Matimu Lama Fambisanaka Ni Ku Halaka Ka Ngati

EMALEMBENI ma nga ri mangani lama hundzeke, vutherorisi a byi vonaka byi ri etindhawini ti nga ri tingani ntsena, ku fana ni le Ireland N’walungu, Matiko ya Basque en’walungu wa Spaniya ni tindhawu tin’wana ta le Middle East. Namuntlha—ngopfu-ngopfu ku sukela hi September 11, 2001, loko ku mbundzumuxiwa Swihondzo Swimbirhi swa le New York—vutherorisi byi hangalake emisaveni hinkwayo, ku sukela etikweni ro saseka ra Bali; Madrid, eSpaniya; London, eNghilandhi; Sri Lanka; Thailand; hambi ku ri eNepal. Kambe, vutherorisi a byi sungulanga tolo. Xana rito leri nge “vutherorisi” ri vula yini?

Vutherorisi byi hlamuseriwa tanihi “ku tirhisa matimba kumbe madzolonga kumbe nxungeto hi ndlela leyi nga riki enawini, hi munhu wo karhi kumbe ntlawa lowu lwisanaka ni vanhu kumbe ku hlasela ndhawu hi xikongomelo xo chavisa vanhu kumbe xo lawula tiko kumbe tihulumendhe hi nkani, hakanyingi hi swivangelo leswi fambisanaka ni mavonelo ya vona kumbe ya tipolitiki.” (The American Heritage Dictionary of the English Language) Kambe, mutsari Jessica Stern u ri: “Munhu la dyondzaka dyondzo ya vutherorisi u kuma tinhlamuselo to tala swinene . . . Kambe ku ni swilo swimbirhi leswi endlaka leswaku vutherorisi byi hambana ni mixaka yin’wana ya madzolonga.” Hi swihi? “Xo sungula, byi hlasela vaaka-tiko. . . . Xa vumbirhi, matherorisi ma tirhisa madzolonga leswaku ma koxa leswi ma swi lavaka: hakanyingi, xa nkoka eka wona i ku va khomisa rhumbyana lava ma lwaka na vona ku ri ni ku va hlasela hi ku kongoma. Ku chavisa vanhu hi vomu hi ndlela leyi, hi swona leswi endlaka leswaku vutherorisi byi nga fani ni ku dlaya munhu hi vomu kumbe ku n’wi hlasela.”

Madzolonga A Ma Sunguli Namuntlha

EYudiya wa lembe-xidzana ro sungula, ntlawa lowu a wu ri ni madzolonga lowu a wu vitaniwa Vayuda lava Sihalalaka a wu lwela ntshunxeko wa Vayuda eka tiko ra Rhoma. Valandzeri van’wana va wona lava a va wu hisekela ngopfu a va tiviwa tanihi Vasicarii kumbe vavanuna va tisavula, vito leri a ri vula tisavula ta vona leto koma leti a va ti tumbeta ehansi ka timpahla leti va ti ambaleke. Vasicarii a va nghena exikarhi ka ntshungu loko ku ri ni nkhuvo eYerusalema, va tsema mikolo ya valala va vona kumbe va va tlhava hi le ndzhaku.a

Hi 66 C.E., ntlawa wa Vayuda lava Sihalalaka wu teke khokholo ra Masada leri nga ekusuhi ni Lwandle leri Feke. Va dlaye masocha ya Varhoma kutani va endla xihlungwa xa ntshava yoleyo govela ra vona. Ku hundze malembe yo tala va ri karhi va hlasela masocha ya le Rhoma. Hi 73 C.E., Vuthu ra Vukhume ra Rhoma leri a ri rhangeriwe hi Ndhuna Flavius Silva ri tlhele ri teka Masada, kambe a ri va hlulanga Vayuda lava Sihalalaka. N’wamatimu loyi a a ri kona hi nkarhi wolowo u vula leswaku ematshan’weni ya leswaku vasihalali va 960 va tinyiketa eka Varhoma—hinkwavo ka vona handle ka vavasati vambirhi ni vana va ntlhanu—va tidlayile.

Van’wana va teka ku pfukela ka Vayuda lava Sihalalaka ku ri swona swi vangeke vutherorisi hilaha hi byi tivaka hakona namuntlha. Ku nga khathariseki leswaku i ntiyiso kumbe i mavunwa, ku sukela kwalaho, vutherorisi byi ve kona ematin’wini ya vanhu.

