Loko Nkarhi Wa Vuntshwa Wu Hatlisisiwa

EHANSI ka maxelo lama nga riki manene, xihaha-mpfuka lexitsongo lexi nga ni njhini yin’we a xi ri karhi xi duma, xi tsutsuma ehansi xi lava matimba yo haha. Xiendlakalo lexi a xi ri karhi xi haxiwa hi vaviki va mahungu, tikhamera ti ri karhi ti foda naswona vaviki va mahungu va ri karhi va vutisa swivutiso, marito yo navelela muhahisi leswinene ma huma hala ni hala. I mani loyi a a va endla va nga khomeki hi ndlela leyi? A ku nga ri yena ntsena muhahisi loyi a nga ni layisense naswona a ku nga ri yena mukhandziyi un’we ntsena la nga tshama endzeni ka xihaha-mpfhuka lexi—ku nga munhu wa xinuna—kambe a ku ri xinhwanyatana lexi nga n’wana wa mukhandziyi loyi. Xinhwanyatana lexi a a xi ri ni malembe ya nkombo hi vukhale.

Xinhwanyatana lexi hi xona a xi ta hahisa xihaha-mpfhuka lexi. A ku fanele ku tshoviwa rhekhodo yo karhi naswona a ku fanele ku landzeleriwa milawu yo karhi hi vurhon’wana. Vahaxi va mahungu a va ta ya va ya yima laha xihaha-mpfhuka xi nga ta ya phatsama kona. Ku nga khathariseki maxelo lawa a ma nga ri manene, havunharhu ka vona va khandziyile, n’wana a tshame ehenhla ka xikhengelo leswaku swilo swo kongomisa swi nga n’wi sirhi naswona milenge ya yena a yi veheriwe swa ku yi lehisa leswaku a ta fikelela ehansi.

A nga hahanga ku ya kwihi. Hi ku hatlisa xihaha-mpfhuka xi hlangane ni xidzedze, kutani xi lahla ndlela, njhini ya xona yi yima kutani xi wa xi dlaya vanhu vanharhu lava a va ri endzeni ka xona. Vahaxi va mahungu va sungule ku ba xirilo ematshan’weni yo ndhundhuzela. Vaviki va mahungu ni vatsari van’wana, va sungule ku anakanya leswaku vateki va mahungu hi vona va veke ni xandla eka khombo leri. Vanhu vo tala va sungule ku vula leswaku vana a va fanelanga va hahisa xihaha-mpfhuka. Le United States ku endliwe milawu yo yirisa xiendlo lexi. Hambileswi ku vulavula ku veke ku kulu emhakeni leyi ku tlhela ku vekiwa nawu, ku ni timhaka ta nkoka leti honisiweke.

Khombo leri ri endle leswaku vanhu van’wana va sungula ku anakanya swinene hi mboyamelo lowu se wu nga kona eminkarhini leyi ya hina. Namuntlha, ku languteriwa leswikulu eka vana hambiloko va ha ri vatsongo, va hatla va endliwa leswaku va anakanya hi mintirho ya vanhu lavakulu, va ha ri swihlangi. I ntiyiso leswaku a hi minkarhi hinkwayo vuyelo byi vaka ni khombo ro fana ni leri. Kambe va vaviseka naswona timbanga ta kona ti nga ha heta nkarhi wo leha. A hi kambisiseni tindlela tin’wana leti vuntshwa byi nga hatlisisiwaka ha tona.

Ku Va Dyondzisa Swilo Swo Tala Hi Xinkarhana

Vatswari va swi navela ku vona vana va vona va humelela. Kambe loko ku navela koloko ku nga lawuriwi, vatswari va nga ha tshikilela vana va vona, vava endlisa swilo swo tala, va ha ri vatsongo. Mukhuva lowu wu sungula hakatsongo-tsongo. Hi xikombiso, swi ya swi toloveleka eka vatswari ku tsarisa vana va vona lavatsongo leswaku va nghenela mintirho yin’wana ya le ndzhaku ka xikolo, ku nga ha va mintlango, vuyimbeleri kumbe ku cina. Hakanyingi, ku engeteriwa ni tidyondzo tin’wana to hlawuleka.

