Ntiyiso Malunghana Ni Minkhuvo Leyi Dumeke

VALOYI ni swipuku, makwembe ni ndzilo lowukulu swin’we ni ku lava malekere ya Halloween. Swa olova ku vona swilo leswi fambisanaka ni Halloween. Kambe, i yini lexi kucetelaka nkhuvo lowu swin’we ni swin’wana leswi fanaka na wona? Rito leri nge Halloween i ntsonga-hato wa rito leri nge All Hallows’ Eve, leswi vulaka madyambu lama tlhandlamaka Siku ra Vakwetsimi Hinkwavo. Kambe, rito leri ri vonakaka ri ri ra Vukreste, ri tumbeta masungulo lama nga kwetsimiki nikatsongo. Entiyisweni, swichudeni swi vula leswaku Halloween yi sungule khale swinene Vukreste byi nga si sungula—hi nkarhi lowu Macelt ya khale a ma tshama eBritain ni le Ireland. Hi ku tirhisa khalendara ya tin’hweti ta Bibele, Macelt a ma pandza lembe hi tinguva timbirhi—tin’hweti ta munyama ta xixika elembeni ni tin’hweti ta ku vonakala ta ximumu elembeni. Loko n’weti wu hume wu helerile ekusuhi na November 1, Macelt a ma tlangela nkhuvo wa Samhain, leswi vulaka “Ku Hela Ka Ximumu.”a

Nkhuvo lowu, lowu a wu fungha ku sungula ka lembe lerintshwa ra Macelt, wu sungule eku heleni ka ximumu, loko se ku tshoveriwile naswona mintlhambi yi tlhelele exivaleni. Macelt a ma kholwa leswaku loko masiku ma sungula ku koma, a ku laveka leswaku ma sungula ku pfuxelela dyambu hi mihivahivana ni switlhavelo swo hambana-hambana. Tanihi xikombiso xa ku hela ka lembe ra khale, a ku timiwa mindzilo hinkwayo, naswona lembe lerintshwa a ri khanguriwa hi ndzilo lowukulu wo kwetsima lowu eka wona vaaki hinkwavo a va oka kona ndzilo wo lumeka timboni ta vona. Mindzilo leyi leyikulu—leyi fanaka na yona yi voniwaka namuntlha eBritain hi Vusiku bya Guy Fawkes ni le Brazil hi swinkhubyana swa June—na yona a ku ehleketiwa leswaku yi chavisa mimoya leyo biha.

A ku khorwiwa leswaku evusikwini bya nkhuvo wa Samhain, nturhu lowu nga kona exikarhi ka vanhu ni swivumbiwa swa le matilweni a wu pfuleka kutani mimoya leyinene ni leyo biha a yi rhendzeleka ni misava. A ku ehleketiwa leswaku mimoya-xiviri ya lava feke yi tlhelela emakaya ya vona, naswona mindyangu a yi veka swakudya ni swakunwa swa vaendzi va yona lava nga swipoko leswaku va swi tsakisa ni ku papalata makhombo. Kutani, loko namuntlha vana va ambale ku fana ni swipoko kumbe valoyi, va famba muti ni muti va lava malekere ya Halloween kumbe ku xungeta vanhu leswaku va ta va hlasela, va va va landzelela mihivahivana ya khale ya Samhain va nga swi tivi. Jean Markale u vula leswi ebukwini yakwe leyi nge Halloween, histoire et traditions (Halloween—Matimu Ni Mindhavuko), u ri: “Hi ku amukela tinyiko, va va va swi kombisa kahle leswaku a va wu twisisi ntirhisano lowu nga kona exikarhi ka misava ni swivandla leswi nga vonakiki. Hi yona mhaka leyi vanhu lava machaka hi Halloween . . . va machaka hi ndlela yo kwetsima.”

Tanihi leswi vanhu va kholwaka leswaku mindzilakana leyi a yi ri kona exikarhi ka swivandla swa laha misaveni ni swa le matilweni yi va yi nyamalarile, va kholwa nileswaku vanhu va swi kota ku tlulela eswivandleni swa le moyeni hi ku olova. Hikwalaho, Samhain a ku ri nkarhi lowunene ngopfu wa ku pfalula swihundla swa nkarhi lowu taka. Maapula kumbe timanga ta murhi wa hazel, haswimbirhi swi tekiwaka tanihi leswi humaka eka mirhi yo kwetsima, a swi tirhisiwa ku lava rungula hi ndlela ya hlori leri vulavulaka hi vukati, mavabyi ni rifu. Hi xikombiso, maapula lama funghiweke a ma cheriwa exibyeni lexi nga ni mati. Hi ku khoma apula hi nomu, jaha kumbe nhwana a a ta swi kota ku vona munhu loyi a nga ta tekana na yena. Mahlahluvele wolawo ma ha endliwa namuntlha entlangweni wa Halloween wa ku ringeta ku khoma maapula.

