Xana Vugevenga Byi Nga Herisiwa?
“Minkambisiso yi kombisa leswaku swigevenga leswi nga ni milandzu yo tala, hambiloko swi tshame swi khomiwa swi ta hambeta ni vugevenga bya swona, swi hlasela vanhu naswona ku ta hambeta ku tirhisiwa mali yo tala ngopfu lomu swi nga onha kona.”—Inside the Criminal Mind, hi Dok. Stanton E. Samenow.
KWIHI na kwihi laha u tshamaka kona u tshamela ku twa hi vugevenga lebyi ku nga ro sungula ku byi twa. Hikwalaho swa twisiseka ku tivutisa leswi: Xana swigwevo leswikulu swa va tshikisa vanhu ku endla vugevenga? Xana ku pfalela swigevenga ekhotsweni swi tshikisa vanhu ku endla vugevenga? Xana vanhu va lwisana ni leswi vangaka vugevenga?
Malunghana ni leswi endliwaka ku lwisana ni vugevenga, Dok. Stanton E. Samenow u tsarile a ku: “Endzhaku ka loko [xigevenga] xi hete xigwevo xa xona, xi nga kelema xi tlhela xi va ni vuxiyaxiya ku tlula mpimo, kambe xi ya emahlweni ni vugevenga bya xona. Tinhlayo ta vanhu lava tlhelaka va khomiwa ti kombisa ntsena ntsengo wa lava nga tlhela va khomiwa.” Kahle-kahle makhotso se ma hundzuke swikolo swa vugevenga, leswi pfunaka swigevenga leswaku swi va ni vuxiyaxiya ni vutshila.—Vona bokisi leri nge “‘Xana eMakhotsweni Hi Laha Ku Dyondzeriwaka Vugevenga’?” eka tluka 7.
Ku tlula kwalaho, leswi swigevenga swo tala swi nga khomiwiki, sweswo swi endla leswaku swi gimeta hileswaku vugevenga bya vuyerisa. Leswi swi nga tiyisa swigevenga nhlana leswaku swi ya emahlweni ni mikhuva ya swona yo biha. Mufumi wo tlhariha u tsarile a ku: “Hikuva xigwevo ehenhla ka ntirho wo biha a xi humesiwanga hi ku hatlisa, hi yona mhaka leyi mbilu ya vana va vanhu yi tshameke yi va namarherile leswaku yi endla swo biha.”—Eklesiasta 8:11.
Ha Yini Vanhu Va Va Swigevenga?
Xana eka vanhu van’wana vugevenga hi yona ntsena ndlela yo tihanyisa? Samenow u ri: “Vugevenga ndzi byi vona byi vangiwa ngopfu hikwalaho ka vusweti lebyikulu, ku pfumaleka ka mintirho ni gome leri [swigevenga] swi nga na rona.” Kambe endzhaku ko endla vulavisisi hi vuenti u cince langutelo ra yena. U te: “Swigevenga swo tihlawulela ku endla vugevenga. Vugevenga . . . byi ‘vangiwa’ hi ndlela leyi [munhu] a anakanyaka ha yona, ku nga ri hikwalaho ka xiyimo lexi a nga eka xona.” Samenow u tlhele a ku: “Leswi munhu a swi endlaka hi leswi nga embilwini. Hinkwaswo leswi hi swi endlaka swi rhanga swi swekiwa embilwini ivi mintirho ya kona yi vonaka erivaleni.” Kutani ematshan’weni yo twela swigevenga vusiwana, u gimete hileswaku “swigevenga i vahlaseri va vanhu naswona swo tihlawulela ku hanya hi ndlela yoleyo.”a
Mhaka-nkulu hileswaku swigevenga swo tihlawulela ku va tano. Kahle-kahle, phepha-hungu ra le Britain ra ha ku vulavula hi nhloko-mhaka leyi nge: “Vugevenga I Ntirho Lowu Rhandziwaka Hi Majaha Ya Le Madorobeni Lama Lavaka Swilo Swa Kahle.” Vanhu va ni lunghelo ro tihlawulela, hikwalaho va nga tihlawulela ndlela leyi va lavaka ku hanya ha yona hambiloko va langutane ni swiyimo swo tika. Entiyisweni, vanhu va timiliyoni siku ni siku va tekeriwa ehansi hi vanhu van’wana naswona va le vuswetini kumbe va nga ha va va hanya endyangwini lowu nga riki na ntwanano; kambe a va hundzuki swigevenga. Samenow u ri: “Swigevenga hi swona swi endlaka vugevenga ku nga ri vaakelani vo biha, ku nga ri vatswari lava nga hlelekangiki, . . . kumbe vanhu lava nga tirhiki. Vugevenga byi huma embilwini ya munhu, a byi vangiwi hi swiyimo leswi a hanyaka eka swona.”
