Vantshwa Va Vutisa
Xana Ndzi Fanele Ku Tlanga Mintlangu Ya Elektroniki?
MINTLANGU ya elektroniki a hi vuhungasi bya thekinoloji ntsena. Entiyisweni yi ku endla u vona vutshila lebyi u nga na byona naswona yi susa xivundza. Kambe ku ni swin’wana swo tala leswi yi swi endlaka. Mintlangu ya elektroniki yi nga ku endla u tshama u xalamukile, naswona minkambisiso yi kombisa leswaku ku tlanga mintlangu leyi swi xalamukisa mahlo. Yin’wana ya yona yi nga antswisa vuswikoti bya wena byo hlayela ni byo hlaya. Ku engetela kwalaho, ntlangu wa elektroniki lowu wa ha ku endliwaka wu nga ha endla leswaku vana va va ni swo bula ha swona ni vadyondzi-kulobye exikolweni. Loko u tshame u wu tlanga, u va ni nchumu wo vulavula ha wona ni tintangha ta wena.
Entiyisweni, swi ta ya hi vatswari va wena loko va pfumela leswaku u tlanga mintlangu ya elektroniki. (Vakolosa 3:20) Loko va ku pfumelela leswaku u yi tlanga, u fanele u hlawula ntlangu lowu tsakisaka ni lowu nga wunene. Kambe, ha yini u fanele u va ni vuxiyaxiya swinene?
Vubihi Bya Yona!
Brian la nga ni malembe ya 16 hi vukhale u ri: “Mintlangu ya khompyuta ya tsakisa naswona yi tolovelekile.” Kambe hilaha se u swi tivaka hakona, a hi mintlangu hinkwayo yi nga yinene. Brian u ri: “Eka mintlangu leyi u nga endla swilo leswi loko wo swi endla hi xiviri u nga ta tikuma u ri thyakeni.” Xana mintlangu leyi yi hlohlotela mahanyelo ya njhani?
Mintlangu yo tala yi kucetela mahanyelo yo biha, nhlambha ni madzolonga, ku nga swilo leswi soriwaka hi Bibele. (Pisalema 11:5; Vagalatiya 5:19-21; Vakolosa 3:8) Mintlangu yin’wana yi khutaza ku tirhisa vungoma. Adrian wa malembe ya 18 hi vukhale, u hlamusela ntlangu wun’wana lowu rhandziwaka lowu kombisaka “ku lwa ka mintlawa ya vanhu, ku tirhisiwa ka swidzidzirisi, swiendlo swa rimbewu leswi hombolokeke, nhlambha, madzolonga yo chavisa, ngati ni swilo leswi tsemaka nhlana.” Naswona ntlangu wun’wana ni wun’wana lowuntshwa lowu humesiwaka wu endla leswaku leyin’wana yi nga ha wu voni ntlangu. James wa malembe ya 19 hi vukhale, u vula leswaku mintlangu leyi dumeke ngopfu, u nga yi tlanga hi ku kongoma ni vanhu van’wana eka Internet. Matlangelo wolawo ma endla leswaku mintlangu yi tlangiwa hi ndlela leyintshwa. James u ri: “U nga kota ku tlanga ntlangu hi khompyuta ya wena ekaya, u tlanga ni vanhu lava nga le matikweni man’wana.”
Mintlangu leyi tolovelekeke ngopfu i ya ku tlanga ni mutlangi wo karhi eka ntlangu wa kona. Eka yona vatlangi va tiendlela swilo leswi va nga ta tlanga na swona—ku nga ha va vanhu, swiharhi kumbe swi katsanile—leswi tshamaka etikweni leri endliweke hi khompyuta laha ku tshamaka vatlangi van’wana va magidi. Etikweni ra kona ku ni switolo, timovha, makaya, tindhawu to tihungasa eka tona nivusiku, tiyindlu ta tinghwavava—ri endliwe ri fana hi ku kongoma ni tiko leri nga emisaveni ya xiviri. Vatlangi va mintlangu leyi va kota ku rhumelelana marungula loko vatlangi va vona va le ka khompyuta va ri karhi va tlanga.
