Xana Hi Endla Yini Hi Swakudya Swa Hina?

KU CINCIWA ka swakudya a ku sunguli namuntlha. Entiyisweni, se ku hundze malembe yo tala vanhu va ri karhi va cinca swakudya. Tindlela ta vurhon’wana ta ku andzisa ntswalo ti endle leswaku ku va ni mixaka yo tala ya swibyariwa, tihomu ni tinyimpfu. Kunene, swi hilaha muyimeri wa Hofisi ya Swakudya ni Mirhi wa le United States a vuleke hakona leswaku “swakudya swo tala leswi u swi xavaka swi cinciwilenyana eka ndlela ya swona ya ntumbuluko.”

Swakudya a swo cinciwa ntsena hi ku cinca ndlela leyi swi tswalaka ha yona. Lava tirhanaka ni swakudya va kume tindlela to tala ta ku cinca-cinca swakudya, va antswisa nantswo wa swona kumbe muhlovo wa swona kumbe va swi endla swi va swa muxaka wun’we kutani va swi hlayisa. Hakanyingi vanhu va dya swakudya leswi cinciweke hi ndlela yo karhi.

Vanhu vo tala va fikeriwa hi ku chava loko va vona leswi sweswi swi endliwaka eka swakudya swa hina. Hikwalaho ka yini? Van’wana va chava leswaku tindlela ta manguva lawa leti tirhisiwaka eka swakudya, ti endla leswaku swakudya swi va ni khombo. Xana va ni xivangelo xa ku chava? A hi kambisiseni swilo swinharhu, leswi vanhu va karhatekeke ha swona.a

Tihomoni Ni Swidlaya-switsongwatsongwana

Ku sukela hi va-1950, a ku cheriwa mpimo lowutsongo wa swidlaya-switsongwatsongwana eswakudyeni swa tihuku, swa tinguluve ni swa tihomu ematikweni man’wana. Xikongomelo xa kona a ku ri ku hunguta mavabyi, ngopfu-ngopfu etindhawini leti swifuwo swi tshamaka ekusuhi ni le kusuhi. Ematikweni man’wana, ku cheriwa ni tihomoni eswakudyeni swa swifuwo leswaku swifuwo leswi swi ta tswala ngopfu. Ku vuriwa leswaku tihomoni ni swidlaya-switsongwatsongwana swi sirhelela swifuwo eka mavabyi naswona swi endla leswaku lava va nga ni bindzu ra ku fuwa va kuma mpindzulo lowukulu, kutani lava va xavaka va vuyeriwa hikuva nxavo wu va ehansi swinene.

Swi vonaka swi famba kahle ku fikela sweswi. Xana nyama ya swifuwo leswi cheriweke tihomoni ni swidlaya-switsongwatsongwana, yi ni khombo eka lava va yi dyaka? Xiviko xa Komiti ya Ikhonomi ni Ntshamisano ya le Matikweni ya le Yuropa xi gimete hileswaku swi nga ha endleka switsongwatsongwana swin’wana swi pona eka swidlaya-switsongwatsongwana kutani swi hundzela eka lava va yi dyaka. Xiviko lexi xi kume leswaku “swin’wana swa switsongwatsongwana leswi, ku fana ni lexi vuriwaka Salmonella ni lexi vuriwaka Campylobacter, ku nga ha va swona leswi talaka ku vabyisa vanhu loko va dya swakudya.” Tlhandlakambirhi, ku vuriwa yini hiloko ikholoji yi tamele switsongwatsongwana swin’we ni masalela ya swidlaya-switsotswana? Ku ehleketiwa leswaku hikwalaho ka sweswo, switsongwatsongwana leswi vabyisaka vanhu swi nga ha sungula hakatsongo-tsongo leswaku ku hluriwa swidlaya-switsongwatsongwana.