Hi Samhain vanhu va tipeta ebyaleni ni ku tikhoma hi ndlela leyi nga fanelangiki. Markale u ri: “Ndhavuko wa nkoka wa vungunyiwa, kumbe ku bakanyeriwa etlhelo. Leswi a swi yirisiwile se swa pfumeleriwa, naswona leswi a swi pfumeleriwile se swi yirisiwile.” Halloween ya ha kombisa mboyamelo lowu fanaka namuntlha, lowu handle ko kanakana wu endlaka leswaku yi duma ngopfu. Loko yi vulavula hi mhaka leyi, The Encyclopedia of Religion yi hlamusela Halloween ya namuntlha tanihi “nkarhi lowu vanhu lavakulu va nga honisaka milawu ya mindhavuko ya ka vona kutani va ti rivala leswaku i vamani hi ku tikhoma hi ndlela leyi nga basangiki evusikwini byebyo. Hikwalaho, mavonelo ya Macelt malunghana ni nkhuvo lowu khomiwaka ni vusiku wa ku rivala swilo swa xiviri ni leswi u nga ha langutelaka ku langutana na swona wa ha ri kona eka lembe-xidzana leri ra vu-20.”

Nkwetlembetano Wa Vukhongeri

Hikwalaho ka ku pfumaleka ka mazambhana eka lembe-xidzana ra vu-19, valuveri lava humaka eIreland va teke Halloween ni mikhuva ya kona va swi yisa eUnited States. Ku sukela kwalaho yi tlhelele eYuropa emalembeni ma nga ri mangani lama hundzeke. Hambiswiritano, a hi vanhu hinkwavo lava tsakelaka ku duma ka Halloween. Hilaha phepha-hungu leri vuriwaka Le Monde ri vulaka hakona, “Halloween, leyi fambisanaka ni Siku ra Vakwetsimi Hinkwavo ni Siku ra Mimoya-xiviri Hinkwayo (November 1 na 2) naswona yi nga ha tekaka ndhawu ya swona, yi tsakisa vini va switolo ni vangheni va kereke lava nga ni rhumbyana.”

Vayimeri va tikereke va le Furwa va kombise ku karhateka hikwalaho ka ku va vanhu va rhandza Halloween ngopfu ku tlula tiholideyi leti tolovelekeke ta Khatoliki, va swi teka swi ri xikombiso xa ku “gwineha ka vanhu.” Eka Stanislas Lalanne, muvulavuleri wa Vandla ra le Furwa ra Vabixopo va Khatoliki, u vula leswaku Halloween yi ‘pfilunganya nhlamuselo ya vutomi ni rifu.’ Mubixopo wa le Nice, Jean Bonfils, u vule leswaku “nkhuvo lowu swin’we ni mihivahivana ya wona a swi fambisani helo ni ndhavuko wa hina wa le Mediteraniya ni Vukreste,” naswona u byele Makhatoliki leswaku ma tivonela eka “nkhuvo wa nkoka swinene wa vanhu lava landzelaka Sathana emisaveni hinkwayo.”

Loko a vulavula hi mhaka ya leswaku Mafurwa ma tshike mikhuva ya Khatoliki leswaku ma tlangela minkhuvo ya vuhedeni, Hippolyte Simon, bixopo wa le Clermont-Ferrand, u ri: “A swi vonaka onge vanhu va le Furwa a va lava vukhongeri lebyi amukelekaka eka mani na mani, lebyi a byi ta swi kota ku teka ndhawu ya Vukreste.” Wa tsala: “Eka Halloween, vafi va tekeleriwa naswona ‘swipuku’ swa vona swa vuya swi ta hi chavisa ni ku hi xungeta hi rifu. Ku hambana ni sweswo, eka Siku ra Vakwetsimi Hinkwavo, hi tiyisekisa leswaku lava fambeke, va ha hanya naswona hi tshembisiwa ku tlhela hi hlangana na vona eMutini wa Xikwembu.”—Vers une France païenne? (Malunghana Ni Vuhedeni Bya Le Furwa?)

