Ku Lwa Ni Ku Nyuhela Ngopfu—Xana Swa Vuyerisa?

XALAMUKA! yi bule ni vanhu vo hlayanyana lava a va ri ni swiphiqo swa ku nyuhela ngopfu. Xana swi va fambele kahle? Xana va ringanyete yini eka vanhu van’wana lava hlaseriweke hi ntungu lowu?

◼ A hi buleni na Mike, la nga ni 46 wa malembe, loyi a leheke tisentimitara ta 183 naswona u tika 130 wa tikhilogiramu. Loko a nyuhele ngopfu a a tika 157 wa tikhilogiramu.

Mike: “Hambiloko ndza ha ri muntshwa, a ndzi nyuhele ngopfu. A ndzi swi thumbanga hansi—buti na vasesi va nyuherile hinkwavo. Ekaya, a hi nga siyi nchumu enkambaneni, hambiloko va phamele ngopfu. I yini lexi endleke leswaku ndzi cinca ndlela leyi ndzi dyaka ha yona? Hiloko dokodela a ndzi byela leswaku ndzi le khombyeni ra ku khomiwa hi vuvabyi bya chukele! Mhaka ya leswaku ndzi ta hambeta ndzi tirhisa insulin vutomi bya mina hinkwabyo a yi nga ndzi dyisi byi rhelela. Naswona kholestoral ya mina a yi te bee, a ndzi boheka ku nwa murhi.

“A ndzi tirha ndzi lo tshama naswona swa ha ri tano ninamuntlha. Kutani leswaku ndzi endla swo karhi leswi nga ta ndzi pfuna, a ndzi ri ni xiyimiso xa nkarhi ni nkarhi xa vutiolori, lexi a xi katsa ku tirhisa muchini wo endla vutiolori kanharhu hi vhiki. Goza leri landzelaka a ku ri ku tsala ehansi hinkwaswo leswi ndzi swi dyeke siku rero. Leswi a ndzi swi tiva leswaku dokodela wa mina la kambelaka leswi ndzi swi dyaka u ta kambisisa swakudya leswi ndzi swi dyeke vhiki ni vhiki, sweswo swi ndzi pfunile leswaku ndzi tikhoma. Ndzi tibyele ndzi ku, ‘Loko u nga swi dyi, a wu nge swi tsali ehansi!’

“Hikwalaho ka sweswo, ndzi hungute miri wa mina hi 28 wa tikhilogiramu etin’hwetini ta 15 leti hundzuke, hambileswi ndza ha faneleke ndzi hunguta nakambe, tanihi leswi ndzi lavaka ku fika eka 102 wa tikhilogiramu. Leswaku ndzi swi kota, a ndza ha dyi swakudya swo sula enon’wini, machipisi ni leswi bakiwaka. Etin’hwetini ta sweswinyana, ndzi dye salati ni matsavu yo tala ku tlula lama ndzi ma dyeke vutomi bya mina hinkwabyo!

“Nchumu wun’wana lowu ndzi susumeteleke ku teka goza hileswi ndzi nga muchayeri wa tilori, lembe ni lembe ndzi boheka ku kamberiwa hi dokodela leswaku ndzi ta pfuxeta layisense ya mina. A ndzi ri ekhombyeni ra ku lahlekeriwa hi layisense ya mina hikwalaho ka nxungeto wa vuvabyi bya chukele. Sweswi swilo swi cincile. A ndza ha boheki ku nwa mirhi yo lawula kholestoral ya mina. Nsusumeto wa mina wa ngati wu ehlile naswona a ndza ha nwi mirhi yo tala. Se ndzi ni matimba ngopfu, hambi ku ri xitlhavi lexikulu lexi a xi ri hala nhlaneni xi nyamalarile. Hakatsongo-tsongo ndza huma eka ntlawa wa vanhu lava nyuheleke ngopfu!”

Xalamuka!: “Xana nkataku a nga hoxa xandla eku ku pfuneni leswaku u hunguta miri?”

Mike: “Loko u lwa ni ku nyuhela, u lava munhu la nga ta ku seketela. Nkatanga a a ehleketa leswaku u ndzi kombisa rirhandzu hi ku ndzi phamela kahle. Kambe sweswi wa ndzi pfuna leswaku ndzi nga dyi ngopfu. Swi lava ndzi tshama ndzi xalamukile, loko ndzo khudzehelanyana, ndza nyuhela nakambe.”

◼ Ehleketa hi wanuna un’wana la vuriwaka Mike, wa le Kansas eU.S.A. U ni malembe ya 43 naswona u lehe 173 wa tisentimitara. Hi n’wi vutise leswaku u tshame a nyuhela ku fikela kwihi nileswaku swi vangiwa hi yini.

Mike: “Ndzi tshame ndzi fika eka 135 wa tikhilogiramu. A ndzi tshama ndzi karhele naswona ndzi nga ri na matimba yo endla hambi ku ri yini. A byi nga phahi hikwalaho ka leswi a ndzi nga hefemuli kahle. Kutani ndzi ye eka dokodela, naswona u vule leswaku xin’wana lexi a xi endla leswaku ndzi nyuhela a ku ri ku heleriwa hi moya loko ndzi etlele.a U tlhele a vula leswaku ndzi ni nsusumeto wa le henhla wa ngati.”