Vutherorisi Byi Tlhava Timitsu Eka Vujagana

Ku sukela hi 1095 ku ya eka malembe-xidzana mambirhi lama landzeleke, masocha lama lwaka tinyimpi ta nkutsulo a ma tshamela ku tsemakanya mindzilakano ya le Yuropa ni le Middle East. Lava a va lwa na wona a ku ri mavuthu ya Mamoslem ya le Asiya ni le Afrika N’walungu. A va lwela ku lawula Yerusalema, naswona ntlawa ha wun’we a wu lava ku hlula. Etinyimpini ta vona to tala, “tinhenha leto kwetsima” a to khavangelana kunene. A ti khavangela ni lava a va nga ri na nandzu. William wa le Tiri, ku nga mufundhisi wa lembe-xidzana ra vu-12, u hlamusele ndlela leyi lava a va lwa tinyimpi ta nkutsulo va ngheneke ha yona eYerusalema hi lembe ra 1099:

“Va nghene swin’we eswitarateni va tamele mabanga ni matlhari. Hinkwavo lava a va hlangana na vona va va be va va dlaya, vavanuna, vavasati ni vana, a va nga siyi munhu. . . . Va dlaye vanhu vo tala ngopfu eswitarateni lerova ku sele mintsumbu yi lo n’walala, a ku ri hava ni laha munhu a nga kandziyaka kona loko ku nga ri ku kandziya mintsumbu. . . . Ngati a yi halaka ku fana ni mati, yi khuluka hi migerho, naswona switarata hinkwaswo swa le dorobeni a swi tele hi mintsumbu.”b

Eka malembe-xidzana lama landzeleke, matherorisi ma sungule ku tirhisa swibuluki ni swibamu, vanhu va dlayiwa ku fana ni tinhongana.

Ku Fe Vanhu Va Timiliyoni

Van’wamatimu va teka June 28, 1914, tanihi lembe leri cinceke matimu ya le Yuropa. Muntshwa loyi van’wana a va n’wi teka tanihi nghwazi, u duvule Ndhuna-nkulu Francis Ferdinand wa le Austria. Xiendlakalo xexo xi dlamule Nyimpi yo Sungula ya Misava. Loko Nyimpi yoleyo Leyikulu yi hela, a ku fe vanhu va 20 wa timiliyoni.

Nyimpi yo Sungula ya Misava yi tlhandlamiwe hi Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, laha a ku ri ni tikampa ta nxaniso, vaaki va dlayiwa hi tibomo leti jikijeriwaka hi swihaha-mpfhuka ni ku dlayiwa ka vaaki ni vabohiwa lava nga riki na nandzu tanihi ndlela ya ku rihisela. Endzhaku ka nyimpi, vanhu va ye mahlweni va dlayeteriwa. Vanhu lava tlulaka miliyoni va dlayiwile loko ku dlayeteriwa vanhu vo tala le Cambodia hi va-1970. Naswona vanhu va le Rwanda va ha chuhile hi ku dlayiwa ka vanhu lava tlulaka 800 000 hi va-1990.

Ku sukela hi 1914 ku ta fika sweswi, vanhu vo tala va cinisiwe rhuvurhuvu hikwalaho ka vutherorisi. Kambe, namuntlha vanhu van’wana va hanya onge ku hava lexi va nga xi dyondzaka ematin’wini. Nkarhi ni nkarhi, matherorisi ma dlaya vanhu va madzana, ma vavisa va magidi naswona ma tsona vo tala lunghelo ra vona ro kuma ku rhula ka mianakanyo ni vuhlayiseki. Tibomo ti buluka etindhawini ta ku xavisela, swimitana swa hisiwa swi sala swi ri nkuma, vavasati va pfinyiwa, vana va yisiwa evukhumbini, vanhu va fa. Hambileswi ku nga ni milawu naswona misava hinkwayo yi byi solaka, vutherorisi byi ya emahlweni ni ntirho wa byona wa tihanyi. Xana wu kona ntshembo wa leswaku vutherorisi byi ta hela?

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 6]

Hi June 28, 1914, misava yi nghene enyimpini

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

ISTANBUL—NOVEMBER 15, 2003

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

MADRID—MARCH 11, 2004

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

LONDON—JULY 7, 2005

[Xifaniso lexi nga eka tluka 4, 5]

NEW YORK—SEPTEMBER 11, 2001

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 5]

Ku suka eximatsini ku ya exineneni: AP Photo/Murad Sezer; AP Photo/Paul White; Xifaniso hi Peter Macdiarmid/Getty Images

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 6]

Culver Pictures