Ku Nyuhela Ka Vana Ku Tlula Mpimo—Xana Ku Nga Endliwa Yini Hi Mhaka Leyi?

KU NYUHELA ka vana se swi nyanye ngopfu ematikweni yo tala. Vandlha ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo ri vula leswaku emisaveni hinkwayo ku ringanyetiwa leswaku vana lava nga ehansi ka malembe ya ntlhanu, lava ringanaka timiliyoni ta 22 va nyuhele ku tlula mpimo.

Nkambisiso wa tiko ra le Spain wu paluxe leswaku n’wana un’we eka vana vanharhu u nyuhele ku tlula mpimo. Nhlayo ya vana lava nyuheleke va le Australia yi phindheke kanharhu hi malembe ya khume ntsena (ku nga hi 1985 ku ya eka 1995). Eka malembe ya 30 lama hundzeke, nhlayo ya vana lava nyuheleke ngopfu lava nga ni malembe ya 6 ku ya eka 11 yi phindheke kanharhu le United States.

Nhlayo ya vana lava nyuheleke ku tlula mpimo yi ya yi andza ni le matikweni lama nga le vuswetini. Hi ku ya hi Vandla ra Misava Hinkwayo Ro Kambisisa Ku Nyuhela, ematikweni man’wana ya le Afrika, vana vo tala va nyuhele ku tlula mpimo ematshan’weni yo sika. Hi 2007, tiko ra United States ri ve ni nhlayo leyikulu ngopfu ya vana lava nyuheleke ku tlula mpimo, kasi ra Mexico ri ve ra vumbirhi. Ku vuriwa leswaku le Dorobeni ra le Mexico ntsena, vana lava endlaka 70 wa tiphesente ku katsa ni vana va kondlo-a-ndzi-dyi va nyuhele ku tlula mpimo. Dokodela wa vana, Francisco González u lemuxa leswaku vana lava, va nga ha va “xitukulwana xo sungula ku fa, vatswari va vona va nga si fa hikwalaho ka mavabyi lama fambisanaka ni ku nyuhela ku tlula mpimo.”

Xana hi wahi mavabyi ya kona? I mixaka yinharhu, ku nga vuvabyi bya chukela, nsusumeto wa le henhla wa ngati ni vuvabyi bya mbilu. Lawa i mavabyi lawa hakanyingi khale a ma tekiwa ma karhata vanhu lavakulu. Hi ku ya hi Ndzawulo ya Vutshunguri ya le United States, vafana lava endlaka 30 wa tiphesente ni vanhwanyana va 40 wa tiphesente lava tswariweke eUnited States hi lembe ra 2000 va le khombyeni ro khomiwa hi vuvabyi bya chukela lebyi fambisanaka ni ku nyuhela ku tlula mpimo.

Minkambisiso yi kombisa leswaku hi vona va nga le khombyeni lerikulu. Ku andza ka nhlayo ya vanhu lava nyuheleke ku tlula mpimo swi endla leswaku ku va ni ku andza ka nhlayo ya vanhu vo tala lava nga ni nsusumeto wa le henhla wa ngati. Dok. Rebecca Din-Dzietham wa le Xikolweni xa Vutshunguri xa Morehouse le Atlanta, eGeorgia u tsundzuxa a ku: “Loko nhlayo leyi ya vanhu vo tala lava nga ni nsusumeto wa le henhla wa ngati yi nga hungutiwi, ku ta va ni vantshwa ni vanhu lavakulu vo tala swinene lava nga ni vuvabyi bya mbilu.”

Leswi Endlaka Vana Va Nyuhela Ku Tlula Mpimo

I yini lexi vangelaka ku andza ka nhlayo ya vana lava nyuhelaka ku tlula mpimo emisaveni hinkwayo? Hambileswi munhu a nga tekelelaka ku nyuhela ku tlula mpimo eka vatswari, ku andza lokukulu ka vana lava nyuheleke ku tlula mpimo ku kombisa leswaku a ku vangiwi hi xitekela ntsena. Stephen O’Rahilly, profesa wa le tliliniki yo dyondzela tikhemikhali ta swilo leswi hanyaka ni vutshunguri eYunivhesiti ya Cambridge le Nghilandhi u ri: “Ku andza ka vana lava nyuhelaka a ku vangiwi hi xitekela. Switekela swa hina a swi nge cinci endzhaku ka malembe yo tlula 30.”

Loko Tliliniki ya Mayo ya le United States yi vulavula hi swilo leswi nyuherisaka vana, yi ri: “Hambileswi vana van’wana va nyuhelaka hikwalaho ka switekela ni hikwalaho ka tihomoni, vana vo tala va nyuherisiwa hi ku dya ngopfu ivi va nga tali ku endla vutiolori.” Swikombiso swimbirhi leswi landzelaka swi kombisa ku cinca loku veke kona ka ndlela leyi vanhu va dyaka ha yona namuntlha.

