ta le mapatwini u va a ri ehansi ka malembe ya 25 hi vukhale.” Ku tlula kwalaho, munhu u sungula ku tsana hi ku hatlisa emirini loko a ri ni malembe ya 30 na 40, naswona ku hava vumbhoni lebyi kombisaka leswaku vutlhari bya munhu la hanyeke kahle bya hunguteka loko a dyuhala.

Ku vuriwa yini hi vonelo ra leswaku vanhu lava dyuhaleke va tshamela ku vabya? The Medical Journal of Australia yi ri: “Ntsheketo lowu toloveleke i wa leswaku rito leri nge ku dyuhala ni leri nge vuvabyi i va mavizweni.” Ntiyiso hi lowu, vanhu vo tala lava dyuhaleke va hanye kahle naswona a va titeki va dyuharile. Van’wana va titwa hilaha murhangeri wa le Amerika la vuriwaka Bernard Baruch a titweke hakona, loko a ku: “Minkarhi hinkwayo ndzi teka ku dyuhala ku ri emahlweni ka mina hi malembe ya 15.”

Hikwalaho ka yini hakanyingi vanhu lava dyuhaleke va bakanyiwa, naswona minkarhi yin’wana, va vengiwa? Nhlamulo yi titshege swinene hi langutelo leri vanhu va nga na rona hi ku dyuhala.

Langutelo Leri Nga Kona Hi Ku Dyuhala

Max Frankel eka The New York Times Magazine, u ri: “Vanhu va le Amerika va rhandza ku tshama va ri vantshwa naswona va soholete langutelo ra va mahungu malunghana ni ku dyuhala.” U ri: “Vanhu lavakulu va bakanyiwile etimhakeni ta vuhaxi bya mahungu.” Leswi swi nga ha pfuna ku hlamusela mhaka leyi hlamarisaka ya manguva lawa leyi xiyiweke hi The UNESCO Courier, leyi nge: “Tiko a ri si tshama . . . ri khoma swirho swa rona leswi dyuhaleke hi ndlela leyi. Ra va pfuna hi tlhelo ra timali ni nsirhelelo, kambe langutelo leri tiko se ri nga na rona ha vona, a ri tsakisi nikatsongo.”

Hambi ku ri vatshunguri va na xona xihlawuhlawu lexi. Hi ku ya hi The Medical Journal of Australia: “Madokodela yo tala ni vanhu van’wana, va kholwa leswaku a swa ha koteki ku sirhelela vanhu lava nga ni malembe lama tlulaka 65. . . . Langutelo leri hoxeke . . . ri endle leswaku vanhu lava dyuhaleke va nga ha katsiwi eka tidyondzo to tala leti nga ta nkoka.”

Magazini lowu wu ri: “Langutelo leri hoxeke malunghana ni lava dyuhaleke, leri endlaka va tekiwa tanihi ‘swikoxa kumbe vakhalabye’, ri nga ha va xivangelo xa leswaku va nyikiwa vutshunguri lebyi nga nyawuriki. Swiphiqo swo tala leswi tolovelekeke kambe leswi nga nyawuriki, swo kota mavabyi lamakulu yo fana ni ku nga ha voni kahle ni ku fa tindleve swi languteriwile kumbe ku amukeriwa tanihi xiphemu xa vudyuhari. . . . Ku cinca langutelo malunghana ni vanhu lava dyuhaleke i ka nkoka eka ku sivela vutshunguri bya vona.”

Magazini wa swa vutshunguri wa le Britain lowu vuriwaka The Lancet, wu ri: “Kumbexana se wu fikile nkarhi wa ku swi pfuxeta hi vukheta swilo swa ndhavuko wa vanhu lava dyuhaleke, ngopfu-ngopfu ematikweni lama hluvukeke.” Hikwalaho ka yini leswi swi ri swa nkoka? Magazini lowu wa hlamusela: “Nhlamuselo yin’wana yi nga ha pfuna ku kwamula mianakanyo yo biha, leyi hoxeke leyi hakanyingi yi tirhisiwaka ku kucetela ku vengiwa ka vanhu ‘vo tala’ lava dyuhaleke ya leswaku va ta ‘heta mirhi’ leyi ana yi nga nyawuriki ya vutshunguri.”

