Selfoni—Xana I Munghana Kumbe I Nala?

HI MUTSARI WA XALAMUKA! EAUSTRALIA

E MALEMBENI lama hundzeke, xiga lexi nge “tiqingho ta le nyongeni” a xi nga faneleki. Tinqingho a wu “famba” na tona loko u ri ni matimba kumbe u ti nghenise emovheni ya wena, tanihi leswi tibetri ta kona a ti tika swinene. Tinqingho leti a ti ri tikulu ni le ka mabokisi ya tintangu, naswona a ti durha swinene.

Namuntlha, ku hlaya tona i ku twa ku xurha. Ematikweni man’wana, vaaka-tiko vo tala va na tona. To tala i titsongo lerova ti helela endzeni ka xandla, minkarhi yin’wana ti kumeka mahala.a Magazini wa le Australia lowu vuriwaka The Bulletin wa vika: “Nhlayo ya tinqingho leti tirhisiwaka yi lava ku ringana ni nhlayo ya ti-TV ni ya tikhomphyuta yi hlanganisiwile.” Ematikweni lama tlulaka 20, ku ni tinqingho to tala ta le nyongeni ku tlula ta le ndlwini. Mutivi un’wana wa ta vumaki u vula leswaku tinqingho ta le nyongeni a to va nhluvuko wa thekinoloji ntsena kambe se “ti hundzuke nchumu lowu lavekaka etikweni.”

Xana tinqingho leti ti va khumba njhani vanhu? Xana i vanghana kumbe i valala?

Ti Nyukise Bindzu

Ku xaviwa ngopfu ka tiselfoni ku nyukise mabindzu yo tala. Feme yin’wana leyikulu yi te: “Bindzu ra tiselfoni ri tlula mabindzu hinkwawo lama tshameke ma va kona ya swixavisiwa swa tielektroniki.” Hi marito man’wana, ku tirhisiwa mali yo tala eka tiselfoni ku tlula eka swixavisiwa hinkwaswo swa elektroniki.

Hi xikombiso, le Australia, vanhu lava tlulaka 15 wa tibiliyoni eka vaaki va 20 wa tibiliyoni va ni tiselfoni. Tikhasitama ta khampani yin’wana ya tiselfoni ti be 7,5 wa tibiliyoni ta tinqingho hi selfoni eka rin’wana ra malembe ya sweswinyana. Emisaveni hinkwayo, tiselfoni ti bindzurisa tikhampani ta tinqingho hi tibiliyoni ta tirhandi hi lembe. Swa twisiseka leswaku ha yini van’wamabindzu va teka tiselfoni ti ri munghana.

Ku Vumbiwa Ka Ririmi Lerintshwa

Rungula ro tala leri rhumeriwaka hi tiselfoni, ro tsariwa kunene. Vanhu vo tala lava tirhisaka tiselfoni—ngopfu-ngopfu vantshwa—va yi tirhisela ngopfu ku tsala rungula, ku nga endlelo leri vuriwaka Short Message Service (SMS). Endlelo leri ri va pfuna ku rhumelana marungula hi mali leyitsongo. Leswi swi tikaka ku tsala eka selfoni hikwalaho ka keybodo ya kona leyitsongo, vanhu lava rhandzaka ku tsala ti-SMS va tirhisa nkomiso wa marito, va ma hlanganisa ni tinomboro leswaku mhaka ya kona yi hlayeka. Hambileswi swi tikakanyana ku tsala rungula loko swi pimanisiwa ni ku vulavula ni munhu hi ku kongoma, kambe ku kumeke leswaku emisaveni hinkwayo vanhu va rhumelana kwalomu ka 30 wa tibiliyoni ta marungula n’hweti ni n’hweti.

Xana marungula lawa ma vulavula hi yini? Nkambisiso lowu endliweke eBritain wu kume leswaku 42 wa tiphesente ta vantshwa lava nga exikarhi ka malembe ya 18 na 24 va tirhisa SMS ku gangisana, kasi lava endlaka 20 wa tiphesente va tirhisa SMS ku kombela swigangu swa vona leswaku swi tihumesa na vona, naswona lava endlaka 13 wa tiphesente va tirhise SMS ku herisa vuxaka ni swigangu swa vona.

