Sirhelela Ndyangu Wa Wena Eka Mukhuhlwana
Eka vuprofeta bya Yesu malunghana ni ku hela ka misava leyi, u profete leswaku ‘mintungu yi ta va kona ematlhelweni layo tala.’ (Luka 21:11, Bibele—Mahungu Lamanene) Mukhuhlwana kumbe chachalaza i yin’wana ya mintungu yoleyo.
MUKHUHLWANA wu vangiwa hi xitsongwatsongwana lexitsongo swinene lexi nga voniwaka ntsena hi makhiroskopu, lexi nghenaka eka tisele leti hanyaka kutani xi tswala switsongwatsongwana swo tala. Xitsongwatsongwana lexi lexi hlaselaka fambiselo ra ku hefemula, xi tlulela vanhu van’wana ngopfu-ngopfu hi marha lama humaka enon’wini wa munhu la khomiweke hi mukhuhlwana loko a etshemula, a khohlola kumbe a vulavula. Vuvabyi byi va ntungu loko byi hlasele vanhu vo tala kutani byi hangalaka hi ku hatlisa byi hlanganisa ndhawu leyikulu.
Switsongwatsongwana a swi hlaseli vanhu ntsena kambe ni swiharhi swin’we ni tinyenyana. Switsongwatsongwana swa mukhuhlwana swi avanyisiwa hi ku ya hi mixaka ya A, B, kumbe C. Muxaka wa A hi wona lowu hi ntolovelo wu vangaka chachalaza. Mixaka ya switsongwatsongwana yi avanyisiwa hi ku ya hi tiproteyini timbirhi leti kumiwaka ehandle ka swona: hemagglutinin (H) ni neuraminidase (N).
Swilo leswi vilerisaka madokodela swinene malunghana ni switsongwatsongwana swa mukhuhlwana hileswaku swi nga ha tswalana hi ku hatlisa ni ku tshamela ku cinca-cinca xivumbeko xa swona nileswaku mixaka yo hambana-hambana ya swona yi nga hlangana kutani yi vumba muxaka lowuntshwa. Loko muxaka wa kona wu hambane swinene ni leyin’wana, fambiselo ra miri ro lwisana ni mavabyi ri nga ha tsandzeka ku tisirhelela eka wona.
Mukhuhlwana wu va kona hi xitalo eka tin’hweti leti titimelaka. Minkambisiso ya sweswinyana yi kombisa leswaku loko ku ri ni maxelo lama holeke, nkuva wa xitsongwatsongwana wu va jeli leyi xi sirhelelaka leswaku xi hlwela ku fa emoyeni kambe ya n’oka eka phayiphi ya fambiselo ro hefemula hileswi ku hisaka kutani xi vanga mavabyi. Moya wo titimela a wu vangeli vanhu vuvabyi bya switsongwatsongwana kambe wu endla leswaku swi olova ku va swi hangalaka.
Magoza Yo Tisirhelela Eka Mukhuhlwana
Leswi tihulumendhe to tala ti xiyaka leswaku i swa nkoka ku va vanhu va tshama va vambe ngoma, se ti endle malunghiselelo yo tisirhelela eka mukhuhlwana. Kambe i yini leswi wena u nga swi endlaka? A hi kambisiseni magoza manharhu ya xisekelo yo tisirhelela:
Hlomisela miri wa wena: Tiyiseka leswaku swirho swa ndyangu wa wena swi etlela tiawara leti ringaneke naswona swi dya swakudya leswi nga ta pfuna mimiri ya swona ku lwisana ni mavabyi. Mi fanele mi dya mihandzu ni matsavu lama ringaneke, mavele ni koroni swin’we ni tiproteyini leti nga riki na mafurha, leti nga ni ti-amino acids leti lavekaka emirini leswaku wu kota ku lwisana ni mavabyi.
Endla leswaku muti wa wena wu nga vi na switsongwatsongwana: Tindhawu leti ku vekiwaka swilo ni matafula a ma tshame ma basile siku ni siku hilaha u nga kotaka hakona. Hlantswa mapoto ni swibya loko u heta ku swi tirhisa naswona hlantswa minkumba nkarhi na nkarhi. Tirhisa mirhi leyi dlayaka switsongwatsongwana loko u sula swilo leswi vanhu va swi khumbaka: swo pfula nyangwa, tinqingho, ti-remote control. Loko swi koteka, endla leswaku moya wu nghena kahle endlwini ya wena.
Vana ni mikhuva leyinene yo tshama u basile: Hlamba mavoko ya wena hi vukheta hi xisibi ni mati kumbe swisibi swin’wana swa mavoko leswi nga ni khemikhali ya alcohol. (Loko swi koteka, tshama u ri ni xibodlhelana xa xisibi xo hlamba mavoko.) Ringeta ku nga tirhisi mathawula man’we yo ti sula mavoko kumbe xikandza ni vanhu van’wana, hambi ku ri swirho swa ndyangu wa ka n’wina.
