Nyimpi Exikarhi Ka Sayense Ni Vukhongeri

“Xana vukhongeri byi tekiwa tanihi nchumu lowu pfilunganyaka mianakanyo?”—Mutivi wa vutomi Richard Dawkins.

MINKARHI yin’wana, vukhongeri ni sayense swi tekiwa swi ri mongo ni mfula. Eka van’wana, vukhongeri ni sayense swi vonaka swi ri enyimpini ya Mabhunu ni Manghezi, leyi nga ta hela ntsena loko ku fa xin’we xa swona.

Ku ni ntlawa wa vativi va sayense, vo kota Peter Atkins, la nga mutivi wa tikhemikhali, lava ehleketaka leswaku “a swi nge koteki” leswaku ku hlanganisiwa vukhongeri ni sayense. Atkins u vula leswaku ku pfumela “leswaku Xikwembu xi nga hlamusela (nchumu wun’wana ni wun’wana, entiyisweni, hinkwaswo), i vuphukuphuku lebyikulu.”

Kasi ku ni ntlawa wun’wana, lowu vulaka leswaku sayense hi yona yi dlayaka ripfumelo ra vanhu. Vanhu vo tano va khomelele eka dyondzo ya leswaku sayense ya manguva lawa, i vukanganyisi; swi nga ha endleka swi ri ntiyiso leswi yi swi vulaka, kambe ndlela leyi yi swi hlamuselaka ha yona yi honisa tidyondzo ta vapfumeri. Hi xikombiso, mutivi wa vutomi William Provine u vula leswaku dyondzo ya Darwin yi kombisa leswaku “a xi kona xisekelo xa ku va ni ripfumelo; vutomi a byi na xona xikongomelo xa xiviri.”

Hambiswiritano, minkwetlembetano yin’wana yi vangiwe hi tidyondzo ta mavunwa kumbe leti nga riki na xisekelo leti sunguriweke hi vukhongeri kumbe hi sayense. Se ku hundze nkarhi wo leha varhangeri va vukhongeri va ri karhi va dyondzisa tidyondzo leti nga mintsheketo ni leti hoxeke leti lwisanaka ni leswi tshuburiweke hi vativi va sayense va manguva lawa naswona leti nga seketeriwangiki eMatsalweni lama huhuteriweke. Hi xikombiso, Kereke ya Rhoma Khatoliki yi sole Galileo hileswi a fikeleleke makumu lama pakanisaka ya leswaku misava yi rhendzeleka etlhelo ka dyambu. Dyondzo ya Galileo a yi nga kanetani nikatsongo ni Bibele, kambe a yi nga fambisani ni leswi kereke a yi swi dyondzisa hi nkarhi wolowo. Hi hala tlhelo, vativi va sayense va hoxisile loko va dyondzisa dyondzo leyi nga riki na xisekelo ya leswaku vutomi byi sungule eka nchumu lowu nga hanyiki lowu nga endliwangiki hi Xikwembu. Va hlekula dyondzo ya vukhongeri, va yi endla onge i vuphukuphuku.

Kutani, xana swi nga koteka ku hlanganisa sayense ni vukhongeri? Ina, swi nga koteka. Entiyisweni, tidyondzo leti nga ni xisekelo ta sayense ti seketelana ni vukhongeri bya ntiyiso, a ti kanetani na byona.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 2, 3]

Galileo u dyondzise ntiyiso wa sayense, leswi endleke leswaku a avanyisiwa ekerekeni