Hilaha ku fanaka, Carlo Maria Martini, mufundhisi lonkulu wa le Milan, eItaliya, u khutaze vanhu va le Italiya leswaku va nga tshiki tiholideyi ta Makhatoliki, a vula leswaku Halloween “a yi tiviwi eka ndhavuko wa vona, kasi tona ti ni risima lerikulu naswona ti fanele ti ya emahlweni. Siku ra Mimoya-xiviri Hinkwayo i nkhuvo lowu ku nga khale wu ri kona ematin’wini. I nkarhi lowu ntshembo wa vutomi lebyi nga heriki wu tiviwaka ha wona, nkarhi lowu Hosi yi hi byelaka ha wona leswaku ku ni swo tala evuton’wini ku tlula leswi nga laha emisaveni.” Handle ko kanakana Makhatoliki yo tala lama tshembekaka ma titwa hi ndlela leyi fanaka. Kambe, xana ku hambana loku nga kona exikarhi ka Halloween ni Siku ra Vakwetsimi Hinkwavo ku lo dla, ku fana ni hilaha marito lawa ma lavaka leswaku hi swi tekisa xiswona? Xana hi kuma yini loko hi kambisisa masungulo ya tiholideyi leti ta Khatoliki?

Leswi Tumbeleke Hi Halloween

The Catholic Encyclopedia yi hlamusela Siku ra Vakwetsimi Hinkwavo tanihi nkhuvo wa “ku fundzha vakwetsimi hinkwavo, lava tiviwaka ni lava nga tiviwiki.” Eku heleni ka lembe-xidzana ra vumbirhi, vanhu lava a va tivula Vakreste va sungule ku fundzha vanhu lava dlayeriweke ripfumelo, va kholwa leswaku ana se a va ri na Kreste etilweni, va khongela eka vona leswaku va va vulavulela. Nkhuvo lowu tolovelekeke wu sungule loko Mupapa Boniface wa Vumune a nyiketele tempele ya Varhoma ya swikwembu hinkwaswo hi May 13,b 609 kumbe 610 C.E.,—eka Mariya ni le ka hinkwavo lava dlayeriweke ripfumelo. Markale u ri: “Swikwembu swa Varhoma swi nyike vakwetsimi va vukhongeri lebyi nyukaka tindhawu ta swona.”

Ku cinciwa ka siku ra kona ri yisiwa eka November ku te ehansi ka xileriso xa Mupapa Gregory wa Vunharhu (731-741 C.E.), loyi a nyiketeleke kereke ya le Rhoma eka vakwetsimi hinkwavo naswona a leriseke leswaku va fundzhiwa hi November 1. A swi tiveki kahle leswaku ha yini a endle leswi. Kambe swi nga ha endleka hileswi ana holideyi yo fana ni leyi a yi tlangeriwa eNghilandhi hi rona siku leri. Hilaha The Encyclopedia of Religion yi swi vekaka hakona: “Samhain yi hambete yi ri ntlango lowu dumeke eka vanhu va Macelt enkarhini hinkwawo lowu a ku sunguriwa timhaka ta vukreste eGreat Britain. Kereke ya le Britain yi ringete ku endla leswaku vanhu va nga ha tsakeli mikhuva ya vuhedeni hi ku engetela nkhuvo wa Vukreste eka khalendara hi siku leri fanaka ni ra Samhain. . . . Ku tlangeriwa ka Britain emalembeni ya le xikarhi ya Siku ra Vakwetsimi Hinkwavo swi nga ha va swi ve ni nkucetelo eka ku tlangeriwa loku andzeke ka nkhuvo lowu etikerekeni hinkwato ta Vukreste.”

Markale u bule hi ku engeteleka ka tinghwendza ta le Ireland eYuropa hinkwaro enkarhini lowu. New Catholic Encyclopedia yi tlhele yi ku: “Vanhu va le Ireland va tala ku endla minkhuvo ya nkoka hi siku ro sungula ra n’hweti, hikwalaho leswi November 1 a a ri eku sunguleni ka vuxika bya Macelt, swi nga ha endleka a ku ri siku ra nkhuvo wa vakwetsimi hinkwavo.” Eku heteleleni, hi 835 C.E., Mupapa Gregory wa Vumune u endle nkhuvo lowu wu va wa mani na mani.

