Twana Hi Ta Vabatak

Loko Marco Polo, muvalangi wa Muntariyana wa lembe-xidzana ra vu-13, a endzele xihlala xa Sumatra le Indonesia, u vulavule hi rixaka ro karhi ra “vanhu lava tshamaka etintshaveni” lava a vuleke leswaku va “hanya . . . ku fana ni swiharhi . . . naswona va dya vanhu.” Ku vuriwa leswaku vanhu lava a a vulavula ha vona a ku ri Vabatak. Kambe mina ni nsati wa mina hi va tiva va nga ri tano nikatsongo. Twana hi ta vanhu volavo lava hi va tiveke hi tlhela hi va rhandza.

“HORAS”! Yoleyo i ndlela leyi vanghana va hina lavantshwa va Vabatak va hi xeweteke ha yona loko va hi amukela eSumatra N’walungu le Indonesia, loko hi fika endhawini leyintshwa leyi a hi ta tirhela eka yona tanihi varhumiwa ekusuhi ni Tiva ra Toba. Tiva ra Toba, ku nga tiva lerikulu swinene emisaveni leri veke kona endzhaku ka loko ku buluke vholkheno naswona ri nga le xikarhi ka ndhawu leyi ku tshamaka Vabatak, i yin’wana ya tindhawu to saseka swinene ta le Sumatra.—Vona bokisi leri nga laha hansi.

Vabatak i rin’wana ra tinxaka letikulu ta vaaka-tiko va ntumbuluko va le Indonesia. Nhlayo ya vona leyi ringanyetiwaka kwalomu ka nhungu wa timiliyoni, yi vumbiwa hi tinxaka ta tsevu leti tifumaka kambe ti nga maxaka, ku nga Vatoba, Vasimalungun, Vakaro, Vadairi, Vaangkola ni Vamandailing. Ntlawa ha wun’we wu vumbiwa hi swivongo swa mindyangu leyikulu. Loko Vabatak va hlangana, va tala ku vutisana xivutiso lexi nge, “U wa ka mani?” Kutani loko va hlamulanile, va hatla va kumisisa ku vona loko va ri maxaka.

Milawu Ya Vukati

Vukati bya xintu bya Vabatak hi ntolovelo a byi hlanganisi vanhu vambirhi ntsena kambe byi tlhela byi hlanganisa mindyangu yimbirhi. Vamuzala lava velekiweke hi vahahani va tekiwa va fanelana swinene leswaku va nga tekana. Kambe ku teka muzala loyi a velekiweke hi vamalume kumbe munhu wa xivongo lexi fanaka, swa yila swinene. Hi ntolovelo vukati bya xintu byi landzela nawu lowu: Vavanuna va xivongo A va teka vavasati va xivongo B, vavanuna va xivongo B va teka vavasati va xivongo C, ivi vavanuna va xivongo C va teka vavasati va xivongo A. Vukati lebyi lebyi rhendzelekaka exikarhi ka swivongo byi byi tiyisa swinene vuxaka bya mindyangu leyi fanaka ya Vabatak naswona byi hlanganisa vanhu lava ha ku tekanaka eka ntlawa lowukulu wa maxaka.

Hambiloko mimpatswa ya Vabatak yo tekana ximfumo naswona yi va ni vana, vukati bya yona a byi tekeriwi enhlokweni hi maxaka kukondza yi cata hi xintu. Minkhuvo leyi leyikulu yi nga katsa madzana ya maxaka naswona yi nga teka tiawara to hlayanyana.

Hi xikombiso, eka micato ya Vakaro, ndzovolo ni tinyiko swi hlayiwa hi vukheta kutani swi averiwa swirho swa ndyangu wa mutekiwa. Endzhaku ka sweswo hi kona mucato wu nga yaka emahlweni. Swirho swa ndyangu swi vula tinkulumo to leha leti vulavulaka hi vukati. Muteki ni mutekiwa va yingisela hi xichavo. Minkhuvo leyi yi hela endzhaku ka loko ku dyiwile ku tlhela ku ciniwa.