Ku humelela yini etikweni rero ra le ka khompyuta? Mutsari un’wana wa phepha-hungu u ri: “Vanhu lava tolovelekeke va endla swilo leswi a va nga ta swi endla, kumbe ku anakanya ku swi endla evuton’wini bya xiviri.” U tlhela a ku: “Ku endla rimbewu swi tolovelekile swin’we ni vunghwavava.” Vatlangi va nga endla vatlangi va vona va le ka khompyuta leswaku va endla rimbewu hi nkarhi lowu fanaka mutlangi loyi a nga munhu wa xiviri a va a ri karhi a rhumela rungula leri vulavulaka hi ta rimbewu. Ku engetela kwalaho, magazini wun’wana wa New Scientist wu vula leswaku tiko rolero ra le ka khompyuta ri “tele vugevenga, swigevenga leswikulu, vafambisi va tiyindlu ta vunghwavava, vadyeleri, vakanganyisi ni vadlayi.” Magazini wun’wana wu vika leswaku “vaxopaxopi va karhatiwa hi swiendlo leswi nga riki enawini emisaveni ya xiviri, swo tanihi tiyindlu ta tinghwavava laha ku kombisiwaka vanhu lava pfinyiwaka, kumbe vanhu lava endlaka rimbewu ni vana.”
Lexi Endlaka Swi Va Swa Nkoka Ku Hlawula
Lava va tlangaka mintlangu leyi ya madzolonga kumbe leyi kombisaka ta rimbewu va nga ha ku: “A ku vavisiwi munhu. A hi vanhu va xiviri. Ko va ntlangu ntsena.” Kambe u nga tixisi!
Bibele yi ri: “Mufana u tiviwa hi ndlela leyi a hanyaka ha yona loko mintirho yakwe yi tengile naswona yi lulamile.” (Swivuriso 20:11) Loko ku ri mukhuva wa wena ku tlanga mintlangu ya elektroniki ya madzolonga, ku tikhoma loko biha, xana u nga hlayiwa exikarhi ka vanhu lava nga ni mianakanyo yo tenga ni leyo lulama? Minkambisiso yi tshamela ku vula leswaku ku hlalela vuhungasi bya madzolonga swi endla leswaku lava byi hlalelaka va va ni swifafa. Magazini wa New Scientist wa ha ku vula wu ku: “Ntirhisano lowu nga kona exikarhi ka vanhu ni vatlangi lava nga le ka mintlangu ya tivhidiyo wu va onha ku tlula ndlela leyi TV yi va onhaka ha yona.”
Ku hlawula ku tlanga mintlangu ya madzolonga ni ku tikhoma loko biha swi fana ni ku hlawula ku tlanga hi chefu ya tikhemikhali leti nga ni khombo—khombo ra tona a ri hatli ri vonaka, kambe ri ta hetelela ri vonakile. Hi ndlela yihi? Loko tikhemikhali leti to nghena ngopfu emirini wa munhu ti nga n’wi hisa endzeni ka khwiri ivi sweswo swi endla leswaku tibaktheriya leti nga emarhumbyini ti phohla ti nghena engatini ivi a sungula ku vabya. Hilaha ku fanaka, ku tlanga mintlangu leyi kombisaka rimbewu ni madzolonga lama chavisaka swi nga dlaya ‘ntlhaveko wa wena wa ku tikhoma lokunene’ ivi sweswo swi endla leswaku mianakanyo ni swiendlo swa wena swi lawuriwa hi ku navela ka nyama.—Vaefesa 4:19; Vagalatiya 6:7, 8.
Hi Yihi Mintlangu Leyi Ndzi Faneleke Ndzi Yi Hlawula?