Ku vuriwa yini hi nyama leyi nga ni masalela ya tihomoni? Profesa wa le Munich, eJarimani, Dok. Heinrich Karg, u ri: “Vativi hinkwavo va pfumela leswaku swifuwo leswi dyeke swakudya leswi nga ni tihomoni a swi na khombo eka rihanyo, ntsena loko vanhu lava a va nyika swifuwo leswi tihomoni, va landzelele nkongomiso lowu nyikeriweke.” Hambiswiritano, phepha-hungu leri nge Die Woche, ri vika leswaku loko swi ta emhakeni ya vuhlayiseki bya nyama ya swifuwo leswi nyikiweke swakudya leswi nga ni tihomoni, “emalembeni ya 15 lama hundzeke, valavisisi a va si tshama va va ni langutelo leri fanaka.” Naswona le Furwa, mhaka ya leswaku swiharhi swi nyikiwa swakudya leswi nga ni tihomoni, yi ‘Ariwile! Tihomoni a ti fanelanga ti tirhisiwa!’ Swi le rivaleni leswaku njhekanjhekisano lowu wa ha ri ekule ni ku hela.

Swakudya Leswi Nyawusiwaka Hi Ndzilo

Ku sukela loko ku sungule ku endliwa vukamberi le Sweden hi 1916, se ku ni matiko ya 39 lama pfumeleke leswaku swakudya swin’wana swi nyawusiwa hi ndzilo, swakudya swo kota mazambhana, swifaki, mihandzu swin’we ni nyama leswaku ku dlayiwa switsongwatsongwana. Njhani? Ku vuriwa leswaku ku hisa ku dlaya switsongwatsongwana swo tala, switsotswana swin’we ni swin’wana leswi nga lavekiki, xisweswo swi hunguta khombo leri vanhu lava dyaka swakudya sweswo va nga weriwaka ha rona. Swi tlhela swi endla leswaku swakudya sweswo swi swi kota ku tshama nkarhi wo leha swi nga si tirhisiwa.

Ina, vativi va vula leswaku swakudya leswi hi swi dyaka swi fanele swi basile naswona swa ha ku tshoveriwa kumbe swifuwo leswa ha ku tlhaviwaka. Kambe, a va talanga lava tinyikaka nkarhi wa ku sweka swakudya leswa ha ku tshoveriwaka kumbe swifuwo leswa ha ku tlhaviwaka! “Ku tirhisiwa timinete ta khume leswaku ku lunghiseleriwa swakudya swo fihlula ni timinete ta 15 leswaku ku lunghiseleriwa swakudya swa ni nhlikanhi ni swo lalela,” hi ku ya hi magazini wa Test, lowu i nkarhi lowu vanhu vo tala va wu tirhisaka ku lunghiselela swakudya. Kutani, a swi hlamarisi leswi vanhu vo tala va rhandzaka swakudya leswi tshamaka swi lunghekile, naswona swi swi kotaka ku tshama nkarhi wo leha swi nga si tirhisiwa. Kambe, xana a swi na khombo swakudya leswi nyawusiweke hi ndzilo?

Hi 1919, Nhlengeletano ya Misava Hinkwayo ya Rihanyo yi kandziyise nkambisiso wun’wana lowu endliweke hi vativi lava humaka ematikweni ya misava. Va gimete hi ku vula leswaku swakudya leswi nyawusiweke hi ndzilo “a swi na khombo naswona swi wundla miri.” Lava va rhandzaka endlelo leri va ri fanisa ni ku chela mirhi eka tibandichi ta le xibedlhele leswaku ku herisiwa mavabyi—kumbe ku nghenisa bege emuchinini leswaku ku kamberiwa swilo leswi nga endzeni ka yona erivaleni ra swihaha-mpfhuka. Kambe, vaxopa-xopi va sindzisa leswaku nyawuso wu hunguta nantswo wa swona wa ntumbuluko naswona wu nga ha vanga ni makhombo lawa sweswi ma nga tiviwiki.

Swakudya Leswi Cinciweke Fambiselo Ra Xitekela

Se ku hundze nkarhi wo lehanyana vativi va fambiselo ra switekela va swi kota ku susa DNA ya xivumbiwa xin’wana va ya yi nghenisa eka DNA ya xivumbiwa xin’wana xa muxaka wolowo. Namuntlha vativi va fambiselo ra switekela a va yimanga ndhawu yin’we. Hi xikombiso, ku ni ti-strawberry ni matamatisi leswi nga cinciwa fambiselo ra swona ra xitekela ku nghenisiwa leri tekiweke eka nhlampfi, leri endlaka leswaku swi swi kota ku hanya etindhawini leti titimelakanyana.