Hakunene, a hi xidyoho ku pfuna n’wana leswaku a antswisa vuswikoti byakwe. Kambe, xana mhaka leyi yi nga ha hundzeletiwa? Ina, hi ku endla vana va khomeka swinene hi timhaka ta vutomi onge i vanhu lavakulu. Magazini wa Time wu ri: “Khale vana a va swi kota ku tsakela nkarhi wa vuntshwa bya vona kambe sweswi nkarhi wolowo wu dyiwa hi tidyondzo leti engetelekeke; ematshan’weni ya leswaku vana va titlangela va endla swilo hi ndlela ya vuhlangi, sweswi va boheka ku endla swilo hi vurhon’wana ni hi vukheta.”

Vatswari van’wana va navela leswaku vana va vona va nghenela ntirho-vutomi lowu fambisanaka ni mintlango, vuyimbeleri kumbe va va vana vo tlhariha swinene. Loko vana va vona va nga si velekiwa, vatswari va va se va va tsarisile eswikolweni swa tindzumulo, hi xikongomelo xa leswaku va ta humelela evuton’wini. Ku tlula kwalaho, vamanana van’wana va va tsarisa hambi ku ri “eswikolweni swa vana lava nga siki velekiwaka,” leswi dyondzisaka vuyimbeleri eka vana lava ha riki embelekweni. Xikongomelo i ku toloveta byongo bya vona lebya ha kulaka.

Ematikweni man’wana vana va kamberiwa loko va ta va ni vuswikoti byo hlaya ni bya tinhlayo va nga si fika emalembeni ya tsevu. Vanhu va kombise ku karhateka, va vula leswaku swiendlo swa muxaka lowu swi onha mintlhaveko. Hi xikombiso, ku vuriwa yini hi n’wana loyi a “tsandzekaka” ku pasa exikolweni xa tindzumulo? David Elkind, mutsari wa buku leyi nge The Hurried Child, u vula leswaku swikolo swi ni mboyamelo wo hatlisela ku boha leswaku matlharihelo ya n’wana ma wela entlaweni wo karhi. Elkind u vula leswaku va endla sweswo ntsena leswaku va kota ku tiva ntlawa lowu a welaka eka wona, ku nga ri hi xikongomelo xo n’wi kumela ndlela leyinene ya ku n’wi dyondzisa.

Xana swa pfuna ku susumetela vana leswaku va va vanhu lavakulu va ha ri vatsongo? Elkind u karhatiwa hi ndlela leyi vanhu va wu amukeleke ha yona mukhuva wo endla vana va rhwala swiphiqo swa vanhu lavakulu. U ri: “Leswi swi kombisa kahle leswaku hi ni mboyamelo wo teka mintshikilelo leyi hlaselaka vantshwa namuntlha ku ri nchumu lowu ‘tolovelekeke.’” Entiyisweni, leswi languteriwaka eka vana swi tikomba swi cinca hi ku hatlisa.

Ku Hatlisela Ku Humelela

Vatswari vo tala va swi vona swi ri swinene naswona swi pfuna ku dyondzisa vana leswaku ku wina i nchumu wa nkoka—ngopfu-ngopfu emintlangwini. Namuntlha, vana vo tala va lwela ku kuma swidlodlo swa tiolimpiki. Vana va boheka ku tshika ku tsakela nkarhi wa vuntshwa bya vona hikwalaho ko lava ku tiphina hi ntsako wa xinkarhana, wa ku hlula ka vona ni leswaku va hanya vutomi bya vulovolovo loko se va kurhile.

Anakanya hi vanhu vaxisati lava endlaka vutiolori. Va sungula va ha ri vatsongo ku endla vutiolori bya nkarhi ni nkarhi, lebyi tshikilelaka mimiri ya vona leyitsongo. Va heta malembe va lunghiselela mianakanyo ni miri ya vona leswaku va ta nghenela mimphikizano ya Tiolimpiki. Kambe, lava nga ta wina i vatsongo. Xana lava tsandzekeke a va nge tisoli hi leswi va lahlekeriweke hi nkarhi wa vona wa vuntshwa? Hi ku famba ka nkarhi hambi lava va nga tshama va hlula va nga ha tisola.