Loko vatswari va wena va ku pfumelela ku tlanga ntlangu wihi na wihi wa elektroniki, u nga swi tivisa ku yini leswaku hi wihi lowu u faneleke u wu hlawula naswona u ta wu tlanga nkarhi wo tanihi kwihi? Tivutise swivutiso leswi landzelaka:
◼ Xana ntlangu lowu ndzi wu hlawulaka wu ta hlundzukisa Yehovha? Ntlangu lowu u wu hlawulaka wu nga khumba ndlela leyi Xikwembu xi ku langutaka ha yona. Pisalema 11:5 yi ri: “Yehovha u kambela wo lulama ni wo homboloka, kunene moya-xiviri Wakwe wa n’wi venga un’wana ni un’wana la rhandzaka madzolonga.” Rito ra Xikwembu ri vula leswi landzelaka malunghana ni lava tirhisaka vungoma: “Vanhu hinkwavo lava endlaka swilo leswi i nchumu lowu nyenyetsaka eka Yehovha.” (Deteronoma 18:10-12) Loko hi lava ku va vanghana va Xikwembu, hi fanele hi yingisa xitsundzuxo lexi nga eka Pisalema 97:10: “N’wina lava rhandzaka Yehovha, vengani leswo biha.”
◼ Xana ntlangu wa kona wu nga yi khumba njhani mianakanyo ya mina? Tivutise, ‘Xana loko ndzi tlanga ntlangu lowu swi ta ndzi olovela kumbe swi ta ndzi tikela ku “[balekela] vumbhisa”?’ (1 Vakorinto 6:18) Mintlangu leyi kombisaka swifaniso kumbe mabulo lama pfuxaka ku navela ka rimbewu a yi nge ku pfuni leswaku u tshama u ri karhi u ehleketa hi swilo swo lulama, swo tenga ni leswi nga swinene. (Vafilipiya 4:8) Amy la nga ni malembe ya 22 hi vukhale, u ri: “Mintlangu yo tala yi ku dlaya ripfalo u nga ha chavi madzolonga, nhlambha ni ku tikhoma loko biha, naswona yi nga ha ku endla u nga ha tshami u xalamukele miringo evuton’wini. Hikwalaho u fanele u va ni vuxiyaxiya eka leyi u yi hlawulaka.”
◼ Ndzi ta heta nkarhi wo tanihi kwihi ndzi ri karhi ndzi tlanga ntlangu wa kona? Deborah la nga ni malembe ya 18 hi vukhale u ri: “A hi mintlangu hinkwayo ya khompyuta leyi biheke. Kambe yi nga dyela munhu nkarhi, yi tlhela yi n’wi nghena engatini.” Hambi ku ri mintlangu ya elektroniki leyi nga bihangiki yi nga dyela munhu nkarhi wo tala. U nga tsala nkarhi lowu u wu hetaka loko u ri karhi u tlanga mintlangu leyi kutani u wu pimanisa ni lowu u wu hetaka eka mintirho yin’wana leyi nga ya nkoka swinene. Loko u endla tano swi ta ku pfuna leswaku u rhangisa swilo swa nkoka swinene.—Vaefesa 5:15, 16.
Bibele a yi swi khutazi leswaku u heta vutomi bya wena hinkwabyo u ri karhi u dyondza kumbe u tirha. Ya hi tsundzuxa hinkwerhu ka hina leswaku ku ni “nkarhi wa ku hleka . . . ni nkarhi wa ku tlula-tlula.” (Eklesiasta 3:4) I swa nkoka ku xiya leswaku xiga lexi nge “ku tlula-tlula” a xi vuli ku tlanga ntsena kambe xi katsa ni ku gingiriteka. Kutani ha yini nkarhi wun’wana wa wena u nga wu tirhiseli ku tlanga mintlangu leyi katsaka ku gingiriteka ematshan’weni yo heta nkarhi wa wena wo tala u ri eka khompyuta?
Hlawula Hi Vutlhari
Handle ko kanakana, swi nga ha tsakisa ku tlanga mintlangu ya elektroniki, ngopfu-ngopfu loko u ri ni vuswikoti byo yi tlanga. Lexi hi xona xivangelo lexi endlaka u boheka ku hlawula mintlangu ya wena hi vutlhari. Tivutise, ‘Hi tihi tidyondzo leti ndzi ti paselaka ehenhla exikolweni?’ Xana a hi tona leti u ti tsakelaka? Entiyisweni, loko u tsakela dyondzo yo karhi u ya u yi rhandza swinene. Sweswi tivutise: ‘I ntlangu wihi wa elektroniki lowu ndzi tsakelaka ku wu tlanga swinene? Xana hi swihi swilo leswinene leswi ntlangu lowu wu ndzi dyondzisaka swona?’