Xalamuka!: “Xana u pfuniwe hi yini?”

Mike: “Dokodela u ndzi nyike nchumu lowu pfulaka tiphayiphi ta mina ta moya loko ndzi etlele. Hi ndlela leyi nkolo wa mina a wu pfaleki, ndzi hefemula hi ndlela ya ntolovelo. Hikwalaho ka sweswo, a ndzi gingiriteka ninhlikanhi, kutani ndzi sungule ku hunguta miri. Ndzi tlhele ndzi sungula ku tirhisa muchini wo endla vutiolori kanharhu hi vhiki. Ndzi sungule ku pima swakudya leswi ndzi swi dyaka, naswona ndzi nga engeti swakudya loko ndzi heta ku dya leswo sungula. Sweswi ndzi hungute 20 wa tikhilogiramu hi lembe rin’we, naswona ndza ha fanele ndzi hunguta tin’wana ta 20. Endlelo leri ra nonoka, kambe ndza swi tiva leswaku ra tirha.”

Xalamuka!: “I yini xin’wana lexi ku pfuneke ku hunguta miri?”

Mike: “A swi nandzihi loko u twa vanhu va ku khovolela hikwalaho ka ndlela leyi u langutekaka ha yona. Vanhu va ehleketa leswaku wa loloha. A va swi tivi leswaku ku nyuhela ngopfu ku vangiwa hi swilo swo tala. Ndzi kholwa leswaku eka mina, swi nga ha endleka ni xitekela xi hoxa xandla, tanihi leswi vo tala endyangwini wa ka hina va nyuheleke.

“Kambe, ndza swi vona leswaku ndzi fanele ndzi tshama ndzi gingiriteka naswona ndzi xiya ngopfu leswi ndzi swi dyaka leswaku ndzi ta kota ku hunguta miri.”

◼ Xalamuka! yi tlhele yi bula na Wayne wa le Oregon, la nga ni malembe ya 38. Loko a ri ni malembe ya 31, a a tika 112 wa tikhilogiramu.

Wayne: “A ndzi tirha ndzi lo tshama naswona a ndzi nga endli vutiolori. Loko ndzi ya eka dokodela wa mina, ndzi tsemeke nhlana ku tiva leswaku a ndzi ri ni xiphiqo xa nsusumeto wa le henhla wa ngati naswona a ndzi ri ekhombyeni ra ku khomiwa hi vuvabyi bya mbilu. U ndzi rhumele eka mutivi wa swakudya. U ndzi endlise vutiolori swi nyawula naswona a pima swakudya leswi ndzi swi dyaka. Ndzi sungule ku endla vutiolori bya ku famba tikhilomitara ta ntlhanu ndzi nga yimanga hi siku, naswona a ndzi ba xibunu ndzi endla vutiolori. Ndzi boheke ku tidyondzisa leswaku ndzi fanele ndzi dya ni ku nwa yini. Ndzi tshike swakudya leswi nga akiki miri naswona ndzi nga ha xi dyi ngopfu xinkwa ni swakunwa leswo nyanganya, ematshan’weni ya swona ndzi dya mihandzu ni matsavu yo tala. Sweswi ndzi hungute miri ku fika eka 80 wa tikhilogiramu!”

Xalamuka!: “Xana u vuyeriwe njhani?”

Wayne: “Ndza swi twa leswaku ndzi hanye kahle naswona se ndza hanya nakambe. Eku sunguleni, a swi vonaka onge vutomi bya mina byi yime ndhawu yin’we. Ndlela yin’wana leyi ndzi pfunekeke ha yona hileswaku a ndza ha yi tirhisi mirhi ya nsusumeto wa le henhla wa ngati. Naswona ndza swi twa leswaku ndzi nga swi kota ku langutana ni vanhu hi ku kongoma ematihlweni, a ndzi nge khomiwi hi tingana hi ku ehleketa leswaku va ndzi monya hikwalaho ka ku nyuhela ka mina.”

◼ Charles (loyi ku nga riki vito rakwe ra ntiyiso) u lehe 196 wa tisentimitara. U tshame a tika 168 wa tikhilogiramu.

Charles: “A ndzi ri ni swiphiqo leswikulu swa rihanyo, naswona swilo a swi nyanya ku biha. A ndzi nga swi koti ku gonya hi switepisi. A ndzi nga ha ri na matimba yo endla ntirho wa mina. A ndzi tirha ndzi lo tshama, naswona ntirho wa mina a wu lava leswaku ndzi endla vulavisisi ni ku byarha vutihlamuleri. A ndzi swi tiva leswaku a ndzi fanele ndzi endla swo karhi hi miri wa mina, ngopfu-ngopfu endzhaku ko ya eka dokodela wa mina. U ndzi lemukise leswaku ndzi le khombyeni ro biwa hi vuvabyi byo oma swirho. Ndzi swi vonile leswaku vuvabyi byebyo byi n’wi endla yini munhu. Leswi swi ndzi susumetele ku teka goza. Dokodela wa mina u ndzi veke tihlo, leswaku ndzi endla vutiolori hi muchini, naswona ndzi byeriwe leswaku ndzi dya swakudya swo karhi ntsena. Sweswi, endzhaku ka nkarhi wa kwalomu ka lembe, ndzi hungute miri ku fika eka 136 wa tikhilogiramu, kambe ndza swi tiva leswaku ndza ha tlangile. Ndlela leyi ndzi pfunekeke ha yona, yi endle ndzi swi vona leswaku swa pfuna ku tikarhata ni ku endla matshalatshala lawa. Sweswi ndza swi kota ku gonya hi switepisi, naswona se ndzi ni matimba.”