Van’wana lava kambisisaka timhaka ta tiko va rila hileswaku matsalelo lama tirhisiwaka eka ti-SMS ma endla leswaku vana va nga ha ma tivi matsalelo lamanene. Kambe van’wana a va pfumelelani na swona sweswo, va vula leswaku ku tsala ti-SMS swi “khutaza vantshwa leswaku va sungula ku tsala nakambe.” Muvulavuleri wa feme leyi endlaka swihlamusela-marito swa le Australia u byele phepha-hungu ra Sun-Herald a ku: “A hi kanyingi hi pfulekelaka hi lunghelo ro sungula matsalelo lamantshwa [ya ririmi] . . . endlelo leri ro rhumela rungula [hi SMS] ni internete ri endla leswaku vantshwa va tsala ngopfu. [Va] boheka ku ri tiva kahle ririmi ni matsalelo ya kona.”

Mimboyamelo Yo Biha

Hambileswi tiselfoni ti pfunaka eku tsalelaneni ni vanhu ni le ka bindzu, minkarhi yin’wana vathoriwa vo tala va vona onge tiselfoni ti endla leswaku va nga ha swi koti ni ku huma ehofisini, ti va boha milenge. Nkambisiso wun’wana wu kume leswaku 80 wa tiphesente ta vanhu lava endlaka vunavetisi ni 60 wa tiphesente ta lava tirhaka ku aka va titwa va bohekile ku tshama va kumeka nkarhi hinkwawo, eka vathori va vona kumbe eka vanhu lava va va tirhelaka, minkarhi yin’wana. Vanhu va titwa va bohekile ku hlamula selfoni nkarhi wun’wana ni wun’wana loko yi rila ku nga khathariseki leswaku va kwihi nileswaku va endla yini, leswi endlaka leswaku yi va “xikavanyeti,” hi ku vula ka mulavisisi un’wana. Hikwalaho ka sweswo, vanjhiniyara van’wana va te ni swiaki swin’wana leswi tirhisiwaka eswitolo swa swakudya ni le tindlwini ta mintlango leswi endlaka leswaku selfoni yi nga khomi kwalaho.—Vona bokisi leri nge “Swiringanyeto Swo Tirhisa Selfoni.”

Tanihi leswi tiselfoni ti kumekaka kun’wana ni kun’wana, a to kavanyeta ntsena, kambe ti nga ha va ni khombo eka vanhu. Nkambisiso wun’wana lowu endliweke eCanada wu kume leswaku ku tirhisa selfoni loko u ri karhi u chayela swi nga ha va ni khombo ku fana niloko munhu a chayela a dakwile. Profesa Mark Stevenson, wa Ndzawulo ya Vulavisisi Bya Timhangu eYunivhesiti ya Australia Vupela-dyambu, u vula leswaku ku bula ni munhu hi selfoni swi tika ku tlula ku bula ni munhu loyi u fambaka na yena hi movha. Hambileswi etindhawini tin’wana maphorisa ma rihisaka vanhu lava tirhisaka selfoni va ri karhi va chayela, nkambisiso wa sweswinyana wu kume leswaku eka vachayeri va ntlhanu va le Australia, un’we u rhumela SMS a ri karhi a chayela naswona un’we eka vanharhu u tshame a fona kumbe a amukela riqingho a kotleke selfoni yakwe endhawini ya kona loko a ri karhi a chayela.

Ku nga ha va ni khombo loko selfoni yi tirhisiwa eka xihaha-mpfhuka. Hambileswi swihaha-mpfhuka leswintshwa swi sivelaka selfoni ku tirha, kambe ku vuriwa leswaku swin’wana leswa khale leswa ha tirhisiwaka swa kavanyeteka loko yi tirhisiwa endzeni ka swona. New Scientist ya vika: “Britain’s Civil Aviation Authority [CAA] yi kambele selfoni eka swihaha-mpfhuka swimbirhi naswona yi swi tiyisekisile leswaku selfoni yi ni khombo eka xihaha-mpfhuka naswona ya xi kavanyeta loko xi ri karhi xi haha.” Loko a boxa khombo leri vangiwaka hi tiselfoni, muvulavuleri wa CAA u te: “Loko selfoni yi ri ekule ngopfu ni xitichi xa yona, yi humesa matimba lamakulu ya gezi. Xisweswo loko xihaha-mpfhuka xi ya xi ya ehenhla, gezi ra selfoni ri va ni matimba ngopfu, leswi kavanyetaka xihaha-mpfhuka.” Nkambisiso wa le Australia wu khumbe leswaku switirhisiwa swa tielektroniki, ku katsa ni tiselfoni, swi vange swiphiqo swo hlayanyana laha swihaha-mpfhuka swi veke ni swiphiqo hileswi vakhandziyi va nga timangiki tiselfoni ta vona.

