Ta Rivala
◼ Le Brazil, ku tirhisiwa ka xidzidzirisi lexi vuriwaka amphetamines leswaku u hunguta miri hi ku endla leswaku u nga naveli swakudya ku engeteleke hi 500 wa tiphesente ku sukela hi 1997 ku ya eka 2004.—FOLHA ONLINE, BRAZIL.
◼ Vahahisi va swihaha-mpfhuka hi vona va nga le khombyeni lerikulu ro huma xipapana ematihlweni ku tlula van’wana, ngopfu-ngopfu hikwalaho ka leswi va hetaka nkarhi wo tala va tlhaviwa hi miseve ya dyambu.—THE WALL STREET JOURNAL, U.S.A.
◼ Eka malembe ya khume lama taka, vana va le Asia va kwalomu ka 1,27 wa tibiliyoni va ta va va nga ri na swona swilaveko swa vona leswikulu, swo fana ni mati yo tenga, swakudya, swibedlhele, dyondzo ni ndhawu yo tshama.—PLAN ASIA REGIONAL OFFICE, THAILAND.
◼ Ku dzaha musi wa fole leri dzahiwaka hi un’wana “swi ni khombo ngopfu.” Endzhaku ka tin’hweti ta 18 ku yirisiwe ku dzaha etihofisini, eswitolo leswi xavisaka swakudya leswi swekiweke ni le ndzeni ka miako le Pueblo, eColorado, le U.S.A., nhlayo ya vanhu lava hlaseriweke hi vuvabyi bya mbilu yi ehle hi 27 wa tiphesente.—TIME, U.S.A.
Vukati Byi Ya eMahlweni Ni Ku Hahluka eSpaniya
Hi lembe ra 2000, le Spaniya, nhlayo ya vanhu lava tekanaka a yi phindheke kambirhi eka ya lava hambanaka ni lava dlayaka vukati. Kambe hi 2004, vukati byimbirhi eka byinharhu a byi fa. Ku sukela hi 1981, loko nawu wu pfumelele ku dlaya vukati, vana vo tlula miliyoni va vone vatswari va vona va hambana kumbe va dlaya vukati. I yini lexi vangaka ku engeteleka ka ku hahluka ka vukati? Hi ku ya hi mutivi wa mianakanyo Patricia Martínez, “ku tsekatseka ka vukati [ku] vangiwa ngopfu hi ku cinca ka ndhavuko, ku nga khathali hi timhaka ta vukhongeri ni mahanyelo, ku sungula ka vavasati ku tirha ni ku va vavanuna va nga hlayisi miti ya vona.”
Ku Nyuhela Ngopfu eChayina
The Guardian ya le London yi vula leswaku eChayina “ku ta va ni vanhu va 200 wa timiliyoni lava nga ta va va nyuhele ku tlula mpimo emalembeni ya khume lama taka.” Switolo swo xavisa swakudya leswi swekiweke “swa andza emadorobeni yo tala—nhlayo ya vanhu lava swi va fambelaka kahle ya engeteleka naswona a va endli vutiolori, va tala ku famba hi movha naswona va heta nkarhi wo tala va hlalele thelevhixini, va tirhisa khompyuta ni ku tlanga mintlango ya tivhidiyo.” Nhlayo ya vana lava nyuheleke ngopfu ya engeteleka hi 8 wa tiphesente lembe ni lembe, naswona le Shanghai vana va le xikolweni xa le hansi vo tlula 15 wa tiphesente ana se va nyuhele ngopfu.
Nambu Wu Kombisa Ku Tirhisiwa Ngopfu Ka Swidzidzirisi
Hi ku ya hi nkambisiso lowu humesiweke eka magazini wa Environmental Health, mati lama tekiweke eNambyeni wa Po eItaliya ma kombisa leswaku vaaka-tiko va kwalaho va tirhisa ngopfu khokheyini ku tlula ndlela leyi mfumo a wu anakanya ha yona. Vanhu lava tirhisaka khokheyini, loko va tsakamisa ku huma ni benzoylecgonine emitsakamisweni ya vona. Hakanyingi leswi i vumbhoni bya leswaku munhu u tirhisa khokheyini. Mpimo wa tikhemikhali leti nghenaka enambyeni hi fambiselo ra nkululo wu kombisa leswaku ku tirhisiwa khokheyini ya kwalomu ka tikhilogiramu ta mune siku ni siku—ku nga nhlayo leyi hundzaka yo sungula hi 80 wa tiphesente.
Mafu Lama Nga Siveriwaka
Xiviko xa Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo xa 2005 xi ri: “Lembe leri, vana va kwalomu ka 11 wa timiliyoni lava nga ehansi ka malembe ya ntlhanu va ta dlayiwa hi mavabyi lama sivelekaka.” Mafu ya kwalomu ka 90 wa tiphesente ma vangiwa hi swilo swo hlayanyana: swo fana ni ku tswariwa nkarhi wu nga si fika, mavabyi lama tlulelaka hi ku olova ni ku pfaleka moya loko n’wana a tswariwa; vuvabyi bya mahahu, nyumoniya; nchuluko; dari; swimungwa-mungwana; ni HIV/AIDS. Xiviko xi ri: “Yo tala ya mavabyi lawa ma papalateka hi ku tirhisa vutshunguri lebyi nga kona lebyi nga durhiki ni lebyi tirhaka.” Ku engetela kwalaho, lembe ni lembe vavasati vo tlula hafu ya miliyoni va fa loko va tikile kumbe loko va veleka, hikwalaho “ko ka va nga kamberiwi hi dokodela.”