U nga khomi matihlo, nhompfu kumbe nomu hi mavoko lama thyakeke. Loko swi koteka, tirhisa maphepha yo tisula tinhompfu lama cukumetiwaka loko ma heta ku tirhisiwa leswaku u pfala nomu ni tinhompfu loko u khohlola kumbe u entshemula ivi u ma cukumeta hi ku hatlisa. Papalata ku tirhisa switirhisiwa swin’we ni vanhu van’wana leswi nga hangalasaka switsongwatsongwana hi ku olova, swo fana ni tinqingho. Vana va fanele va dyondzisiwa ku endla tano na vona. Mikhuva yo tano i yinene minkarhi hinkwayo kambe ngopfu-ngopfu hi tin’hweti leti mukhuhlwana wu tinyikeke matimba ha tona.
Anakanyela Van’wana
Swa koteka ku sungula ku tluleta van’wana mukhuhlwana ka ha sele siku leswaku u vona kahle swikombiso swa wona ni ku hambeta u va tluleta endzhaku ka masiku ya ntlhanu u sungule ku vabya. Swikombiso swa chachalaza swa fana ni swa mukhuhlwana lowu tolovelekeke kambe swona swi ni khombo swinene. Swi katsa ku hisa ka miri, ku pandziwa hi nhloko, ku karhala ku tlula mpimo, ku khohlola ngopfu ni ku vava ka misiha. Ku xivila marhimila ni ku hlamba timbilu, ku hlanta ni ku chuluka swi tolovelekile swinene eka vana ku tlula eka vanhu lavakulu. Loko u ri ni swikombiso swa mukhuhlwana, tshama ekaya loko u swi kota naswona u tshika ku tluleta van’wana.
Kuma nkarhi lowu eneleke wo wisa naswona nwana swakun’wa swo tala. Mirhi leyi dlayaka switsongwatsongwana yi nga ku pfuna swinene ntsena loko u sungula ku yi nwa endzhakunyana ka loko swikombiso swa mukhuhlwana swi sungule ku vonakala. Maphilisi ya aspirin (acetylsalicylic acid) a ma fanelanga ma nwiwa hi vana lava nga ni mukhuhlwana. Lava mpfuno wa dokodela loko u va ni swikombiso leswi fanaka ni swa vuvabyi bya nyumoniya, swo tanihi ku tsandzeka ku hefemula, ku vava ka xifuva kumbe ku tshamela ku pandziwa hi nhloko swinene.
Ku va ni mukhuhlwana i nchumu lowu endlaka munhu a vilela swinene. Kambe ku tshama u lunghekile swi nga ha ku pfuna leswaku u hlakarhela kahle. Kambe xa nkoka eka hinkwaswo, u nga wu langutela hi mahlo-ngati nkarhi lowu Bibele yi tshembisaka leswaku “ku hava munhu la tshamaka kona la nga ta ku: ‘Ndza vabya.’”—Esaya 33:24.
[Bokisi leri nga eka tluka 27]
MUXAKA WA MUKHUHLWANA LOWU NGA NI KHOMBO SWINENE
Mukhuhlwana lowu tshuburiweke ro sungula eMexico hi 2009 i wa muxaka wa H1N1, lowu fanaka ni chachalaza ya le Spain leyi veke kona hi 1918, leyi dlayeke makume ya timiliyoni. Hambiswiritano, wu ni swilo swin’wana leswi nga kona ni le ka switsongwatsongwana leswi hlaselaka tinguluve ni tinyenyana.
[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 28, 29]
TINDLELA TO SIRHELELA WENA NI VAN’WANA TA
1. Pfala nomu loko u khohlola
2. Hlamba mavoko
3. Endla leswaku moya wu nghena kahle endlwini ya wena
4. Swi basise nkarhi hinkwawo
5. Loko u vabya, ringeta ku tshama ekaya
6. Papalata ku qhavula van’wana
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 29]
LOKO KU VA NI NTUNGU
Xo sungula, landzela swiletelo swa vatirhela-mfumo va ta rihanyo. U nga karhateki ngopfu. Tirhisa mikhuva leyinene leyi ku vulavuriweke ha yona laha. Loko swi koteka, papalata ku va exikarhi ka mintshungu ya vanhu. Loko u vabya, swi nga ha ku pfuna ku ambala xo tipfala nomu ni tinhompfu lexi faneleke. Tshamela ku hlamba mavoko. Tshama u ri ni swakudya leswi nga onhakiki leswi nga tekaka kwalomu ka mavhiki mambirhi swin’we ni switirhisiwa swa nsivelo-mavabyi loko wo tshuka u nga swi koti ku ya eswitolo.
Loko u ri entirhweni, etindhawini ta vugandzeri kumbe endhawini yihi ni yihi laha u nga exikarhi ka vanhu vo tala, landzela swiringanyeto leswi nyikeriweke. Nakambe ringeta ku endla leswaku moya wu nghena kahle endlwini ya wena.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]
Xifaniso lexi kurisiweke xa xitsongwatsongwana xa chachalaza ya H1N1
[Xihlovo Xa Kona]
CDC/Cynthia Goldsmith