Nhlayo Ya Vanhu Lava Dyuhaleke Ya Engeteleka

Ntiyiso hi leswaku vanhu lava dyuhaleke se hi na vona—naswona a ko va un’we ntsena kambe ko va nhlayo leyi engetelekaka. The UNESCO Courier ya vika: “Emisaveni hinkwayo vanhu lava nga ni malembe ya 65 hi vukhale kumbe ku tlula va engeteleke hi laha ku phindhiweke ka mune exikarhi ka 1955 na 2025, naswona tiphesente ta nhlayo ya vona ti phindheke kambirhi.”

Nhlayo ya vanhu lava dyuhaleke le Indiya se yi tlula ya vaaki hinkwavo va tiko ra Furwa. Naswona ku vuriwe leswaku le United States, 76 wa timiliyoni ta vanhu lava velekiweke endzhaku ka malembe ya 18 loko Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi herile, va ta tshika mintirho endzhaku ka hafu ya lembe xidzana leri taka. Loko ku hunguteka ka nhlayo ya vadyuhari emisaveni hinkwayo ku ri karhi ku vilerisa vativi va ikhonomi ni vatirhi va ta rihanyo, ku tshikilela ni mianakanyo ya hina malunghana ni ku dyuhala.

Ku Pfuxeta Ndzimana

Van’wana va nga ha ringanisa vutomi ni ntlangu lowu nga ni swiyenge swinharhu. Ku titsakisa ka vantshwa ni tidyondzo swi languteriwe leswaku swi lawula ntlango wo sungula. Vutihlamuleri byo kurisa ndyangu ni ntshikilelo wa ntirho lowu tshikilelaka hilaha ku nga heriki swi wela eka xiyenge xa vumbirhi xa ntlangu. Eka xiyenge xa vunharhu, vatlangi va khutaziwa ku tshika ku tlanga ivi va yimela ku hela ka ntlangu va nga endli nchumu.

Hambiswiritano, eka swivangelo swo hambana-hambana ku katsa ni nhluvuko lowu xiyekaka evutshungurini ni nsivelo-mavabyi hi nkarhi wa malembe xidzana ya vu-20, nkarhi lowu “vatlangi” va wu hetaka sweswi hi nkarhi wa ntlango wa “vunharhu” wu engeteleke hi malembe ya 25. Vo tala a va ha enerisiwi hi ku hungutiwa emintirhweni. Nhlayo leyi engetelekaka ya vanhu lava dyuhaleke yi sungula ku sindzisa leswaku ndzimana ya ntlangu lowu yi pfuxetiwa.

Nkucetelo Lowukulu

Mhaka leyi tolovelekeke ya leswaku vanhu lava dyuhaleke va titshega hi van’wana i mavunwa. The New York Times Magazine yi vike leswaku le United States, “vunyingi bya vanhu lava dyuhaleke va enerisekile, va yime kahle hi tlhelo ra timali ku tlula mimpatswa leyitsongo . . . ni [leswaku] vativi va ntshamisano va ri vona khombo ra ku va kona ka ntlawa lowu nga ni matimba . . . wa vanhu lava dyuhaleke lava yimeke kahle.” Philip Kotler, profesa wa mintirho eN’walungu-vupeladyambu bya Yunivhesiti ya le United States u hoxe rito emhakeni leyi. U te: “Ku nga ri khale vaxavisi va ta sungula ku xiya leswaku vanhu lava va nga xavaka swilo swa vona hi lava nga ni malembe ya 55 ku ya ehenhla.”

Vanhu lava dyuhaleke va hoxa xandla swinene ku tlula leswi mali yi nga swi endlaka. The Sunday Telegraph ya le Sydney yi vike leswaku le Australia “vakokwana va xisati hi vona va hlayisaka vana tanihi leswi vavasati lava tlulaka n’we-xa-nharhu lava tirhaka va siyaka vana va vona na vakokwana.”

