Ku Pfuna Xinhwanyetana Xa Wena Ku Twisisa Ku Ya Enkarhini

Loko xinhwanyetana xi kula, ku cinca swo tala emirini wa xona. Xi sungula ku ya enkarhini.

KU YA enkarhini ku nga ha va nkarhi wo tika eka vanhwanyana, va tala ku pfilunganyeka. Ku fana ni ku cinca kun’wana ni kun’wana loku fambisanaka ni ku kula, ku nga va pfilunganya. Vanhwanyana vo tala va chava ku ya enkarhini ro sungula hikwalaho ka timhaka leti va ti twaka leti nga riki ntiyiso kumbe hileswi va nga riki na vutivi.

Vanhwanyana lava hlamuseriweke kahle mhaka leyi ya ku ya enkarhini a va chavi naswona a va vileli ngopfu loko va sungula ku ya enkarhini. Hambiswiritano, minkambisiso yi kombisa leswaku vanhwanyana vo tala va va va nga swi lunghekelanga. Eka nkambisiso wun’wana lowu endliweke eka vanhwanyana lava humaka ematikweni ya 23, kwalomu ka nhwanyana un’we eka vanharhu u vule leswaku a nga byeriwanga hi ta ku ya enkarhini kukondza a tivonela hi ya yena. Tanihi leswi swi va fikeleke va nga swi langutelanga, a va nga swi tivi leswi va faneleke va swi endla loko swi sungula.

Vavasati van’wana lava humeleleke hileswi nga tsakisiki hi lava a va nga tivi nchumu malunghana ni ku ya enkarhini. Eka nkambisiso wun’wana, vavasati van’wana loko va hlamusela mintokoto ya vona ya ku ya enkarhini va vule leswaku i nchumu “lowu vavaka,” “lowu khomisaka tingana” ni “lowu chavisaka.”

Hi ntolovelo vanhu va chava ku vona ngati, tanihi leswi ku huma ngati swi fambisanaka ni ku twa ku vava kumbe ku vaviseka. Kutani, swa twisiseka leswaku loko vanhwanyana va nga hlamuseriwanga kahle kumbe va nga endliwanga va swi lunghekela kahle, swiyila-yila swa ndhavuko, mintsheketo kumbe ku honisa swilo, hinkwaswo leswi swi nga endla leswaku munhu a ehleketa leswaku ku ya enkarhini i vuvabyi kumbe ku vaviseka kumbe i nchumu lowu khomisaka tingana.

N’wana wa wena u fanele a swi tiva leswaku ku ya enkarhini i nchumu wa ntumbuluko lowu endlekaka eka vanhwanyana hinkwavo lava hanyeke kahle. Tanihi mutswari, u nga n’wi pfuna leswaku a nga chavi nchumu. Njhani?

Ntirho Wa Vatswari—I Wa Nkoka

Ku ni swihlovo swo tala swa rungula leri vulavulaka hi ku ya enkarhini, swo fana ni vadyondzisi, va ta rihanyo, tibuku ni tifilimi to dyondzisa ha tona. Vatswari vo tala va kuma leswaku hakanyingi swihlovo leswi swi ni rungula ra nkoka malunghana ni ku ya enkarhini ku katsa ni ndlela leyi munhu a faneleke a tikhathalela ha yona loko a ri enkarhini. Hambiswiritano, vanhwanyana va nga ha va ni swivutiso ni swilaveko leswi swihlovo leswi swi nga swi boxangiki. Hambiloko va swi tiva leswi va faneleke va swi endla loko va sungula ku ya enkarhini, vanhwanyana vo tala a va swi tivi leswi va faneleke va swi endla malunghana ni ku pfilunganyeka loku va vaka na kona loku vangiwaka hi ku ya enkarhini.

Vakokwana, vasesi ni vamanana hi vona ngopfu-ngopfu va nga va byelaka rungula leri engetelekeke ni ku va seketela. Hakanyingi vanhwanyana va teka vamana wa vona ku ri vona lava nga va nyikaka rungula ra nkoka malunghana ni ku ya enkarhini.