Vugevenga Byi Sukela eMbilwini
Bibele yi vula leswaku mbilu ya munhu hi yona rimitsu ra vubihi ku nga ri swiyimo leswi a nga eka swona. Yakobo 1:14, 15 yi ri: “Un’wana ni un’wana u ringiwa hi ku kokiwa ni ku wongiwa hi ku navela ka yena n’wini. Kutani ku navela, loko ku xurhe, ku veleka xidyoho.” Loko munhu a anakanya swo biha u hlakulela ku navela loko biha. Kutani sweswo swi nga ha n’wi kucetela ku endla swo biha. Hi xikombiso, ku navela ku languta swifaniso swo navetisa rimbewu swi nga ha endla munhu a navela ku hlanganyela eka rimbewu kutani a hetelela a hetisisa milorho ya yena, kumbexana a pfinya.
Mhaka yin’wana leyi faneleke yi tekeriwa enhlokweni hi leswi vanhu va misava leyi va nga ni vutianakanyi, va rhandzaka mali, mintsako ni ku hatla va enerisa ku navela ka vona. Loko Bibele yi vulavula hi minkarhi ya hina yi te: “Emasikwini yo hetelela . . . vanhu va ta va lava tirhandzaka, varhandzi va mali, . . . lava nga ni tihanyi, lava nga rhandziki vunene, [ni] lava rhandzaka mintsako ku ri ni ku rhandza Xikwembu.” (2 Timotiya 3:1-5) Lexi twisaka ku vava, misava yi kucetela swiendlo swo tano leswi endlaka vugevenga byi andza hi ku tirhisa tifilimi, mintlango ya tivhidiyo, tibuku ni vanhu va ndhuma lava nga vekiki xikombiso lexinene.b Kambe munhu a nga fanelanga a kuceteriwa hi swilo leswi. Entiyisweni, vanhu van’wana lava tshameke va kuceteriwa hi swilo leswi se va cince vutomi bya vona hilaha ku heleleke.
Vanhu Va Nga Hundzuka!
Loko munhu a tshame a va xigevenga a swi vuli leswaku u ta kala a fa a ha ri xona. Buku leyi nge Inside the Criminal Mind yi vula leswaku hambiloko munhu a tihlawulele ku hanya hi vugevenga, a nga ha “cinca a tihlawulela ku hanya hi ndlela yin’wana, kutani a dyondza mahanyelo lamanene.”
Vanhu vo hambana-hambana va cincile.c Ko lava ntsena leswaku munhu a tiyimisela ku cinca langutelo rakwe, swikongomelo swa yena ni mianakanyo ya yena leswaku yi fambisana ni milawu leyi nga hundzukiki ya Muvumbi wa hina ku nga ri milawu ya vanhu leyi cinca-cincaka. Phela, a ku na un’wana la hi tivaka ku antswa ku tlula yena. Tlhandlakambirhi, Xikwembu hi xona xi nga ni mfanelo yo komba vanhu leswi nga swinene ni leswi nga swo biha. Hikwalaho, xi huhutele vavanuna va kwalomu ka 40 lava chavaka Xikwembu leswaku va tsala buku leyi hi yi vulaka Bibele yo Kwetsima—buku leyi hlamarisaka leyi swi fanelaka ku yi vitana buku leyi kongomisaka vanhu leswaku va hanya vutomi lebyi tsakisaka ni lebyi nga ni xikongomelo.—2 Timotiya 3:16, 17.
Swi nga ha tika ku tshika mikhuva yin’wana leswaku hi tsakisa Xikwembu, hikuva hi fanele hi lwisana ni mboyamelo wa hina wa xidyoho. Entiyisweni, mutsari un’wana wa Bibele u ku fanise ni ‘nyimpi’ ku lwisana ni mboyamelo wa xidyoho! (Varhoma 7:21-25) Kambe u yi hlurile nyimpi leyi hikuva a a nga titsheganga hi matimba ya yena n’wini kambe a a titshege hi matimba ya Xikwembu lexi Rito ra xona leri huhuteriweke ri ‘hanyaka naswona ri nga ni matimba.’—Vaheveru 4:12.