Swinhwanyatana leswi swi nga ha tsoniwa ku tsakela vuntshwa bya swona hikwalaho ko lava leswaku swi va switsutsumi swa ndhuma. Kambe vutiolori lebyi byo tika byi nga endla leswaku swi nga kuli kahle. Eka van’wana swi endla leswaku marhambu ya vona ma nga kuli kahle. Vo tala a va dyi kahle. Van’wana va hlwela ku sungula ku ya enkarhini kasi van’wana va heta malembe va nga si sungula. Hambiswiritano, namuntlha vanhwanyana vo tala va langutana ni xiphiqo lexi hambaneke: va hatla va sungula ku ya enkarhini.—Vona bokisi leri nga laha henhla.

Vana Lava Nga Ni Swilo Hinkwaswo Kambe Va Tsoniweke Vuntshwa Bya Vona

Loko wo yingisa swihaxa-mahungu u nga anakanya leswaku ndlela leyinene yo tsakela vuntshwa bya wena i ku tiphina hi swilo hinkwaswo swa misava leyi. Vatswari van’wana va tirha hi matimba swinene leswaku va nyika vana va vona swilo swin’wana ni swin’wana leswi vonakaka naswona sweswo swi katsa kaya leri nga na swilo hinkwaswo, vuhungasi byo tala ni swiambalo swo durha.

Kambe, vana vo tala lava kurisiweke hi ndlela yoleyo va nwa byalwa, va tirhisa swidzidzirisi ni ku va ni moya wa ku xandzuka. Ha yini? Vo tala va hlundzuka hikuva va titwa va honisiwile. Vana va lava vatswari lava nga ta va rhandza ni ku va khathalela. Vatswari lava khomekeke swinene va nga ha anakanya leswaku va tirhela ku endla leswaku vana va vona va ta tsakela vutomi—kambe va nga ha va va endla leswi hambaneke ni sweswo.

Dok. Judith Paphazy u bula hi “vatswari lava tirhaka va ri vambirhi naswona va holaka mali ya kahle, leswaku va nyika vana va vona xin’wana ni xin’wana hi ku xiya leswaku ku tsutsumisa ka vona swilo leswi vonakalaka, ku endla leswaku va nga vi na wona nkarhi wa ndyangu wa vona.” Hi vonelo ra yena, vatswari lava nga eka xiyimo xexo va ringeta ku “tikulula eka vutihlamuleri bya vona bya ku va vatswari, hi ku nyika vana va vona mali.”

Hakanyingi vana hi vona va xanisekaka hi ku famba ka nkarhi. Hambileswi va nga vaka ni swilo swo tala leswi vonakaka, kambe va pfumala nchumu lowu nga wa nkoka swinene eka n’wana un’wana ni un’wana la ha kulaka: nkarhi wa ku va ni vatswari ni ku kombisiwa rirhandzu. Handle ka nkongomiso ni ku tshinyiwa, va tikuma va langutane ni swiphiqo leswi lavaka vatswari naswona va nga swi lunghekelanga. ‘Xana ndzi nga swi tirhisa swidzidzirisi? Xana ndzi nga hlanganyela etimhakeni ta rimbewu? Xana ndzi nga yi pfuxa hasahasa loko ndzi hlundzukile?’ Hakanyingi, va kuma tinhlamulo eka tintangha ta vona, eka TV kumbe eka vatlangi va tifilimi. Minkarhi yo tala, vana va hetelela va ri ekhombyeni lerikulu.

Loko N’wana A Hundzuriwa “Munhu Lonkulu”

Loko ndyangu lowu nga ni vatswari vambirhi hi xitshuketa wu tikuma wu ri ndyangu wa mutswari un’we, ku nga khathariseki leswaku hikwalaho ka rifu, ku hambana kumbe ku dlaya vukati, vana hakanyingi va karhateka emintlavekweni. Kambe, mindyangu yo tala ya mutswari un’we ya humelela. Kambe eka mindyangu yin’wana vana va susumeteriwa ku va vanhu lava kuleke.

Swa twisiseka leswaku minkarhi yin’wana mutswari loyi a nga yexe a nga ha khomiwa hi xivundza. Hikwalaho ka sweswo, van’wana va pfumelela n’wana—hakanyingi loyi a nga yena lonkulu—leswaku a teka vutihlamuleri bya “mutswari” loyi a nga ha riki kona endyangwini. Mutswari a nga ha teka swiphiqo swakwe a swi byela n’wana wa yena wa mufana kumbe wa nhwanyana hikwalaho ko pfumala wo byela yena, a rhwexa n’wana swiphiqo leswi a nga lulamelangiki ku langutana na swona. Vatswari lava nga voxe va nga ha tiseketela swinene hi n’wana wa vona.