Xo sungula, tanihi leswi vatswari lava tirhaka va nga ni nkarhi wutsongo wo sweka swakudya, sweswo swi endla leswaku va tshamela ku xava swakudya leswi swekiweke swo kala rihanyo. Switolo leswi swekaka swakudya swo tano se swi andzile emisaveni hinkwayo. Nkambisiso wun’wana wu vike leswaku kwalomu ka n’wana un’we eka vana vanharhu va le United States lava nga ni malembe ya 4 ku ya eka 19 va dya swakudya leswi swekiweke swo kala rihanyo siku ni siku. Swakudya swo tano hakanyingi swi ni chukela ni mafurha yo tala naswona swi xavisiwa swi tele.

Xa vumbirhi, se ku nwiwa ngopfu tikholidirinki ematshan’weni ya ntswamba ni mati. Hi xikombiso, vanhu va le Mexico va tirhisa mali yo tala lembe ni lembe va xava tikholidirinki, ku tlula mali leyi va yi tirhisaka ku xava swakudya swa khume leswi nga swa nkoka swinene. Hi ku ya hi buku leyi nge Overcoming Childhood Obesity, ku nwa kholidirinki yin’we ntsena leyi endlaka 600 wa timililitara hi siku swi nga endla leswaku munhu a engetela ntiko wa yena hi tikhilogiramu ta 11 hi lembe.

Nkambisiso lowu endliweke hi Yunivhesiti ya Glasgow le Scotland hikwalaho ka leswi vanhu va nga taliki ku endla vutiolori, wu kume leswaku n’wana la nga ni malembe manharhu, hi siku u heta timinete ta 20 a ri karhi a tlanga “mintlango leyi nga laviki a tikarhata ku ya eka leyi lavaka migingiriko.” Loko a vulavula hi nkambisiso wolowo, Dok. James Hill, profesa wa ta vutshunguri bya vana ni vutshunguri byin’wana eYunivhesiti ya Colorado u te: “A swi hlamarisi leswi vana vo tala va le [United Kingdom] va hetaka nkarhi wo tala va lo tshama naswona sweswo swa voniwa ematikweni yo tala emisaveni hinkwayo.”

Xana Ku Nga Endliwa Yini?

Vatshila va ta madyelo a va swi bumabumeli leswaku vana va phameriwa swakudya leswitsongo hikuva sweswo swi nga endla leswaku va nga kuli kahle naswona va nga vi ni rihanyo lerinene. Ematshan’weni ya sweswo, Tliliniki ya Mayo yi ri: “Ndlela leyinene ngopfu yo lwisana ni ku nyuhela ku tlula mpimo ka vana i ku antswisa ndlela leyi ku dyiwaka ha yona endyangwini hinkwawo ni nkarhi lowu ndyangu wu wu hetaka wu ri karhi wu endla vutiolori.”—Vona bokisi leri nga laha tlhelo.

Tanihi ndyangu endlani xiboho xa leswaku mi dya swakudya leswi nga ni rihanyo mi tlhela mi endla vutiolori. Loko mi endla tano, vana va n’wina va ta tolovela mukhuva wolowo evuton’wini bya vona naswona va ta ya emahlweni va hanya hi mukhuva wolowo ni loko se va kurile.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

I YINI LESWI VATSWARI VA NGA SWI ENDLAKA?

1 Xava u tlhela u nyika vana va wena mihandzu ni matsavu yo tala ematshan’weni yo va nyika swakudya leswi nga riki na rihanyo.

2 U nga tshameli ku va nyika tikholidirinki, swakunwa leswi tsokombelaka ni swakudya leswi nga ni mafurha ni chukela ro tala. Ematshan’weni ya sweswo, va nyike mati kumbe ntswamba lowu nga riki ni mafurha yo tala ni swakudya swo khomisa nyoka leswi nga ni rihanyo.

3 Sweka hi ndlela leyi nga ta endla leswaku swakudya swi nga vi ni mafurha yo tala, tanihi ku baka, ku oxa ni ku sweka hi ku tirhisa nkahelo ematshan’weni yo katinga kunene.

4 U nga va phameli swakudya swo tala.

5 Papalata ku va hakela kumbe ku va xavelela hi swakudya.

6 U nga pfumeleli vana leswaku va nga fihluli. Loko va nga fihlulanga va nga ha dya ku tlula mpimo loko se va nyikiwa swakudya.

7 Tshamani ehansi loko ku dyiwa. Loko munhu a dya a hlalele TV kumbe a ri karhi a tirhisa khompyuta swi nga endla leswaku a dya ku tlula mpimo naswona a nga swi twi loko se a xurhile.

8 Khutaza vana va wena leswaku va endla vutiolori byo tanihi ku tlanga hi swikanyakanya, ku tlanga bolo ni ku tlanga khadi.

9 U nga pfumeleli vana va wena leswaku va heta nkarhi wo leha va ri karhi va hlalela thelevhixini, va tirhisa khompyuta ni ku tlanga mintlangu ya tivhidiyo.

10 Tihumeseni tanihi ndyangu mi ya etindhawini to tanihi mintanga ya swiharhi, mi ya etindhawini to hlambela kumbe mi ya tlanga ephakeni.

11 Nyika vana va wena swintirhwana swo karhi leswi lavaka va gingiriteka.

12 Vana xikombiso lexinene emhakeni yo dya swakudya leswi nga ni rihanyo ni ku endla vutiolori.

[Xihlovo Xa Kona]

Rungula leri ri huma eka: Tindzawulo ta Rihanyo ta Tiko ni Tliliniki ya Mayo