Ku Dya Swakudya Leswi Akaka Swa Pfuna
Leswaku munhu a va ni rihanyo lerinene u fanele a dya swakudya leswi akaka. Nakambe, swakudya swa kona swi fanele swi cakunyiwa kahle swi tlhela swi gayeriwa, ku nga mhaka leyi nga endlekiki hi xinkarhana. Hilaha ku fanaka, leswaku hi va ni rihanyo lerinene hi tlhelo ra moya, hi fanele hi ma cakunya hi ndlela yo fanekisela marito ya Xikwembu leswaku ma dzika emianakanyweni ni le mbilwini. (Matewu 4:4) Bibele yi ri: “Swilo swin’wana ni swin’wana swa ntiyiso, swilo swin’wana ni swin’wana swa ntikelo lowukulu, swilo swin’wana ni swin’wana swo lulama, swilo swin’wana ni swin’wana swo tenga, swilo swin’wana ni swin’wana leswi rhandzekaka, swilo swin’wana ni swin’wana leswi ku vulavuriwaka kahle ha swona, hinkwaswo leswi nga kona swa vunene ni hinkwaswo leswi nga kona leswi dzunekaka, hambetani mi xiya swilo leswi . . . kutani Xikwembu xa ku rhula xi ta va na n’wina.”—Vafilipiya 4:8, 9.
Xiya leswaku hi fanele hi ‘hambeta hi xiya’ marito ya Xikwembu loko hi lava ku tshika mikhuva ya khale hi namarhela leyintshwa. Leswaku munhu a kula hi tlhelo ra moya u fanele a lehisa mbilu.—Vakolosa 1:9, 10; 3:8-10.
Hi xikombiso, wansati un’wana la nga tshama a pfinyiwa loko a ha ri xihlangi; u sungule ku tirhisa swidzidzirisi, a va xindzendzele a tlhela a dzaha fole; naswona sweswi u gweviwe ku tshama vutomi hinkwabyo ekhotsweni hikwalaho ka vugevenga byo tala lebyi a byi endleke. Loko a ri ekhotsweni u sungule ku dyondza Bibele ni Timbhoni ta Yehovha kutani a tirhisa leswi a swi dyondzeke. Ku ve ni vuyelo byihi? Hakatsongo-tsongo, u hluvule vumunhu bya yena bya khale kutani a ambala vumunhu lebyintshwa lebyi fanaka ni bya Kreste. Sweswi a nga ha lawuriwi hi mianakanyo yo biha. Rin’wana ra Matsalwa lawa a ma rhandzaka swinene i 2 Vakorinto 3:17, leri nge: “Kutani Yehovha i Moya; naswona laha moya wa Yehovha wu nga kona, ku ni ntshunxeko.” Hambileswi a pfaleriweke ekhotsweni, u ntshunxeke hi ndlela leyi a a nga lorhi leswaku u ta kala a ntshunxeka ha yona.
Xikwembu Xi Ni Tintswalo
Emahlweni ka Yehovha Xikwembu, a nga kona munhu loyi ku nga ha riki na ntshembo wa leswaku u ta hundzuka.d Yesu Kreste N’wana wa Xikwembu u te: “Ndzi tele ku ta vitanela vadyohi eku hundzukeni, ku nga ri vanhu lava lulameke.” (Luka 5:32) I ntiyiso, swi nga ha tika ku tikarhatela ku hanya hi milawu ya le Bibeleni. Kambe va vuyeriwa vanhu lava va lehisaka mbilu va tlhela va tirhisa mpfuno lowu humaka eka Xikwembu, ku katsa ni nseketelo wa rirhandzu wa Vakreste lava wupfeke hi tlhelo ra moya. (Luka 11:9-13; Vagalatiya 5:22, 23) Nkarhi na nkarhi Timbhoni ta Yehovha ti endzela makhotso emisaveni hinkwayo ti dyondza Bibele mahala ni vavanuna ni vavasati lava endleke vugevenga byo hambana-hambana lava tiyimiseleke ku dyondza, leswaku ti va pfuna va hundzula vutomi bya vona.e Nakambe Timbhoni ti khoma minhlangano ya Vukreste ya vhiki na vhiki emakhotsweni yo hlayanyana.—Vaheveru 10:24, 25.