Etindhawini to tanihi doroba ra le Furwa ra Troyes, vutlharhi lebyi vanhu lava dyuhaleke va nga na byona byi tekiwa byi ri bya risima swinene. Vutlhari lebyi bya tirhisiwa loko vanhu lava dyuhaleke va tirhisiwa ku dyondzisa vana mintirho yo tanihi ku vatla, ku vekela manghilazi, ku vatla maribye, ku aka ni ku vekela tiphayiphi ta mati loko va nga ri exikolweni. Ku engetela eka ku dyondzisa, vunyingi bya vanhu lava dyuhaleke va ya eswikolweni leswaku va ta dyondza mintirho yo hambana-hambana.

Hi ku ya hi magazini lowu vuriwaka The UNESCO Courier wa January 1999, “Nhlangano wa Misava Hinkwayo lowu simekiweke eParis wa Tiyunivhesiti ta Vanhu lava Tshikeke Mintirho [Paris-based International Association of Universities of the Third Age]” wu vula leswaku “ku ni tiyunivhesiti to tlula 1 700 emisaveni hinkwayo ta vanhu lava dyuhaleke.” Malunghana ni tiyunivhesiti leti, magazini lowu wu ri: “Hambileswi swivumbeko swa tona ni malawulelo ya tona swi hambanaka hi ku ya hi matiko, hi ntolovelo tiyunivhesiti ta vanhu lava dyuhaleke ti lava ku pfuna vanhu lava dyuhaleke leswaku va hoxa xandla swinene endhavukweni ni le vuton’wini bya vanhu.” Yin’wana ya minhlangano yo tano le Japani yi vikiwe yi ri ni swichudeni swa 2 500!

Alexandre Kalache, murhangeri wa tlawa wa Nongonoko wa Nhlangano wa Rihanyo eMisaveni Hinkwayo ni wa Vudyuhari ni Rihanyo [World Health Organization’s Ageing and Health Programme], u te: “Leswi vanhu lava dyuhaleke va swi endlaka emindyangwini ya vona ni le ka vaaki swi tele, hambileswi swi nonon’hwaka ku swi pima tanihi leswi swo tala swa leswi va swi endleke hi nge swi kotiki ku va riha.” U ri: “Matiko . . . ma fanele ku vona nhlayo ya vanhu lava dyuhaleke ku nga ri xiphiqo kambe ku ri xiphemu xa ku tlhantlha swiphiqo . . . , xo sungula ni xa nkoka hi leswaku i xihlovo lexi nga tirhisiwaka.”

Hakunene, vuswikoti bya hina byo tsakela malembe ya hina ya vudyuhari byi nga hlohloteriwa hi matwisiselo ni xihlawuhlawu xa van’wana, kambe na swona swi titshege hi langutelo ra hina hi vutomi. Xana u nga endla yini leswaku u tshama u hanye kahle, emianakanyweni ni le mirini, hambiloko u ri karhi u dyuhala? Hi kombela u hlaya bokisi leri nga eka tluka 12 na 13, naswona u xiya leswi vanhu van’wana lava dyuhaleke va vulaka leswaku i xihundla xa vona xo tshama va hanye kahle ni ku tsakela vutomi.

Lwela Ku Hanya Hi Migingiriko

U ta swi xiya leswaku swiendlo swa vanhu lava dyuhaleke swa ntolovelo i hlelelo ra vona ro lwela ku endla ntirho lowu nga ni xikongomelo—ku nga hava ku ri ntirho wo tihanyisa kumbe wa ku tirhandzela. Va endla vutiolori nkarhi ni nkarhi, va tsakela vanhu lava dyuhaleke ni lavatsongo naswona va enerisa xisekelo xa swilaveko swa vona swa moya. Hilaha u nga swi xiyaka hakona, swihundla leswi swi yisaka entsakweni wa vutomi bya migingiriko swi ta vuyerisa vanhu lavakulu ni lavatsongo.