Vatwari van’wana va tshika vutihlamuleri bya vona kutani va sindzisa n’wana leswaku ku va yena a rhwalaka vutihlamuleri bya ku va mutswari endyangwini. Carmen ni sesi wakwe lava ku vulavuriweke ha vona eku sunguleni va balekile ekaya va ya hanya vutomi bya le xitarateni. A va langutane ni vutihlamuleri byo khathalela vamakwavo lava ha riki vatsongo. A va rhwale ndzhwalo wo tika swinene.

Handle ko kanaka, ku endla vana va va vanhu lavakulu swi ni khombo swinene, i nchumu lowu faneleke wu papalatiwa hilaha swi nga kotekaka hakona. Kambe ku ni mahungu lamanene: Vanhu lavakulu va nga ma teka magoza yo endla leswaku vana va vona va tsakela nkarhi wa vuntshwa bya vona. Xana hi wahi magoza ya kona? A hi kambisiseni tinhlamulo tin’wana leti tshembekaka.

[Bokisi leri nga eka tluka 16]

Ntlhontlho Wa Ku Hatla A Fika eNkarhini Wa Thugamama

Xana vanhwanyana va fika eka nkarhi wa thugamama va ha ri vatsongo namuntlha? Ka ha ri ni njhekanjhekisano eka vativi va sayense hi mhaka leyi. Van’wana va vula leswaku exikarhi ka lembe-xidzana ra vu-19, vanhwanyana a va fika enkarhini wa thugamama loko va ri ni malembe ya 17, kasi namuntlha va fika va ri ehansi ka malembe ya 13. Hi ku ya hi nkambisiso wa 1997 lowu endliweke eka vanhwanyana va 17 000, kwalomu ka 15 wa tiphesente ta vanhwanyana va valungu na 50 wa tiphesente ta vanhwanyana va vantima va le Amerika lava nga eUnited States va nghena enkarhini wa thugamama va ha ri ni malembe ya nhungu! Hambiswiritano, madokodela man’wana a ma yimi na yona minkambisiso leyi naswona ma lemukisa vatswari leswaku va nga swi tekeli hansi swikombiso leswi nga riki swinene eka vana va vona, va ehleketa leswaku swi “fanerile.”

Hambiswiritano, xiyimo lexi xi tisa ntlhontlho eka vatswari ni vana. Magazini wa Time wu ri: “Xin’wana lexi karhataka swinene ku tlula ku cinca ka miri i ndlela leyi vana va khumbekaka ha yona emianakanyweni, tanihi leswi a va fanele va hlaya switori swa kahle swa vana ku nga ri leswi vulavulaka hi ndlela yo ringeta ku kanganyisa vavasati. . . . Ana vhele malembe ya vutsongwana a ma talanga.” Xihloko lexi xi tlakuse xivutiso lexi xi nga dyisiki byi rhelela: “Loko mimiri ya vanhwanyana yi endla leswaku va va vakulu timbilu ni mianakanyo ya vona yi nga si lungheka, i yini lexi nga ta va xi lahlekele makumu?”

Hakanyingi, lexi lahlekaka i ku tshembeka—loku lahlekaka loko a khomiwa hi ndlela yo biha hi tlhelo ra rimbewu. Manana un’wana u swi veka hi ku kongoma: “Vanhwanyana lava langutekaka va wupfile kasi va ha ri vatsongo, va fana ni vulombe [eka nyoxi]. Va koka vafana lavakulu.” U va ekhombyeni lerikulu ra ku tshikileriwa leswaku a hlanganyela eku tikhomeni loko biha ka rimbewu a ha ri ntsongo. Nhwanyana a nga ha lahlekeriwa hi xindzhuti xakwe, ripfalo leri tengeke hambi ku ri hi rihanyo rakwe ra nyama ni ra moya.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Ku va endlela swiyimiso swo tika swi nga vanga swiphiqo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Ku susumeta vana leswaku va lwela ku wina swi nga va endla va nga yi tsakeli mintlango

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Swilo leswi vonakaka a swi yi sivi ndhawu ya vatswari