◼ Marta, loyi eku sunguleni a a tshama le El Salvador, u tshame a tika 83 wa tikhilogiramu. Leswi swi endle leswaku a tekiwa a nyuhele ngopfu loko ntiko wakwe wu pimanisiwa ni ku leha kakwe ka 165 wa tisentimitara.

Marta: “Ndzi ye eka dokodela, naswona u bumabumele leswaku ndzi hunguta miri. Ndzi ri xiximile vonelo rakwe tanihi dokodela. U ndzi rhumele eka mutivi wa swakudya swo aka miri. U ndzi nyike vuxokoxoko hinkwabyo bya vutiolori lebyi a ndzi fanele ndzi byi sungula. U ndzi kombile leswaku ndzi nga hunguta njhani swakudya leswi ndzi swi dyaka ni ku xiya leswaku ndzi dya yini. Eku sunguleni, a ndzi fanele ndzi ya eka yena vhiki ni vhiki; naswona hi ku famba ka nkarhi ndzi ya kan’we hi n’hweti, a ya vona leswaku swi famba njhani. Dokodela swin’we ni mutivi wa swakudya leswi akaka miri va ndzi bumabumerile hi nhluvuko wa mina. Eku heteleleni, ndzi hungute miri hi 12 wa tikhilogiramu, naswona ndzi tlhelele eka miri wa mina lowu toloveleke wa kwalomu ka 68 wa tikhilogiramu.”

Xalamuka!: “Ku vuriwa yini hi vutiolori ni mirhi?”

Marta: “A ndzi nga ri na xiphiqo xa kholestoral naswona a swi nga bohi leswaku ndzi tirhisa mirhi. Ndzi sungule vutiolori bya ku ganyula siku ni siku.”

Xalamuka!: “A wu endla yini loko u endzela vanghana kutani va ku sindzisa leswaku u dya ngopfu?”

Marta: “A ndzi va byela ndzi ku, ‘Dokodela wanga u lava leswaku ndzi dya hi ndlela leyi hikwalaho ka rihanyo ra mina,’ naswona hi ntolovelo a va nga ha ndzi sindzisi.”

Kutani, loko u nyuherile kumbe u nyuhele ngopfu, u fanele u endla yini? Xivulavulelo xa khale xi be kona, “Loko u swi rhandza, u ta swi endla.” Xana u tiyimiserile ku teka goza hikwalaho ka ku nyuhela ka wena? Tanihi munhu lonkulu kumbe lontsongo la nyuheleke, u ta endla yini? U fanele u hunguta miri loko swi nga ri tano u nga ha hatla u fa. Hanya hi migingiriko, naswona u ta tsaka loko wo kota ku humelela—hambi ku ri ku tikuma se u ambala sayizi leyitsongo ya swiambalo!

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 19]

Xana u nga pfuniwa hi ku endla vuhandzuri byo hunguta mafurha?

I yini vuhandzuri byo hunguta mafurha? Xihlamusela-marito xin’wana xi swi hlamusela hi ndlela leyi: “Hi ntolovelo i vuhandzuri byo hunguta mafurha endhawini yo karhi ya miri wa wena, ku fana ni le mindzhumbini kumbe ekhwirini, ku tirhisiwa muchini wo tswonga mafurha. Nakambe endlelo leri ri vuriwa ku susiwa ka tinyama leti nga ni mafurha endzeni ka nhlonge.” (American Heritage Dictionary) Xana sweswo swi vula leswaku vuhandzuri byebyo i ndlela yo hlula ku nyuhela ngopfu?

Mayo Clinic on Healthy Weight yi vula leswaku vuhandzuri byo hunguta mafurha i vuhandzuri byo tisasekisa. A hi endlelo ro hunguta miri. Tisele leti noneke ta tswongiwa emirini ku tirhisiwa phayiphi yo lala leyi nghenisiwaka enhlongeni. Ku nga ha susiwa tikhilogiramu to tala hi nkarhi wun’we. Kambe, “vuhandzuri lebyi a byi lwi ni xiphiqo xa ku nyuhela ngopfu.” Xana a byi na khombo? “Byi nga ha va ni khombo lerikulu eka vanhu lava nga ni mavabyi man’wana lama vangiwaka hi ku nyuhela, ku katsa ni le ka lava nga ni mavabyi ya chukele ni ya mbilu.”