Ndlela Yo Endla Leswaku Swakudya Swi Nga Vi Na Khombo

XANA ku dya swi ni khombo? Minkambisiso yin’wana yi nga ha endla leswaku u gimeta hileswaku swi tano. Hi ku ya hi Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo (WHO), lembe ni lembe vanhu va kwalomu ka 130 wa timiliyoni lava nga ehansi ka Ndhawu ya le Yuropa ya WHO va khomiwa hi mavabyi lawa va ma kumaka eswakudyeni. Le United Kingdom ntsena, milandzu leyi tlulaka 100 000 ya swakudya leswi nga ni chefu—leswi koxaka vutomi bya vanhu va kwalomu ka 200—yi vikiwile hi 1998. Le United States, ku ringanyetiwa leswaku mavabyi ya kwalomu ka 76 wa timiliyoni lama nga kona lembe ni lembe, ma vangiwa hi swakudya naswona man’wana ya mavabyi wolawo ma siya vanhu va 325 000 va ri eswibedlhele naswona va 5 000 va hetelela hi ku funya buwa.

Swa tika ku kuma minkambisiso leyi endliweke hi vurhon’wana emisaveni hinkwayo. Hambiswiritano, WHO yi vika leswaku hi 1998, kwalomu ka vanhu va timiliyoni ta 2,2 va dlayiwa hi vuvabyi bya nchuluko—exikarhi ka vona, lava ringanaka 1,8 wa timiliyoni a ku ri vana. Xiviko lexi xi ri: “Mavabyi lawa yo tala ma vangiwa hi swakudya leswi nga basangiki ni mati yo thyaka.”

Tinhlayo leti ti vonaka ti ri ehenhla swinene. Xana tinhlayo ti ri toxe ti nga ku endla u sungula ku karhateka hi swakudya leswi u swi dyaka? Kumbexana a swi tano. Ehleketa hi xikombiso xin’wana. Le Australia, ku ni mavabyi ya kwalomu ka 4,2 wa timiliyoni lama vangiwaka hi swakudya lembe ni lembe—kumbe ya kwalomu ka 11 500 siku ni siku! Nhlayo leyi yi vonaka yi ri ehenhla swinene. Kambe yi languteka hi ndlela yin’wana. Vanhu va le Australia va dya swakudya leswi endlaka kwalomu ka 20 wa magidi ya timiliyoni hi lembe; eka swakudya swoleswo, leswi vangaka mavabyi swi le hansi ka phesente yin’we. Hi marito man’wana, khombo leri nga ha vaka kona eka swakudya hinkwaswo leswi munhu a swi dyaka a ri nyawuli nikatsongo.

Nilokoswiritano, khombo ra kona i ra xiviri naswona ri kona. I yini lexi endlaka leswaku swakudya swi va ni mavabyi, naswona i yini lexi nga endliwaka ku hunguta mavabyi ya kona?

Leswi Endlaka Leswaku Ku Va Ni Mavabyi eSwakudyeni

Swakudya swi nga ha hundzisa mavabyi yo tala—mavabyi lama tlulaka 200, hi ku vula ka magazini lowu nge Emerging Infectious Diseases. Kambe a swi talanga swilo leswi vangaka mavabyi wolawo. Hi ku ya hi Dok. Iain Swadling, ndhuna ya rungula ra swakudya leri yaka eka Ndzawulo ya Swakudya swa Misaveni Hinkwayo, mavabyi ya kwalomu ka 90 wa tiphesente lama kumekaka eswakudyeni ma vangiwa hi switsongwatsongwana swa tinxaka “leti nga fikiki eka 24.” Xana swilo leswi vangaka mavabyi, swi fika njhani eswakudyeni—switsongwatsongwana, tibakteriya, swidyeleri, chefu ni swin’wana?

Dok. Swadling, u longoloxa tindlela ta ntlhanu leti tolovelekeke leti thyakisaka swakudya: “Ku khoma swakudya leswi nga ni mavabyi leswi nga si swekiwaka; munhu la lunghiselelaka swakudya a ri ni mavabyi; ndhawu leyi nga fanelangiki leyi swakudya swi hlayisiwaka eka yona swin’we ni ku lunghiselela swakudya leswi nga ta dyiwa ka ha sele nkarhi wo leha; mavabyi nghenaka swakudya loko swa ha lunghiseleriwa; ku swi sweka swi nga wupfi kumbe ku swi kufumeta hi mpimo lowu nga ringanangiki.” Hambileswi nxaxamelo lowu wu vonakaka wu chavisa, kambe wu tamele mahungu lamanene. Mavabyi yo tala lama kumekaka eswakudyeni ma nga siveriwa. Ku vona leswi u nga swi endlaka ku tiyisekisa leswaku swakudya leswi u swi dyaka a swi na khombo, xiya bokisi leri nga eka matluka 18 na 19.