Ku vuriwa yini hi vatatana? Vanhwanyana vo tala swi va khomisa tingana ku vulavula ni vatata wa vona hi ku ya enkarhini. Van’wana va lava leswaku vatata wa vona va va twisisa ni ku va pfuna hi tindlela tin’wana, kasi van’wana va lava leswaku va nga tingheni.

Eka makume ya malembe lama hundzeke, nhlayo ya vatatana lava nga voxe yi engetelekile ematikweni yo tala.a Hikwalaho, vatatana vo tala va fanele va langutana ni ntlhontlho wa ku dyondzisa vana va vona va vanhwanyana hi ku ya enkarhini. Vatatana lava va fanele va tolovelana ni timhaka leti fambisanaka ni ku ya enkarhini ku katsa ni ku cinca loku vaka kona emirini ni le mintlhavekweni loku vana va vona va langutanaka na kona. Vatatana va nga lava mpfuno eka vamana wa vona kumbe eka vasesi wa vona hi mhaka leyi.

Nkarhi Lowu U Nga Sungulaka Ku Bula Ni N’wana Wa Wena Ha Wona

Ematikweni lama hluvukeke, yo fana na United States, Korea Dzonga ni le tindhawini tin’wana ta le Yuropa Vupela-dyambu, vanhwanyana va tala ku sungula ku ya enkarhini loko va ri ni malembe lama nga exikarhi ka 12 na 13, hambileswi nkarhi wun’wana va nga ha sungulaka va ri ni malembe ya 8 kumbe va ri ni malembe ya 16 kumbe 17. Etindhawini tin’wana ta le Afrika na Asia, va sungula ku ya enkarhini loko se va kurile. Hi xikombiso, le Nigeria vo tala va sungula loko va ri ni malembe ya 15. Swilo swo fana ni xitekela, xiyimo xa timali, swakudya, mintirho leyi munhu a yi endlaka ni ndhawu, swi nga khumba nkarhi lowu munhu a sungulaka ha wona ku ya enkarhini.

I swa nkoka leswaku u vulavurisana ni n’wana wa wena a nga si sungula ku ya enkarhini. Hikwalaho, u fanele ku bula ni n’wana wa wena malunghana ni ku cinca ka miri ni ku ya enkarhini a ha ritsongo, kumbexana loko a ri ni malembe ya nhungu. U nga ha anakanya leswaku wa ha ri ntsongo, kambe loko n’wana wa wena a ri eka malembe lama nga exikarhi ka nhungu na khume, swi nga ha endleka leswaku miri wa yena wu sungula ku cinca tanihi leswi tihomoni ti andzaka emirini wakwe. U ta xiya ku cinca ko fana ni ku kula ka mavele ni ku mila mavoya. Vanhwanyana vo tala va kula hi ku hatlisa va tlhela va kula ni ku nyuhela loko va nga si sungula ku ya enkarhini.

Ndlela Yo Sungula Bulo

Vanhwanyana lava nga ekusuhi ni ku ya enkarhini va tala ku lava ku tiva leswi va faneleke va swi langutela. Swi nga ha endleka va twe vanhwanyana van’wana exikolweni va vulavula hi mhaka leyi. Va va ni swivutiso, kambe a va swi tivi leswaku va nga sungula kwihi. Swi nga endleka swi va khomisa tingana ku bula hi mhaka leyi.

Swi tano ni hi vatswari. Hambileswi vamanana hi ntolovelo ku nga vona lava nga ni rungula ra nkoka malunghana ni ku ya enkarhini, va tala ku titwa va nga faneleki ni ku va ni tingana hi ku bula hi mhaka leyi. Kumbexana hileswi na wena u titwisaka xiswona. Kutani u nga ri sungula njhani bulo ni n’wana wa wena hi mhaka ya ku ya enkarhini?