Lexi nga ku pfunaka i ku tsala nkatsakanyo wa leswi humelelaka eka ntlangu wun’wana ni wun’wana lowu u lavaka ku wu tlanga, u tsala xikongomelo xa ntlangu wa kona ni tindlela leti xi fikeleriwaka ha tona. Pimanisa nkatsakanyo wa wena ni misinya ya milawu ya Bibele leyi boxiweke exihlokweni lexi, kutani u vona loko ntlangu wa kona wu faneleka.
Ematshan’weni yo tlanga ntlangu hileswi wu tlangiwaka hi tintangha ta wena, vana ni xivindzi xo hlawula ntlangu lowu nga wunene. Xa nkoka swinene, tirhisa ndzayo ya le Bibeleni leyi nge: “Hambetani mi tiyiseka hi leswi amukelekaka eHosini.”—Vaefesa 5:10.
Swihloko swin’wana leswi nge “Vantshwa Va Vutisa” swi kumeka eka Website leyi nge, www.watchtower.org/ype
SWIVUTISO SWO ANAKANYISISA HA SWONA
◼ Xana a wu ta ku yini loko munghana wa wena a ku rhamba leswaku mi ya tlanga ntlangu wa elektroniki lowu nga ni madzolonga kumbe ku tikhoma loko biha?
◼ Xana u nga tiyiseka njhani leswaku ku tlanga mintlangu ya elektroniki a swi ku kavanyeti ku endla swilo leswi nga swa nkoka swinene?
[Nkomiso eka tluka 19]
Ku hlawula ku tlanga mintlangu ya madzolonga ni ku tikhoma loko biha swi fana ni ku hlawula ku tlanga hi chefu ya tikhemikhali leti nga ni khombo—khombo ra tona a ri hatli ri vonaka, kambe ri ta hetelela ri vonakile
[Bokisi eka tluka 18]
Xana u yi tlanga kangani mintlangu ya elektroniki?
□ Hi xiwelo
□ Kan’we hi vhiki
□ Siku ni siku
U heta nkarhi wo tanihi kwihi u ri eku tlangeni ka ntlangu wa kona?
□ Timinete ti nga ri tingani
□ Awara kumbe timinete leti nga fikiki eka awara
□ Tiawara to tlula timbirhi
I mintlangu ya muxaka muni leyi u yi rhandzaka swinene?
□ Mphikizano wa timovha
□ Mintlangu
□ Munhu la duvulaka van’wana
□ Yin’wana
Tsala vito ra ntlangu wa elektroniki lowu u swi tivaka leswaku a wu fanelanga u wu tlanga.
․․․․․
[Bokisi/Xifanisoi eka tluka 20, 21]
EKA VATSWARI
Endzhaku ko hlaya xihloko lexi hundzeke, u swi xiyile leswaku mintlangu ya elektroniki se yi hambane swinene ni ya le minkarhini ya wena. Tanihi mutswari, xana u nga n’wi pfuna njhani n’wana wa wena leswaku a vona makhombo lama nga vaka kona a tlhela a ma papalata?
A swi nge pfuni nchumu ku gimeta hileswaku loko munhu a tlanga mintlangu hinkwayo ya elektroniki u tlanga hi nkarhi. Tsundzuka leswaku a hi mintlangu hinkwayo leyi nga ni khombo. Hambiswiritano, yi nga ku nghena engatini yi tlhela yi ku dyela nkarhi. Hikwalaho tinyike nkarhi u kambisisa nkarhi lowu n’wana wa wena a wu hetaka a ri karhi a tlanga mintlangu leyi. Nakambe kambisisa mixaka ya mintlangu leyi n’wana wa wena a yi rhandzaka. U nga ha vutisa n’wana wa wena swivutiso leswi:
◼ Hi wihi ntlangu lowu rhandziwaka ngopfu hi vadyondzi-kuloni?