Malunghana ni Siku ra Mimoya-xiviri Hinkwayo, esikwini leri ku endliwaka swikhongelo leswaku ku pfuniwa mimoya-xiviri leyi nga endhawini ya ku basisiwa ka mimoya leswaku yi amukeriwa ematilweni, holideyi leyi yi vekiwe eka November 2 exikarhi ka lembe-xidzana ra vu-11 hi tinghwendza ta le Cluny, eFurwa. Hambileswi swi vonakaka onge Siku ra Mimoya-xiviri Hinkwayo a ri ri holideyi ya Makhatoliki ntsena, swi vonaka onge vanhu lava tolovelekeke va sale va pfilunganyekile. New Catholic Encyclopedia yi vula leswaku “eka Malembe Xikarhi hinkwawo, a swi ri dyondzo leyi tolovelekeke leswaku mimoya-xiviri leyi nga evubasiselweni a yi huma hi siku leri yi ri swipuku, valoyi, machela ni swin’wana.”

Loko kereke yi tsandzeka ku tsuvula etimbilwini ta ntlhambi wa yona leswi vahedeni a va swi kholwa, yi lo swi tumbeta hi ku swi thya vito ra “Vukreste.” Loko yi kandziyisa yinhla leyi, The Encyclopedia of Religion yi ri: “Nkhuvo wa Vakreste, Nkhuvo wa Vakwetsimi Hinkwavo, wu va wu ri nkhuvo wo tlangela vakwetsimi va vukhongeri bya Vukreste lava tiviwaka ni lava nga tiviwiki hilaha Samhain yi pfumeleke yi tlhela yi fundzha swikwembu swa Macelt.”

Minkhuvo Leyi Tolovelekeke Na Wena

Xana u fanele u karhateka ku fikela kwihi hi swilo swo biha swa nkarhi lowu hundzeke swa Halloween ni minkhuvo leyi fanaka? Phela, emianakanyweni ya vanhu vo tala, Halloween yo va nkarhi ntsena wa ku bomba hi swiambalo ni ku titsakisa. Kambe, xana a wu nge pfumeli leswaku i swa nkoka leswaku vatswari va tiyiseka leswaku ndlela leyi vana va vona va hungasaka ha yona i yinene, naswona a yi na khombo?

Mukamberi wa swikolo wa le Furwa la nga ni ntokoto lowu tlulaka malembe ya 20 a ri mudyondzisi, u vutisiwile malunghana ni nkucetelo wa Halloween eka vana. U te: “Ndzi karhatekile hi mhaka ya ku rhendzeleka yindlu ni yindlu va xungeta vanhu lavakulu va lava malekere, leswaku yi nga ha va ni mimbuyelo yo biha leyi nga ta tshama nkarhi wo leha eka vana. Yi nga ha va dyondzisa ku va ni vutianakanyi swin’we ni vumina. Va dyondza leswaku hi ku tirhisa nkani, hi ku koxa swilo hi ku chavisa vanhu, va nga kuma leswi va swi lavaka.” Hikwalaho vatswari va fanele va tivutisa, ‘I “dyondzo” ya muxaka muni leyi vana va mina va nga yi dyondzaka hi ku tlangela holideyi leyi?’

A swi hlamarisi leswi mindyangu yo tala yi vonaka swi nga fanelanga ku nyika vana swilo leswi va swi lavaka hikwalaho ka ku va va yi chavisile. Robert Rochefort, mukongomisi-jenerala wa Ndzawulo ya Vulavisisi ya le Furwa eka Timhaka ta Dyondzo ni Nkambisiso wa Swiyimo swa Vutomi u ri: “Halloween . . . a hi holideyi, i ndlela yo endla mali.” Ku pfumala ni vuphelo bya marhi hi siku ra Halloween leri vaka kona ku nga si fika Khisimusi. Hi marito man’wana, ko va nchumu wun’we ntsena lowu sindzisaka vanhu leswaku va tirhisa mali—mali leyi entiyisweni a va nga fanelanga va yi tirhisa. Xana hakunene u fanele u landzelela ntshungu emhakeni leyi?

Kambe, lexi karhataka Vakreste ngopfu, i mhaka ya leswi Halloween swin’we ni minkhuvo ya yona swi davukeke evuhedenini. Muapostola Pawulo u tsarile: “A ndzi lavi leswaku mi hlanganyela ni madimona. A mi nge nwi xinwelo xa Hosi swin’we ni xinwelo xa madimona.” (1 Vakorinto 10:20-22; New International Version) U tlhele a vutisa: “Ku ni ku fana kwihi exikarhi ka ku lulama ni vubihi? Xana ku vonakala ni munyama swi nga hanyisana njhani? Xana ku nga va ni ntwanano exikarhi ka Kreste na diyavulosi? Xana mupfumeri a nga hlangana ha yini ni loyi a nga riki mupfumeri?” (2 Vakorinto 6:14-16; Phillips) Xisweswo, Bibele ya ku sola ku endla nchumu wa vuhedeni hi vito ra Vukreste!