Hambileswi vanhu van’wana lava a va endla leswo biha va tshikeke tindlela ta vona ta khale naswona se va nga Vakreste va ntiyiso, Bibele yi vulavula hi ku kongoma hi “ku engeteleka ka ku kala nawu.” (Matewu 24:12) Hilaha hi nga ta swi vona hakona exihlokweni lexi landzelaka, marito wolawo i xiphemu xa vuprofeta lebyikulu lebyi tameleke mahungu lamanene ngopfu.
[Tinhlamuselo ta le hansi]
a Vugevenga byin’wana byi nga ha vangiwa hikwalaho ko hlangana nhloko, ngopfu-ngopfu ematikweni lawa vanhu vo tano va ngo tshikiwa va yinga-yinga emapatwini naswona va kotaka ku kuma swilo swo hlasela vanhu ha swona. Kambe exihlokweni lexi a hi vulavuli hi mhaka yoleyo leyi rharhanganeke.
b Leswaku u kuma rungula leri engetelekeke malunghana ni mhaka ya vugevenga vona xihloko lexi nge “Misava Leyi Nga Riki Na Vugevenga—Rini?” eka Xalamuka! ya March 8, 1998, matluka 3-9, ni ya Xinghezi ya August 8, 1985, matluka 3-12, eka xihloko lexi nge “Xana Vugevenga Byi Ta Kala Byi Hela eMapatwini?”
c Magazini lowu ni lowu fambisanaka na wona wa Xihondzo xo Rindza, nkarhi na nkarhi ti vulavula hi vanhu lava ntiyiso wa Bibele wu va susumeteleke leswaku va tshika vugevenga. Vona Xalamuka! ya July 2006, matluka 11-13, ni ya October 8, 2005, matluka 30-31, swin’we ni Xihondzo xo Rindza xa January 1, 2000, matluka 4-5; October 15, 1998, matluka 27-9; ni xa February 15, 1997, matluka 21-4.
d Vona xihloko lexi nge “Langutelo Ra Bibele: Xana Xikwembu Xa Va Rivalela Vanhu Lava Endleke Swidyoho Leswikulu?” eka tluka 10.
e Vona bokisi leri nge “Ku Pfuna Vabohiwa Hi Tlhelo Ra Moya,” eka tluka 9.
[Nkomiso eka tluka 5]
Vanhu va timiliyoni lava nga le vuswetini a va endli vugevenga
[Bokisi/Xifaniso eka tluka 6, 7]
“KU TLHELELA EKHOTSWENI KU NGA SI HELA MALEMBE MAMBIRHI”
Eka nhloko-mhaka yoleyo, phepha-hungu leri vuriwaka The Times ra le London, eNghilandhi, ri vike leswaku le Britain vanhu vo tlula 70 wa tiphesente lava khomeriwaka ku tshova tiyindlu ni ku yiva va tlhelela ekhotsweni ku nga si hela malembe mambirhi. Vugevenga byo tala byi endliwa hi vanhu lava godzomberiweke hi swidzidzirisi lava hlotaka mali yo hakelela swidzidzirisi.
[Bokisi eka tluka 7]
“XANA EMAKHOTSWENI HI LAHA KU DYONDZERIWAKA VUGEVENGA”?
Profesa John Braithwaite u tsarile eka UCLA Law Review a ku: “Emakhotsweni hi laha ku dyondzeriwaka vugevenga.” Ebukwini yakwe leyi nge Inside the Criminal Mind, Dok. Stanton E. Samenow u vula leswaku “swigevenga swo tala swi dyondza swo karhi eka leswi swi endlekeke eka swona,” kambe ku nga ri swilo leswi vanhu va lavaka leswaku swi swi dyondza. Wa tsala: “Ekhotsweni, munhu u ni nkarhi wo tala wo dyondza ku va xigevenga lexikulu. . . . Entiyisweni van’wana va hundzuka swigevenga leswikulu, va nghena va twelela eka vugevenga kambe va va ni vuxiyaxiya bya leswaku va nga ha khomiwi.”
Eka ndzima yin’wana, Samenow u ri: “Ku khomiwa a swi hundzuli vumunhu bya xigevenga. Ku nga khathariseki leswaku xi le khotsweni kumbe a xi le khotsweni, xi kota ku vulavurisana ni vanhu vo karhi, xi dyondza marhengu lamantshwa ya vugevenga na xona xi va byela marhengu ya xona.” Xigevenga xin’wana lexa ha riki muntshwa xi te: “Ku pfaleriwa ekhotsweni swi ndzi nyike timendlele ta ku dyondzisa van’wana vugevenga.”