Ku Hlawula Hi Ndlela Leyinene

Hikwalaho ka leswi ku nga ni makhombo ni mivilelo yo tala leyi fambisanaka ni swakudya, namuntlha vanhu van’wana va tinyika nkarhi wo tala loko va ya xava, loko va lunghiselela, xisweswo va dya swakudya leswa ha riki swinene. Loko u swi tsakela ku endla tano, lava switolo swa le ndhawini ya ka n’wina leswi xavisaka swakudya leswa ha riki exiyin’weni lexinene, leswi nga cinca-cinciwangiki. Buku yin’wana leyi vulavulaka hi swakudya ya hlamusela: “Vanhu vo tala lava xavaka swakudya va lava ku hlangana ni vanhu lava endlaka swakudya sweswo—kumbexana evuxaviselweni bya vhiki ni vhiki [laha ku xavisiwaka matsavu lama ha ku khiwaka] kumbe laha swakudya leswi swi humaka kona—leswaku va xava swakudya swa ha ri exiyin’weni lexinene ni ku vona lomu swi humaka kona.” Endlelo leri i rinene loko u xava nyama.

Hilaha ku fanaka, i swinene ku xava swakudya leswi kumekaka endhawini ya ka n’wina hi tinguva ta swona, tanihi leswi u nga ha swi kumaka swi ri exiyin’weni lexinene. Kambe, xiya leswaku loko u namarhela mpimanyeto wolowo, a wu nge yi kumi mihandzu ni matsavu lama humaka etindhawini tin’wana hi tinguva tin’wana ta lembe.

Xana u fanele u hundzukela eka swakudya leswi byariweke hi manyoro? Un’wana ni un’wana u fanele a tiendlela xiboho xakwe emhakeni leyi. Va tele vanhu lava rhandzaka swakudya leswi byariweke hi manyoro, handle ko kanakana van’wana va swi rhandza hi leswi va nga swi tshembiki swakudya leswi endliweke hi ku tirhisa thekinoloji leyintshwa. Kambe a hi hinkwavo lava pfumelaka leswaku swakudya leswi cheriweke manyoro i swinene.

Ku nga khathariseki leswaku u rhandza swakudya swa njhani, swi nyange kahle leswi u swi xavaka. Mutivi un’wana la tshahiweke eka phepha-hungu ra vhiki ni vhiki leri nge Die Zeit, u ririsa xileswi: “Loko swi ta emhakeni ya swakudya, vaxavi va languta ntsena leswaku i mali muni.” I swinene ku languta leswaku swi vita mali muni, kambe languta ni leswi nga endzeni ka swakudya sweswo. Ku ringanyetiwa leswaku kwalomu ka hafu ya vanhu va le matikweni ya le Vupela-dyambu lava xavaka swakudya, a va hlayi rungula leri kombisaka leswaku swakudya leswi swi tamele yini. I ntiyiso leswaku ematikweni man’wana, a va tsali hinkwaswo leswi kumekaka eka swakudya sweswo. Kambe loko u lava swakudya leswi nga riki na khombo, endla hinkwaswo leswi nga ematimbeni ya wena ku kumisisa leswi nga endzeni ka swakudya leswi u swi xavaka.

Ku nga khathariseki xiboho hambi ku ri xihi lexi u xi endlaka emhakeni ya swakudya, u fanele u tiyimisela ku pfumelelana ni swiyimo minkarhi yin’wana, u langutana ni mintiyiso ya tiko leri u hanyaka eka rona. Eka vanhu vo tala lava hanyaka manguva lawa, a swi koteki—swa durha, swi dya nkarhi, swa tika—ku tiyiseka leswaku va dya swakudya leswi nga riki na khombo hi tindlela hinkwato.

