Loko Swakudya Swi Hela

ETINDHAWINI tin’wana ta misava, vanhu lava tshamaka edorobeni va ehleketa leswaku va ta kuma swakudya leswi eneleke eswitolo kumbe emakete wa ka vona hi mali ya le hansi nkarhi wun’wana ni wun’wana loko va ya eku xaveni. Loko ku ri ni swakudya leswi eneleke, vaxavi a va ehleketi nchumu hi mphakelo wa swakudya. Kambe, loko swiyimo swi bihile, vanhu va sungula ku ehleketa leswaku swi fika njhani swakudya eka tibasikiti ta vona. Loko mphakelo wa swakudya wu xungetiwa, ku nga ha va ni khombo.

Ehleketa hi leswi humeleleke etikweni rin’wana leri a ri ri ni xiphiqo xa ikhonomi eAfrika N’walungu. Loko mfumo wu tshika ku pfuna van’wamapurasi hi timali, nxavo wa xinkwa wu engeteleke hilaha ku phindhekeke kambirhi hi siku rin’we. Ntshungu wa vanhu lava hlundzukeke wu kombise ku vilela hi ku famba hi switarata wu fayetela mafasitere ya switolo ni ku hlasela tibanki ni tihofisi ta poso. Ku ve ni mpfilumpfilu etikweni hinkwaro, naswona vanhu va yirisiwile ku famba-famba eswitarateni endzhaku ka nkarhi wo karhi nimadyambu. Loko varindzi va ringete ku lawula xiyimo hi ku duvula ntshungu lowu, ku vikiwe leswaku ku fe vanhu va 120 naswona van’wana vo tala va vavisekile.

Ku kombisa leswaku mphakelo wa swakudya wu nga va xiphiqo hambi ku ri ematikweni lama fuweke, swi vonake eka leswi swi humeleleke eBritain hi September 2000. Lava a va kombisa ku vilela hikwalaho ka ku tlakuka ka nxavo wa petirolo va sive mapato lawa ma humaka laha ku hlutiwaka kona oyili, va sivela mimovha leyi teke ku ta dilivha leswaku yi nga humi. Endzhaku ka masiku ma nga ri mangani, petirolo yi herile etigarajini, mimovha ni tilori a ti nga ha ri na petirolo naswona a swi nga koteki leswaku ku dilivhiwa swakudya. Etikweni hinkwaro, switolo leswi titshegeke hi ku tisiwa ka swilo “hi nkarhi,” swi heleriwe hi xitoko.

Ku ni swiphiqo swo hambana-hambana leswi fambisanaka ni ku phakeriwa ka swakudya ematikweni lama ha hluvukaka. Hikwalaho ka swivangelo swo hlayanyana—ku katsa ni dyandza, swiphiqo swa ikhonomi, nkitsikitsi ni nyimpi—“hakanyingi mintirho a yi endliwi kahle naswona yin’wana a yi endliwi nikatsongo. Loko swi va tano, hambileswi vuyelo bya kona byi nga khumbaka muganga wo karhi kumbe byi va bya xinkarhana, kambe swisiwana hi swona swi xanisekaka,” hi ku vula ka buku leyi nge Feeding the Cities, leyi kandziyisiweke hi Ndzawulo ya Swakudya ni Vurimi ya Nhlangano wa Matiko ([Food and Agriculture Organization of the United Nations] FAO).

Vakambisisi va kholwa leswaku ku engeteleka ka vanhu va le madorobeni ku ta vanga “mintlhontlho leyikulu” eka mphakelo wa swakudya ni ku dilivhiwa ka swona. Ku ringanyetiwa leswaku hi lembe ra 2007, vaaki va misava lava tlulaka hafu va ta va va tshama emadorobeni. Hi ku ya hi FAO, “ku yisela [vanhu lava tshamaka edorobeni] swakudya leswi hlayisekeke ni leswi sirhelelekeke swi ta endla leswaku swi tika ngopfu lerova swi nga ha hetelela swi nga ha koteki ku swi yisa.”

I swa nkoka swinene ku xava swakudya exitolo u muka na swona. Kambe, fambiselo ra ku dilivhiwa ka swakudya ri hlayiseke ku fikela kwihi? Ha yini vativi va karhatekile, va ehleketa leswaku fambiselo leri ri tirhisiwa ku tlula mpimo? Xana wu ta kala wu va kona nkarhi lowu ku nga ta va ku nga ri na munhu la nga ta karhateka leswaku swakudya u ta swi kuma kwihi?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 19]

Ku phangiwa ka swakudya hi nkarhi wa ndlala

[Xihlovo Xa Kona]

BETAH/SIPA