◼ Ku endliwa yini eka ntlangu wa kona?
◼ U anakanya leswaku ha yini ntlangu wa kona wu rhandziwa swinene?
U nga ha kuma leswaku n’wana wa wena u tiva swo tala malunghana ni mintlangu ya elektroniki ku tlula leswi wena a wu swi ehleketa! Kumbexana u tlange ni mintlangu leyi wena u vonaka yi nga ri yinene. Loko swi ri tano, u nga holovi. Lowu hi wona nkarhi wo pfuna n’wana wa wena leswaku a antswisa matimba ya yena ya ku twisisa.—Vaheveru 5:14.
Vutisa n’wana wa wena swivutiso leswi nga ta n’wi pfuna leswaku a vona leswaku ha yini a kokiwe rinoko hi mintlangu leyi, leyi nga riki yinene. Hi xikombiso, u nga ha vutisa xivutiso xo tanihi lexi:
◼ Xana u titwa onge u lo lahleka hileswi u nga pfumeleriwiki ku tlanga ntlangu wo karhi?
Hilaha swi kombisiweke hakona eka tluka ro sungula ra xihloko lexi hundzeke, vantshwa va nga ha tlanga mintlangu yo karhi leswaku va ta kuma xo bula ha xona ni tintangha ta vona. Loko n’wana wa wena a tlanga ntlangu wo karhi hikwalaho ka xivangelo xexo, u nge n’wi pfuni hi ndlela leyi a wu ta n’wi pfuna ha yona loko u kuma leswaku u rhandza mintlangu leyi nga ni madzolonga lama tsemaka nhlana kumbe swiendlo swa rimbewu leswi hombolokeke.—Vakolosa 4:6.
Kambe ku vuriwa yini loko n’wana wa wena a tsakisiwa hi swiendlo swo biha swa ntlangu wo karhi? Vantshwa van’wana va nga ha hatlisela ku vula leswaku swilo leswi tsemaka nhlana leswi nga le ka khompyuta a swi va khumbi. Va nga ha ku: ‘Leswi ndzi swi tlangaka eka khompyuta a swi vuli swona leswaku ndzi ta swi endla.’ Loko n’wana wa wena a titwa hi ndlela yoleyo, n’wi kombe Pisalema 11:5 leyi tshahiweke eka tluka 20 eka xihloko lexi. Tanihi leswi ndzimana yoleyo yi swi vekaka erivaleni hakona, Xikwembu xa ku fularhela loko u ri ni madzolonga niloko u ma rhandza. Mhaka leyi ya tirha eka ku tikhoma loko biha hi tlhelo ra rimbewu kumbe vubihi byin’wana ni byin’wana lebyi Rito ra Xikwembu ri byi solaka.—Pisalema 97:10.
Vatshila van’wana va ringanyeta leswi landzelaka:
◼ U nga pfumeli vana va wena va tlanga mintlangu ya elektroniki endhawini leyi tumbeleke, yo tanihi le kamareni ro etlela eka rona.
◼ Va vekele milawu leyi faneleke yi landzeriwa (hi xikombiso, a va fanelanga va tlanga mintlangu loko va nga si heta mintirho ya xikolo kumbe ku dya kumbe mintirho yin’wana ya nkoka).
◼ Va kombise leswaku i swa nkoka ku endla mintirho yin’wana leyi lavaka leswaku va gingiriteka.
◼ U fanele u va kona loko vana va wena va tlanga mintlangu ya elektroniki—kumbe minkarhi yin’wana u tlanga na vona.
Ina, leswaku u pfuna vana va wena va hlawula vuhungasi lebyinene u fanele u vulavula na vona hi ku ntshunxeka. Hikwalaho tivutise, ‘Xana ndzi hlalela minongonoko ni tifilimi ta muxaka muni eka TV?’ U nga tixisi—loko u nga ri namarheli rito ra wena, vana va wena va ta swi xiya!