Vanhwanyana lava nga si fikaka eka malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi lava nga kusuhi ni ku ya enkarhini swi nga ha endleka va ri twisisa hi ku olova rungula leri kongomeke. Rungula ro tano ri nga ha katsa leswaku u ya kangani enkarhini, swi teka nkarhi wo tanihi kwihi kumbe ku huma ngati yo tanihi kwihi. Hikwalaho loko wa ha sungula ku n’wi dyondzisa hi ta ku ya enkarhini, i swa nkoka ku vulavula hi ku kongoma hileswi nga ta n’wi humelela loko a ri enkarhini nileswaku a tiva leswaku u ta swi endlisa ku yini. Ku tlula kwalaho, swi nga lava leswaku u hlamula swivutiso swo fana ni leswi nge: Xana swi njhani? kumbe I yini leswi ndzi nga swi langutelaka?

Endzhakunyana, u nga ha ya emahlweni u hlamusela mhaka leyi hi vuenti. Minkarhi yo tala u nga ha kuma tibuku leti dyondzisaka hi ta ku ya enkarhini eka va ta rihanyo kumbe etilayiburari kumbe eswitolo swa tibuku. Tibuku to tano ti nga pfuna ku hlamusela swo tala. Vanhwanyana van’wana va nga ha hlawula ku tihlayela tibuku leti hi voxe. Van’wana va nga ha tsakela leswaku u ti hlaya na vona.

Hlawula ndhawu leyi rhuleke leswaku u sungula bulo eka yona. Sungula hi bulo ro olova malunghana ni ku kula ni ku wupfa. Kumbexana u nga ha ku: “Siku rin’wana u ta humelela hi swin’wana leswi tolovelekeke leswi humelelaka vanhwanyana hinkwavo. Xana wa swi tiva leswaku i yini?” Kumbexana manana a nga sungula hi ku boxa ntokoto wa yena, a vula swo fana ni leswi: “Loko ndzi ringana na wena, ndzi sungule ku tivutisa leswaku swi njhani ku ya enkarhini. Mina ni vanghana va mina a hi bula hi swona exikolweni. Xana vanghana va wena va sungurile ku bula ha swona?” Kuma leswi ana se a swi tivaka malunghana ni ku ya enkarhini kutani u n’wi byela ntiyiso loko a xisiwile. U fanele u lungheka hikuva eka bulo ra n’wina ro sungula, swi nga ha endleka ku va wena u vulavulaka ngopfu.

Tanihi wansati, na wena yi ku karhatile mhaka ya ku ya enkarhini, kutani u nga tirhisa ntokoto wa wena loko u ri karhi u bula hi mhaka leyi. I yini leswi a wu fanele u swi tivile? I yini leswi a wu lava ku swi tiva? Hi rihi rungula leri ku pfuneke? Ringeta ku hlamusela leswaku ku ya enkarhini swa pfuna hi ntumbuluko u tlhela u hlamusela leswaku nkarhi wun’wana u va ni switlhavi. Tiyimisele ku hlamula swivutiso.

Hambeta U N’wi Dyondzisa

Ku dyondzisa n’wana hi ku ya enkarhini ku fanele ku va nchumu lowu yaka emahlweni, ku nga ri ku bula ha swona kan’we ntsena. A wu fanelanga u hlamusela hinkwaswo hi siku rin’we. Ku n’wi byela swilo swo tala hi nkarhi wun’we swi nga n’wi chavisa. Vana va dyondza hakatsongo-tsongo. Nakambe, ku nga laveka leswaku u phindha-phindha rungula hi minkarhi leyi hambaneke. Loko vanhwanyana va ri karhi va kula, swa va olovela ku twisisa swilo leswi engetelekeke.