Sweswi, ntiyiso lowu nga tsakisiki hileswaku ni sweswi u hlayaka xihloko lexi, na wena u karhi wa dyuhala. (Eklesiasta 12:1) Kambe u ta va u tlharihile loko wo anakanyisisa hi nkatsakanyo wa Bulletin of the World Health Organization, lowu nge: “Tanihi leswi rihanyo ri endlaka leswaku ntirho wu endliwa, i vutomi lebyi nga ni migingiriko lebyi endlaka munhu a tshama a hanye kahle.”

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 16, 17]

Va Chivirika Ni Ku Tsakela Vutomi

◼ AFRIKA DZONGA: Piet Wentzel, la nga ni malembe ya 77, i mutirhi wa ku tirhandzela wa nkarhi hinkwawo.

“Ndza swi xiya leswaku i swa nkoka ku endla vutiolori bya nkarhi ni nkarhi leswaku ndzi ta tshama ndzi hanye kahle. Se ku hundze malembe yo hlayanyana ndzi ri karhi ndzi khathalela ntanga wa mina lowutsongo. Ndzi titwa ndzi phyuphyile endzhaku ko tirha kwalaho. Leswaku ndzi kota ku endla swo tala, ndzi susumetiwe hi nsinya wa nawu lowu nge, ‘Ku hlwela ku endla xiboho swi dya nkarhi; xinamu xi dlele nkwahle.’”

[Xifaniso]

“Ndzi tlangela nkoka wa ku endla vutiolori bya nkarhi na nkarhi.”—Piet

◼ JAPANI: Yoshiharu Shiozaki la nga ni malembe ya 73, u tirha tanihi mutsundzuxi wa xiviri.

“Ndzi ni vuvabyi bya nsusumeto wa le henhla wa ngati ni xifo lexi vuriwaka Meniere. Mune wa masiku evhikini, ndzi famba hi xikanyakanya entirhweni; naswona ndzi famba mpfhuka wa tikhilomitara ta 12 ku ya ni ku vuya. Lebyi i vutiolori lebyinene eka mina, tanihi leswi byi nga ndzi pfatlanyiki enhlaneni kambe byi tiyisaka misiha ya milenge ya mina. Ndzi endle matshalatshala yo tshama hi ri ni ku rhula ni van’wana, ku katsa ni vaakelani. Ndzi ringeta leswaku ndzi nga xopaxopi swihoxo swa van’wana. Ndzi swi xiyile leswaku vanhu va angula hi ku hatlisa loko va khutaziwa, ku tlula loko va soriwa.”

[Xifaniso]

“Ndzi ringeta ku ka ndzi nga xopaxopi swihoxo swa van’wana.”—Yoshiharu

◼ FURWA: Léone Chalony la nga ni malembe ya 84, i muvuri wa evhangeli wa nkarhi hinkwawo.

“Loko ndzi tshika ntirho hi 1982, a swi ndzi nonon’hwela hikuva a ndzi rhandza ntirho wa mina wo lunghisa misisi. A ndzi ri hava vutihlamuleri byo karhi, kutani ndzi ve phayona, tanihi leswi vavuri va evhangeli va nkarhi hinkwawo va Timbhoni ta Yehovha va vitaniwaka hakona. Ku va ni tidyondzo to tala ta Bibele ni vanhu lava tsakelaka swi ndzi pfune ku tshama ndzi hanye kahle emianakanyweni. A ndzi na movha, hikwalaho ndzi famba ngopfu. Sweswo swi endla leswaku ndzi tshama ndzi hanye kahle emirini.”

[Xifaniso]

“Ku va ni tidyondzo to tala ta Bibele swi ndzi endla leswaku ndzi tshama ndzi hanye kahle emianakanyweni.”—Léone

◼ BRAZIL: Francisco Lapastina, la nga ni malembe ya 78, i mutirhi wa nkarhi hinkwawo wa ku tirhandzela.