Xana leswi swa ku chavisa, u vona onge vanhu a va na mhaka namuntlha? Swo va tano. Kambe, mahungu lamanene hi lawa, ku nga ri khale swilo swi ta cinca, swi famba kahle.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 18, 19]

Magoza Lawa U Nga Ha Ma Tekaka

◼ Hlamba. Hlamba mavoko hi mati yo hisa ni xisibi u nga si khoma swakudya. Minkarhi hinkwayo hlamba loko u huma exihambukelweni, loko u heta ku khathalela swilaveko swa n’wana swa vutengi (ku fana niloko u heta ku n’wi cinca napukeni kumbe ku rhimila), kumbe u heta ku khoma xifuwo hambi xi ri xihi. Hlantswa swibya swin’wana ni swin’wana na tibodo to tsemelelela eka tona ni laha a wu tirhela kona hi mati yo hisa lama nga ni xisibi, loko u heta—ngopfu-ngopfu endzhaku ko tsemelela nyama leyimbisi, ya huku kumbe ya nhlampfi. Magazini wa Test wu ringanyeta leswaku u fanele ku “hlantswa mbhandzu ni matsavu hi mati yo kufumela” leswaku u susa switsotswana ni chefu yo dlaya switsotswana. Hakanyingi ku hala, ku vandla ni ku huhumisa, i tindlela to antswa ta ku basisa swakudya. Loko swakudya swa kona ku ri lethasi kumbe khavichi, susa makamba ya kona ya le handle u ya cukumeta.

◼ Sweka Kahle. Loko swakudya swa kona swo kuma ku hisa loku tlulaka mpimo wa 70 degrees Celsius, hambiloko swo kuma ku hisa koloko swa xinkarhana, kambe switsongwatsongwana hinkwaswo leswi a swi ri eka swona swi ta fa. Nyama ya huku yi fanele yi kuma ku hisa ko tlula koloko, ku fanele ku va mpimo wa 80 degrees Celsius. Swakudya leswi kufumetiwaka swi fanele ku va eka mpimo wa 75 degrees Celsius kumbe swi hisa swi tlhela swi va ni nkahelo. Papalata ku dya nyama ya huku leyi nga wupfangiki kahle, matandza lama nga wupfangiki kumbe nhlampfi leya ha nonon’hwaka naswona yi nga hambanisekiki loko u yi tlhava hi foroko.

◼ U nga veki swakudya swo hambana-hambana endhawini yin’we. Nkarhi hinkwawo u nga veki nyama leyimbisi, nyama ya huku ni ya nhlampfi endhawini yin’we—loko u ri eku xaveni, loko u yi hlayise endhawini yo karhi kumbe loko u yi tsemelela. Tiyiseka leswaku ngati ya yona a yi khulukeli ehenhla ka swakudya swin’wana. Nakambe, u nga pfuki u phamela swakudya leswi swekiweke eka xibya lexi a xi ri ni nyama leyi nga swekiwangiki, ku nga ha va ya nhlampfi kumbe ya huku, handle ka loko xibya xa kona xi hlantswiwe xi basa hi mati yo hisa lama nga ni xisibi.

◼ Hlayisa swakudya swi titimela kahle. Xigwitsirisi xi nga sivela ku andza ka switsongwatsongwana, kambe xigwitsirisi lexi tolovelekeke xi fanele xi titimela ku fika eka 4 degrees Celsius. Kasi xigwitsirisi lexa ayisi xi fanele xi titimela ku fika eka -17 degrees Celsius. Swakudya leswi bolaka u fanele u swi nghenisa eka xigwitsirisi ku nga si hela tiawara timbirhi. Loko u veketela swakudya leswi nga ta dyiwa hi nkarhi wolowo, swi funengete leswaku swi nga phatsamiwi hi tinhongana.

◼ Vana ni vukheta loko u dya exitolo. Hi ku ya hi ndzinganyeto wun’wana, mavabyi lama kumekaka eswakudyeni ya kwalomu ka 60 ku ya eka 80 wa tiphesente lama kumekaka ematikweni lama hluvukeke ma vangiwa hi swakudya leswi nga swekiwangiki ekaya. Tiyiseka leswaku xitolo xin’wana ni xin’wana lexi u dyaka eka xona, xi basile hi ku landza mimpimanyeto ya rihanyo leyi vekiweke hi mfumo. Xava nyama leyi swekiweke kahle. Loko u xava swakudya leswaku u ya swi dya ekaya, swi dye ku nga si hela tiawara timbirhi ku sukela eka nkarhi lowu u swi xaveke ha wona. Loko ko hundza nkarhi wo leha u nga si swi dya, swi kufumeti hi mpimo wa 74 degrees Celsius.

◼ Cukumeta swakudya swa khale. Loko u nga tiyiseki leswaku swakudya swa ha ri swinene kumbe se swi onhakile, swi cukumete u balekela khombo. Ina, a hi swinene ku tlanga hi swakudya leswa ha riki kahle. Kambe, u nga tihoxa ekhombyeni lerikulu hi ku dya swakudya swo bola.

[Xihlovo Xa Kona]

—Rungula leri ri sekeriwe eka buku leyi nge Food Safety Tips, leyi humesiweke hi Food Safety Technology Council ya le United States.