Ku vuriwe swo tala malunghana ni swakudya leswi cinciweke fambiselo ra swona ra xitekela (genetically modified [GM]) naswona swi tlhele swi soriwa.b Lava va yimaka ni ku cinciwa ka fambiselo ra switekela va vula leswaku swi tiviwa kahle leswaku sayense leyi ya swimilana yi ta va ni vuyelo byihi naswona ya lawuleka ku tlula tindlela leti tolovelekeke ta ku kurisa swimilana, ndlela leyi yi ta engetela swibyariwa yi tlhela yi hunguta ndlala etikweni. Xana swakudya swa GM a swi na khombo?

Ntlawa wa vativi va sayense lava yimelaka swidyondzeki swa le Nghilandhi ni swa le United States swin’we ni swa le Brazil, Chayina, Indiya, Mexico swin’we ni matiko man’wana lama ha hluvukaka wu lunghiselele xiviko lexi vulavulaka hi mhaka leyi. Xiviko lexi humesiweke hi July 2000, xi te: “Ku fikela sweswi, ku rimiwe masimu lama tlulaka 30 wa timiliyoni ta tihekitara lama timbewu leti byariweke eka wona ti cinciweke fambiselo ra tona ra switekela, kambe ku hava vutomi bya munhu lebyi kumiweke byi ri ekhombyeni hikwalaho ko va a dye swakudya leswi tshoveriweke emasin’wini wolawo.” Etindhawini tin’wana, swakudya leswi cinciweke fambiselo ra swona ra switekela swi tekiwa swi nga ri na khombo ku fana ni swakudya leswi tolovelekeke.

Kambe etindhawini tin’wana, ku ni mavari-vari yo tala. EAustria, eBritain ni le Furwa, van’wana a va swi tshembi swakudya swa GM. N’watipolitiki wa Mudutch u tshame a vula leswi malunghana ni swakudya swa GM: “Ku ni swakudya swin’wana leswi hi nga swi laviki nikatsongo.” Vanhu lava nga swi rhandziki swakudya leswi va tlhela va vula leswaku a swi fambisani ni milawu leyi amukelekaka naswona swi nga ha vanga makhombo man’wana eka mbango.

Vativi van’wana va sayense va vula leswaku swakudya swa GM swa ha ku sungula nileswaku ka ha fanele ku endliwa vukambisisi byo tala ku vona loko swi nga ri na khombo. Hi xikombiso, Nhlangano wa Vutshunguri wa le Britain wu vona onge ku cinciwa ka fambiselo ra xitekela swi ta va vuyerisa ngopfu vaaki. Kambe, yi vula leswaku ka ha ri ni swin’wana leswi vanhu va karhatekeke ha swona—ku fana ni leswi swakudya swa GM swi nga va khomeki kahle vanhu van’wana—leswi swi vula leswaku “ku fanele ku endliwa nkambisiso lowu engetelekeke.”

Nhlawulo Lowu Faneleke Wa Munhu Ha Un’we

Ematikweni man’wana, swakudya leswi ringanaka 80 wa tiphesente leswi vanhu va swi dyaka swi va swi cinciwilenyana. Hakanyingi ku chela-cheriwa swin’wana leswi nandzihisaka kumbe ku endla leswaku swakudya leswi swi cinca muvala, swin’we ni ku endla leswaku swi nga boli hi ku hatlisa. Entiyisweni, buku yin’wana yi vula leswaku “swakudya swa manguva lawa, ku fana ni leswi nga riki ni tikhalori to tala [tikhilojulu letitsongo], swo-siva-nyoka, ni swin’wana leswi nga laveki ku swekiwa, a swi nga ta kumeka loko a ku nga chela-cheriwi swo karhi.” Swakudya swo tano swi tala ku va swi cheriwe ni swin’wana leswi cincaka fambiselo ra xitekela.