Yinhla yin’wana hileswaku loko vanhwanyana va ri eka malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi, langutelo ra vona hi ku ya enkarhini ra cinca. Loko n’wana wa wena se a sungurile ku ya enkarhini, swi nga ha endleka a langutane ni swilo leswintshwa naswona a ri ni swivutiso. Hikwalaho, u fanele u hambeta u vulavula na yena ni ku hlamula swivutiso swa yena. Vulavula ngopfu hi swilo leswi pfunaka ni leswi fanelaka malembe ya yena ni leswi a nga ta kota ku swi twisisa.

A Ku Ve Wena U Sungulaka Bulo

Kambe, xana u nga endla yini loko n’wana wa wena a vonaka a nga swi tsakeli ku bula hi mhaka leyi? Swi nga ha endleka a kanakana ku bula hi timhaka leti n’wi khumbaka. Kumbexana u lava nkarhi lowu eneleke leswaku a titwa a ntshunxekile ku vulavula hi mhaka leyi ni ku vutisa swivutiso. A nga ha vula leswaku se u tiva hinkwaswo leswi a faneleke a swi tiva.

Eka nkambisiso wun’wana lowu endliweke eka vanhwanyana va ka gredi ya vutsevu eUnited States, vanhwanyana vo tala a va vona onge se va swi tiva hinkwaswo leswi fambisanaka ni ku ya enkarhini. Hambiswiritano, loko va vutisiwe swivutiso swo hlaya, a swi ri erivaleni leswaku a va nga ri na vutivi lebyi heleleke naswona a va tshemba swilo leswi a swi nga ri ntiyiso leswi a swi sekeriwe eka swiyila-yila swa ndhavuko ni mintsheketo. Kutani, hambiloko n’wana wa wena a vula leswaku u swi lunghekerile ku ya enkarhini, wa ha fanele u vulavula na yena hi mhaka leyi.

U fanele u sungula mabulo yo koma malunghana ni ku ya enkarhini kutani u ya emahlweni na wona. Ku vulavula hi mhaka leyi i ntirho wa wena mutswari. Hambiloko a nga pfumeli leswaku u lava mpfuno, n’wana wa wena wa nhwanyana wa wu lava mpfuno wa wena. U nga ha hela matimba u tlhela u titwa u nga faneleki, kambe u nga tshiki ku n’wi dyondzisa. Lehisa mbilu. Hi ku famba ka nkarhi, n’wana wa wena u ta ma tlangela matshalatshala ya wena lamanene.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 11]

I swa nkoka ku vulavula ni n’wana wa wena a nga si sungula ku ya enkarhini

[Bokisi leri nga eka tluka 13]

NDLELA YO VULAVULA NI N’WANA WA WENA HI KU YA ENKARHINI

❖ Kuma leswi ana a swi tivaka. Lulamisa mavunwa lawa a byeriweke wona. Tiyiseka leswaku havumbirhi bya n’wina mi ni rungula leri kongomeke.

❖ N’wi byele hi ntokoto wa wena. Hi ku bula hi leswi u swi tokoteke loko u ya enkarhini, u nga swi kota ku tshandzisa n’wana wa wena ni ku n’wi pfuna.

❖ Nyikela rungula leri pfunaka. Swivutiso leswi vanhwanyana va talaka ku swi vutisa swi katsa leswi nge: “Xana ndzi fanele ku endla yini loko ndzi sungula ku ya enkarhini ndzi ri exikolweni?” “I yini leswi ndzi faneleke ku swi tirhisa loko ndzi ri enkarhini?” “Xana ndzi fanele ku swi tirhisa njhani?”

❖ Hlamusela ntiyiso wa mhaka hi ku olova. Dyondzisa n’wana wa wena hi ku ya hi malembe ya yena ni vuswikoti byakwe byo twisisa.

❖ Hambeta u n’wi dyondzisa. Vulavula ni n’wana wa wena a nga si sungula ku ya enkarhini, kutani u hambeta u vulavula na yena hambiloko se a sungurile loko swi fanerile.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12, 13]

Twisisa. N’wana wa wena swi nga ha endleka a kanakana ku bula hi timhaka leti n’wi khumbaka