“A ndzi hlundzuki hi ku hatlisa loko munhu un’wana a ndzi vavisa kumbe a ndzi papalata. Ndzi ehleketa leswaku munhu yoloye a nga ha va a karhatiwa hi mintshikilelo kumbe swiphiqo swo karhi. Hinkwerhu ka hina ku ni masiku lawa hi titwaka hi nga ri na vunghana. Ndzi ringeta leswaku ndzi nga vi na xikhomela ni ku titsundzuxa leswaku vanhu va boheka ku ndzi lehisela mbilu. Leswi swi ndzi pfunile ku endla vanghana vo tala va ntiyiso.”

[Xifaniso]

“Ndzi ringeta leswaku ndzi nga vi na xikhomela.”—Francisco

◼ AUSTRALIA: Don MacLean la nga ni malembe ya 77, wa ha swi kota ku tirha tiawara ta 40 hi vhiki.

“Endzhaku ka malembe ya mune ndzi endliwe vuhandzuri embilwini, ndzi hambete ndzi va ni rihanyo lerinene. Vuhandzuri lebyi a ndzi nga byi teki ku ri lebyi nga ndzi karhataka vutomi bya mina hinkwabyo. Ndzi hambete ndzi tifamba-fambela siku ni siku, hilaha a ndzi endla hakona malembe laman’wana. Loko ndza ha ri ntsongo niloko ndzi vona van’wana va hatla va dyuhala, minkarhi hinkwayo a ndzi endla xiboho xa leswaku ndzi nga tidyuharisi nkarhi wu nga si fika. Ndzi kuma ntsako lowukulu loko ndzi tiva vanhu ni ku sungula mabulo na vona. Loko hi hanya hi timhaka ta moya, hi ta tokota leswi hlamuseriweke eka Pisalema 103:5: ‘[Yehovha] la enerisaka nkarhi wa ku hanya ka wena hi leswinene; vuntshwa bya wena byi tshamela ku tipfuxeta ku fana ni bya gama.’”

[Xifaniso]

“U nga hatli u dyuhala nkarhi wu nga si fika.”—Don

◼ JAPANI: Chiyoko Chonan la nga ni malembe ya 68, i muvuri wa evhangeli wa nkarhi hinkwawo.

“Xilotlelo xo hlayisa rihanyo lerinene i ku papalata gome ni mikarhalo. Ndzi ringeta ku ka ndzi nga karhateki ngopfu hi swilo naswona ndzi kuma leswaku ku cinca-cinca leswi ndzi swi endlaka, nkarhi ni nkarhi swa ndzi pfuna. Ndza ha ku sungula ku dyondza ku tirhisa bolofireme leswaku ndzi ta toloveta tintiho ni miehleketo ya mina. Ndzi vona onge swa pfuna ku sungula swilo leswintshwa.”

[Xifaniso]

“Ndzi vona onge swa pfuna ku sungula swilo leswintshwa.”—Chiyoko

◼ FURWA: Joseph Kerdudo la nga ni malembe ya 73, i mutirhi wa ku tirhandzela wa nkarhi hinkwawo.

“Ndlela ya nkoka yo dyuhala kahle i ku chivirika hilaha swi nga kotekaka hakona. Ku tirha ku endla leswaku munhu a eneriseka, naswona u fanele ku ringanisela eka madyelo ya wena ni ku endla mindzulamiso leyi faneleke. Ndzi ehleketa leswaku loko vutomi bya wena byi ri ni xikongomelo, swi ku endla u nga fani ni van’wana. Ndzi ehleketa leswaku i swa nkoka leswaku hi khathalela vumoya bya hina leswaku byi hi pfuna ku tshama hi ri ni rihanyo lerinene. A ndzi nga tiyiseki naswona a ndzi hundzeleta timhaka loko ndzi nga si va Mbhoni ya Yehovha. Ku tiva ntiyiso wa Bibele i matimba lamakulu ngopfu lama tiyisaka mianakanyo ya munhu leswaku a langutana ni swiyimo swo hambana-hambana.”

[Xifaniso]

“Vumoya i bya nkoka swinene.”—Joseph