Nakambe, Bibele yi sola ku tirhisiwa ka vungoma. (Deteronoma 18:10-12) Hambileswi ku nga ntiyiso leswaku vanhu vo tala lava tlangelaka Halloween va vula leswaku va swi nyenya swiendlo swa Vusathana, kambe hi fanele hi lemuka leswaku hi ku ya hi matimu, holideyi leyi yi fambisana ngopfu ni vungoma. Hikwalaho, yi nga ha ku yisa eka vungoma, ngopfu-ngopfu vantshwa lava nga riki na vuxiya-xiya. Mihivahivana ni mikhuva ya vuhedeni leyi thyakisiweke hi vungoma a yi amukeleki evugandzerini bya Vukreste; yi ni khombo swinene.

Eku heteleleni, hi fanele hi swi lemuka leswaku Halloween, Siku ra Vakwetsimi Hinkwavo ni Siku ra Mimoya-xiviri Hinkwayo, hinkwawo ma titshege hi dyondzo ya leswaku lava feke va xaniseka kumbe leswaku va nga hlasela lava hanyaka hi ndlela yo karhi. Kambe, Bibele yi swi veka erivaleni leswaku tidyondzo to tano a hi ntiyiso, yi ri: “Lava hanyaka va swi tiva leswaku va ta fa; kambe loko ku ri lava feke, a va tivi nchumu nikatsongo.” (Eklesiasta 9:5) Hikwalaho ka sweswo, Bibele yi nyikela ndzayo leyi: “Hinkwaswo leswi voko ra wena ri swi kumaka leswaku ri swi endla, swi endle hi matimba ya wena, hikuva a ku na ntirho hambi ku ri kungu, vutivi kumbe vutlhari eSheol [sirha leri tolovelekeke ra vanhu], ndhawu leyi u yaka eka yona.” (Eklesiasta 9:10) Tanihi leswi lava feke va nga tiviki nchumu naswona va nga taka va nga swi koti ku vavisa van’wana naswona va nga xanisekiki, a hi na xivangelo xo va chava. Hi hala tlhelo, ku va khongelela ko va ku tlanga hi nkarhi. Xana leswi swi vula leswaku a ka ha ri na ntshembo hi vanhu lava hi va rhandzaka lava feke? Doo! Bibele ya hi tiyisekisa leswaku “ku ta va ni ku pfuxiwa ka lava lulameke ni ka lava nga lulamangiki.”—Mintirho 24:15.c

Loko munhu a ri ni vutivi, u va ni ntshunxeko wo hlawula. A hi nge languteriwi ku endla swiboho swa vutlhari loko hi nga ri na vutivi lebyi heleleke. Xana u ta endla xiboho xihi, tanihi leswi se u kambisiseke tinhla leti boxiweke eka swihloko leswi swi tlhandlamanaka?

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 20]

Halloween yi hlayisa vunwa bya leswaku lava feke va hanya

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 21]

Mihivahivana ya vungoma bya Macelt ya ha kumeka emintlangweni ya Halloween

[Xifaniso lexi nga eka tluka 20]

Halloween yi sungule enkhubyeni wa Macelt, lowu swi nga ha endlekaka a ku ri vugandzeri bya Lug, ku nga xikwembu xa ku vonakala

[Xifaniso lexi nga eka tluka 20]

Masirha lama nga ni swihambano swa Macelt ya khale

[Swifaniso leswi nga eka tluka 20, 21]

Ku lwela ku khoma maapula i yin’wana ya mintlango leyi sunguriweke hi Macelt

[Xihlovo Xa Kona]

From the magazine: The Delineator October 1911

[Xifaniso lexi nga eka tluka 22]

Mupapa Boniface wa Vumune u nyikele Tempele ya vuhedeni ya Varhoma eka Mariya ni le ka hinkwavo lava dlayeriweke ripfumelo

[Swifaniso leswi nga eka tluka 23]

Xana Halloween yi ni nkucetelo wihi eka vana va wena?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Vakreste va ntiyiso va tsakela vuhungasi lebyinene bya ndyangu