Loko Dyambu Ri Hundzuke Ro Tshwuka
KU RINGANA tin’hweti to hlayanyana hi ximumu xa 1783, hunguva leyi nga tolovelekangiki yi funengete tindhawu letikulu ta xiphemu xa N’walungu wa Ekhweyita. Dyambu ri hundzuke ro tshuka ku fana ni ngati, swimilana swi vunile naswona vanhu va ntsandza vahlayi va file. Entiyisweni, minkambisiso yi kombisa leswaku hunguva yoleyo yi dlaye makume ya magidi ya vanhu eFurwa ni le Nghilandhi ntsena. Kasi van’wana vo tala va vabye swinene lerova ku vuriwa leswaku van’wamapurasi va kayakaye ngopfu ku kuma vatirhi lava a va ta tshovela swibyariwa leswi a swi nga hlaseriwanga hi hunguva yoleyo.
Ku humelela ka hunguva yoleyo ku vuriwe leswaku “i xin’wana xa swiendlakalo leswi hlamarisaka eka maxelo ni matirhelo ya ntumbuluko ya misava eka malembe ya gidi lama hundzeke.” Hambiswiritano, hi nkarhi wolowo a ku ri vanhu va le Iceland ntsena lava a va tiva leswaku hunguva yoleyo a yi vangiwa hileswi ku bulukeke muxaka wun’wana wa vholkheno, leyi vakambisisi va vulaka leswaku yi buluka kan’we endzhaku ka malembe-xidzana man’wana ni man’wana yo hlayanyana. A swi hlamarisi leswi xihlala xa Iceland xi hlaseriweke ngopfu ku tlula matiko laman’wana, hikuva ku ringanyetiwa leswaku ku fe vaaki lava endlaka tiphesente ta 20.
Vangwa Leri Hlanteke Vholkheno eLaki
Hi June 8, 1783, vaaki va le mugangeni wa Síða lowu nga edzongeni wa Iceland va vone swikombiso swo sungula leswi chavisaka swa nchumu lowu endzhakunyana wu vitaniweke vangwa ra vholkheno ra le Laki. Leswi vahlaleri ematikweni yo tala va tsaleke hi xiendlakalo lexi, vaendli va ndzavisiso va kote ku vona kahle leswaku papa ra vholkheno ri fambe njhani siku ni siku. Un’wana wa lava voneke xiendlakalo lexi eIceland a ku ri Jón Steingrímsson, naswona u vule leswaku u vone “hunguva ya ntima” leyi a yi huma hi le n’walungwini. Xibakabaka xi hundzuke munyama naswona misava yi funengetiwe hi nkuma. Misava yi sungule ku tsekatseka ni ku ninginika. U tsale leswaku endzhaku ka vhiki “ndzilo lowu chavisaka wu sungule ku huma [eNambyeni] wa Skaftá lowu nga le nkoveni,” wu funengeta xin’wana ni xin’wana lexi a xi yime endleleni ya wona. Steingrímsson u tsale hi xiendlakalo lexi ku ringana tin’hweti ta nhungu.
Entiyisweni, vangwa leri leheke tikhilomitara ta 25 leri pfulekeke emisaveni kutani ri hlanta ridaka ro hisa ra maribye leri ringanaka 15 wa tikhubiki-khilomitara, ri thyiwe ndhambi ya ridaka ra ntima leri funengeteke tiko-nkulu hinkwaro ra Yuropa, ku nga vholkheno leyikulu eka hinkwato leti tshameke ti buluka emisaveni! Maribye lama pfurhaka a ma buluka ma ya ehenhla hi madzana ya timitara naswona ridaka ra kona ri khuluke tikhilomitara ta kwalomu ka 80 ri huma eka vangwa rolero kutani ri funengeta ndhawu leyi endlaka 580 wa swikwere-khilomitara ni ku tata nkova lowu Nambu wa Skaftá wu khulukaka eka wona.
Eka lembe leri landzeleke, nkuma ni tikhemikhali leti nga ni chefu leti weleke ebyanyini bya le Iceland ti dlaye tihomu leti tlulaka tiphesente ta 50 swin’we ni tihanci ni tinyimpfu ta kwalomu ka 80 wa tiphesente. Ndlala yi tinyike matimba. Ku ringanyetiwe leswaku vangwa ra le Laki ri tlhele ri humesa tithani ta 122 wa timiliyoni ta gasi ya sulfur dioxide leyi tlhandlukeleke exibakabakeni, laha yi fikeke yi hlangana ni nkahelo wa mati kutani swi endla tithani ta kwalomu ka 200 wa timiliyoni ta papa ra gasi ya asidi.a
Vuyelo Lebyi Veke Kona eMatikweni Ya Le Kule
Hi ximumu xexo, mheho yi hunge hunguva yoleyo leyi nga ni chefu yi yi yisa ematikweni ya le kule. EBritain ni le Furwa, vanhu va vule leswaku “hunguva yoleyo leyi nga tolovelekangiki kumbe hunguva leyi fanaka ni musi” a yi nga fani ni hunguva yihi na yihi leyi munhu loyi a hanyeke hi nkarhi wolowo a tshameke a yi vona. Moya lowu nga ni risema ni lowu nun’hwaka xivavula wu vangele vanhu mavabyi ya rifuva, ku chuluka, ku pandza ka nhloko, ku fehla ka mahlo, ku vava ka minkolo ni swiphiqo swin’wana. Papa ro tsindziyela ra sulfur dioxide swin’we ni sulfuric acid ri dlaye vana ni vanhu lavakulu.