Tiselfoni Ni Vuvabyi Bya Khensa

Ka ha ri ni njhekanjhekisano malunghana nileswaku matimba ya gezi lama kumekaka eka tiselfoni ni switichi swa tona ma nga vanga khensa kumbe e-e. Hambiloko khombo ra kona a ro hlasela tiphesente ti nga ri tingani ta vaaki, kambe a ri ta va khombo lerikulu eka rihanyo ra vanhu tanihi leswi ku nga ni vanhu va timiliyoni lava tirhisaka tiselfoni. Hikwalaho, ku endliwe vulavisisi lebyikulu bya sayense malunghana ni ndlela leyi nyawuso (radiation) wa tiselfoni wu khumbaka tinyama ha yona. Xana va kume yini?

Independent Expert Group on Mobile Phones (IEGMP) yi humese xiviko lexi nge: “Ntlawa wa Vativi wu kholwa leswaku, exisekelweni xa vumbhoni lebyi nga kona sweswi, ku hava xivangelo xa leswaku vanhu va karhateka hi ku tirhisa tiselfoni.” New Scientist na yona yi te: “Ku nga khathariseki switori swo chavisa leswi van’wana va swi vulaka hi xikongomelo xo chavisa vanhu, vumbhoni byo tala lebyi kumekeke ku fikela sweswi byi kombisa leswaku tiselfoni a ti nge vabyisi munhu. Ku hava nkambisiso lowu endliweke ko hlayanyana lowu kombiseke khombo.”

Hikwalaho ka leswi van’wana va ha vilelakanyana leswaku tiselfoni ti nga ha vabyisa vanhu, sweswi ku tirhisiwa timiliyoni ta tirhandi eka vulavisisi lebyi engetelekeke. Kukondza ku kumeka nhlamulo leyi kongomeke, IEGMP yi bumabumela leswi landzelaka: “Tirhisa [selfoni] swa xinkarhana hilaha swi nga kotekaka hakona. Tirhisa selfoni leyi nga tirhisiki matimba lamakulu ya nyawuso, ku nga low specific energy absorption rate (SAR). Ku tirhisa swipikara leswi endlaka leswaku u vulavula selfoni yi nga ri ekusuhi ni nhloko ya wena swa pfuna eka SAR.” Ntlawa wa Vatshila wu tlhele wu bumabumela leswaku “vana lava nga ehansi ka malembe ya 16 va nga khutaziwi ku tirhisa tiselfoni,” tanihi leswi fambiselo ra vona ra misiha ra ha kulaka naswona ri nga endlaka leswaku va “hlaseriwa hi mavabyi man’wana ni man’wana lama tumbeleke.”

Hambileswi selfoni ya ha pfuxeke njhekanjhekisano, kambe ya pfuna swinene hi tlhelo ra ikhonomi ni ra mbulavurisano. Ku fana ni switirhisiwa swin’wana swa elektroniki swo fana na yona—ku nga TV ni khompyuta—selfoni yi nga ha va nchumu lowu ku pfunaka kumbe lowu ku hundzulaka hlonga. Munhu la yi tirhisaka hi yena la nga endlaka leswaku yi va munghana kumbe nala wakwe.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Swiringanyeto Swo Tirhisa Selfoni

1. Vulavulela ehansi loko u yi tirhisa endhawini ya mani na mani. Swipikara swa foni swi hundzisa mpfumawulo kahle, naswona swi nga ha endleka lava nga ekusuhi na wena va nga swi lavi ku twa timhaka ta wena ta xihundla.

2.Tima selfoni ya wena kumbe u yi endla leswaku yi rhurhumela kunene, yi nga rili, loko u ri eminhlanganweni ya vukhongeri, ya bindzu, eholweni ya tifilimi kumbe u ri endhawini leyi nga ni vanhu vo tala kumbe exitolo xa swakudya.

3. U nga vulavuli hi selfoni u yi khome hi voko loko u ri karhi u chayela.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Emisaveni hinkwayo, ku rhumeriwa marungula ya kwalomu ka 30 wa tibiliyoni n’hweti ni n’hweti

[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

Ku tirhisa selfoni loko u ri karhi u chayela swi nga ha va ni khombo ku fana ni ku chayela u dakwile