Emisaveni hinkwayo, se ku hundze malembe yo tala varimi va ri karhi va tirhisa tindlela leti vanhu vo tala a va ti teka ti ri ni khombo. Xikombiso xin’wana i ku tirhisiwa ka swidlaya-switsotswana. Tlhandlakambirhi, lava tirhaka hi swakudya va tshame va tirhisa swichela-chelani swin’wana leswi a swi vabyisa vanhu van’wana. Xana thekinoloji leyintshwa leyi tirhisiwaka eswakudyeni yi ni khombo ngopfu ku tlula endlelo leri a ri tirhisiwa khale? Hambi ku ri vativi a va pfumelelani emhakeni leyi. Entiyisweni, swiviko leswi nga ni ntshima swa sayense swi seketela mavonelo lawa mambirhi.

Namuntlha vanhu vo tala va endle xiboho xa leswaku va nga ha tikarhati hi mhaka leyi hikuva va vona swi tika ku papalata swakudya leswi cinca-cinciweke ngopfu kumbe va teka timhaka tin’wana ti ri ta nkoka ku tlula mhaka leyi. Kambe, van’wana va karhatekile swinene. Xana wena ni ndyangu wa wena mi nga endla yini loko mi nga tiyiseki leswaku mi fanele mi dya swakudya leswi cinca-cinciweke ngopfu hi thekinoloji ya manguva lawa kumbe e-e? Ku ni magoza yo karhi lawa u nga ha ma tekaka, man’wana ya wona ku ta buriwa ha wona exihlokweni lexi landzelaka. Kambe, xo sungula, ku nga va vutlhari ku tiyiseka leswaku hi ni langutelo leri faneleke hi mhaka leyi.

Swakudya leswi nga riki na khombo swi fana ni rihanyo. Sweswi ku hava ndlela yo kuma swilo leswi hetisekeke. Hi ku ya hi magazini wa le Jarimani lowu nge natur & kosmos, hambi ku ri vanhu lava tiviwaka hi ku va ni rilondzo eku hlawuleni ni le ku swekeni, hakanyingi a va khathali ngopfu hi swakudya leswi akaka miri. Leswi pfunaka munhu un’wana, swi nga vavisa un’wana. Xisweswo, xana a hi vutlhari ku va ni langutelo lerinene kutani u papalata ku swi hundzeleta?

I ntiyiso leswaku Bibele a yi hi byeli leswaku hi fanele hi endla xiboho xihi emhakeni ya swakudya leswi endliweke hi ku tirhisa thekinoloji leyi rharhanganeke ngopfu ya manguva lawa. Kambe ya hi pfuna leswaku hi hlakulela mfanelo yin’wana leyi nga ta hi pfuna emhakeni leyi. Vafilipiya 4:5 yi ri: “Ku anakanyela ka n’wina a ku tiviwe hi vanhu hinkwavo.” Ku anakanyela ku nga hi pfuna leswaku hi endla swiboho leswi faneleke, naswona hi nga hundzeleti timhaka. Swi nga endla leswaku hi nga byeleteli van’wana leswaku va endla yini kumbe va nga endli yini emhakeni leyi. Naswona ku nga hi pfuna leswaku hi nga ngheneli minjhekanjhekisano leyi nga pfuniki nchumu, leyi vangaka ku avana exikarhi ka hina ni vanhu lava nga ni mavonelo lama hambaneke ni ya hina.

Kambe, hi fanele hi pfumela leswaku makhombo yo tala lama fambisanaka ni swakudya a ma pfuxi ku kanetana konghasi. Hi wahi man’wana ya makhombo lawa, naswona hi wahi magoza lama u nga ma tekaka?

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 14]

Xana vanhu va khumbeka hi tihomoni ni swidlaya-switsongwatsongwana leswi cheriwaka eswakudyeni swa tihomu?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

I vutlhari ku hlaya xiphephana lexi hlamuselaka swakudya sweswo hi vurhon’wana

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Ku ni mimbuyelo loko u hambeta u xava swakudya leswa ha riki kahle