Xiviko lexi humaka eJarimani xi vule leswaku hi vusiku byin’we ntsena hunguva yoleyo leyi nga ni chefu yi dlaye matluka ya mirhi leyi longolokeke etimbuweni ta Nambu wa Ems. ENghilandhi, matsavu ma vunile naswona matluka ya mirhi ma file onge hiloko ma lo vavuriwa hi dyambu. Ku ve ni swiviko leswi fanaka eFurwa, Hungary, Italy, Netherlands, Romania, Scandinavia ni le Slovakia. Hunguva yoleyo leyi nga ni tikhemikhali yi voniwe ni le matikweni ya le kule yo fana na Portugal, Tunisia, Syria, Rhaxiya, evupela-dyambu bya Chayina ni le Newfoundland.
Vumbhoni byi kombisa leswaku vholkheno yoleyo yi khumbe ni maxelo tanihi leswi atimosifiya leyi thyakisiweke swinene hi tigasi a yi siva miseve ya dyambu. Hi 1784, mahiselo ya tiko-nkulu ra Yuropa ma tlakuke hi tidigri ta kwalomu ka timbirhi hi xiringaniso ku sukela hi 1750 ku fikela hi 1800. Mahiselo ya le Iceland ma tlakuke hi tidigri ta kwalomu ka ntlhanu. EAmerika N’walungu, xixika xa lembe ra 1783/1784 a xi vuyisa ni n’wana evukatini lerova ku vikiwe leswaku ku ve ni ayisi leyikulu swinene leyi “papamaleke eNambyeni wa Mississippi . . . leyi kaleke yi fika eNsonga-nkulu wa Mexico.”
Vakambisisi van’wana va pfumela leswaku vanhu lava vuriwaka Vakauwerak, ku nga rixaka ra Vainuit lava tshamaka en’walungu-vupela-dyambu bya Alaska, lava a ku sele katsongo leswaku va fa va hela, swi nga ha endleka leswaku mafu ya vona ma vangiwe hi ndlala leyi veke kona hikwalaho ka vholkheno ya le Laki. Rungula leri kumiweke loko ku kambisisiwa ku kula ka mirhi ya kwalaho ri kombisa leswaku ximumu xa 1783 a ku ri nguva yo titimela swinene eAlaska emalembeni lama tlulaka 400. Entiyisweni, Vakauwerak va ni ntsheketo lowu vulavulaka hi lembe rin’wana leri ximumu xa kona xi heleke hi June kutani ku landzela xixika lexi a xi vuyisa n’wana evukatini naswona vanhu va sike hi ndlala.
Ndhawu Ya Le Laki Ni Misava Ya Manguva Lawa
Mhangu ya ntumbuluko leyi veke kona hi 1783 yi rivariwile hi ku helela hileswi yi endlekeke khale swinene ni leswi vanhu vo tala lava yi voneke hi mahlo a va nga swi tivi leswaku yi vangiwe hi yini. Hambiswiritano, eIceland ku buluka ka vholkheno ya le Laki ku tsundzukiwa tanihi mhangu ya ntumbuluko leyikulu swinene ematin’wini ya tiko.
Van’wana va vula leswaku mhangu yoleyo a ku ri nxupulo lowu humaka eka Xikwembu. Hambiswiritano, Bibele a yi pfumelelani na yona mhaka yoleyo. (Yakobo 1:13) Xikwembu a xi xupuli vanhu vo lulama ni lavo homboloka handle ko ehleketa, hikuva “tindlela [ta xona] hinkwato i vululami.” (Deteronoma 32:4) Xikwembu xi ta kombisa vululami bya xona hi ndlela leyi hlamarisaka enkarhini lowu taka loko xi ta nghenelela etimhakeni ta vanhu. Bibele yi vula leswaku xikongomelo xa xona ku ta va ku herisa hinkwaswo leswi vangaka rifu ni ku xaniseka, leswi katsaka timhangu ta ntumbuluko.—Esaya 25:8; Nhlavutelo 21:3, 4.
[Nhlamuselo ya le hansi]
a Nakambe gasi ya sulfur dioxide yi thyakisa moya namuntlha, yi endla leswaku ku va ni mpfula leyi mati ya kona ma nga ni asidi. Gasi yoleyo yi vangiwa hi ku hisiwa ka swilo swo fana ni malahla, gasi ni mafurha.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 14, 15]
Xifaniso xa vangwa ra Laki lexi tekiweke hi vanhu va ri eka xihaha-mpfhuka
[Xifaniso lexi nga eka tluka 14, 15]
Xikombiso xa ridaka leri hisaka leri bulukaka evangwweni
[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]
Xifaniso xa sethalayiti xa xihlala xa Iceland
[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 14]
Lava fountain: © Tom Pfeiffer; aerial photo: U.S. Geological Survey; satellite photo: Jacques Descloitres, MODIS Rapid Response Team, NASA/GSFC