Ndhawu Leyinene Yo Rimela Eka Yona

Enkarhini lowu hundzeke mindyangu yo tala ya Vabatak a yi tshama swin’we etindlwini letikulu to leha, leti nga ni lwangu ra swihlungwana swimbirhi swo fana leswi langutekaka ku fana ni timhondzo ta nyarhi. Tin’wana ta tiyindlu leti leti khavisiweke—leti endliweke hi mapulanga, misengele ni matluka ya murhi lowu vuriwaka sugar-palm—a ti akiwa ehenhla ka timhandzi naswona tin’wana a ti va tikulu ngopfu lerova ti nga rhurhela mindyangu ya 12. Swipikiri a swi nga tirhisiwi. Tiyindlu to hlayanyana leti nga ni malembe ya 300 ti akiwile ka ha tshamiwa eka tona ni sweswi. Ehansi ka tiyindlu teto ku tshama swifuwo—tihomu, tihuku, timbyana ni tinguluve.

Ku rima, ku phasa tinhlampfi, ku fuwa swifuwo ni vuvalangi hi swona ngopfu-ngopfu swi nghenisaka mali etikweni. Mbango lowukulu lowu rhendzeleke Tiva ra Toba i ndhawu leyinene yo rimela eka yona. Ku ni tindhawu leti tlakukeke etlhelo ka tiva leti nga ni mapurasi ya rihlaza ya rhayisi. Etlhelo ka mintanga ya matsavu, ku ni swimilana swa kofi, swa mihandzu ni swa swinyunyuteri leswi byariweke emisaveni leyi noneke ya ntima ya vholkheno. Vaphasi va tinhlampfi lava tlutaka hi swikwekwetsu swa ntsandza va kukuta tinhlampfi etiveni leri nga ni mati yo basa lama holeke.

Nimadyambu vana lava tsakeke va hlambela etiveni rero, vavanuna va hlangana etindhawini leti xavisaka byala naswona ku twakala vuyimbeleri nivusiku. Vabatak va tiviwa ngopfu endhawini yoleyo hi ku yimbelela tinsimu leti tsakisaka. Nakambe va rhandza ku cina—vavanuna va cina etlhelweni ra vona ni vavasati va cina etlhelweni ra vona—va fambisa mavoko ni swandla swa vona emoyeni.

Matimu Lama Nga Tsakisiki

Ku sukela eminkarhini ya Marco Polo ku ya fika hi lembe-xidzana ra vu-19, swiviko swi kombisa leswaku Vabatak a va dya nyama ya tinhenha ta nyimpi leti nga valala ni ya swigevenga tanihi mukhuva wa vukhongeri. Hambiswiritano, Leonard Y. Andaya, profesa wa ta matimu u vula leswaku “swiendlo [swin’wana] leswi tsemaka nhlana swa ku dya vanhu swi nga ha va swi sunguriwe hi Vabatak hi voxe hi xikongomelo xo sivela vanhu vambe leswaku va nga va hlaseli.” Ku nga khathariseki swivangelo swa vona swo dya vanhu, buku leyi nge The Batak—Peoples of the Island of Sumatra yi vula leswaku “hi lembe-xidzana ra vu-19, mfumo wa le Netherlands wu yirise mukhuva wa ku dya vanhu ematikweni lawa a ma ri ehansi ka wona.”

Vabatak a va pfumela leswaku moya a wu fi naswona a va gandzela swikwembu ni mimoya yo hlayanyana. Nakambe a va nyikela magandzelo, va hlahluva, va vhumbha ni ku loya. Vungoma, tibodo ta ku vhumbha ni tindlela to tshungula vanhu a swi tsariwe eka swiphemu swa maphantsu leswi leheke timitara ta 15 swi tlhela swi petsiwa swi fana ni buku. Naswona a va rhunga tinguvu to kwetsima leti khavisiweke leti a ti tirhiseriwa ku hlongola mimoya yo biha ni ku vhumbha hi ta vumundzuku.

Swiviko swi vika leswaku varhumiwa vo sungula lava humaka eVupela-dyambu lava yeke endhawini ya Vabatak a ku ri R. Burton na N. Ward va kereke ya Baptist, lava fikeke hi 1824. Khume wa malembe lama landzeke loko vuthu ra Netherlands ri ringeta ku lawula tindhawu tin’wana ta tiko rero, varhumiwa van’wana vambirhi va Maamerika, H. Lyman na S. Munson, va ye endhawini ya Vabatak kambe va dlayiwile endzhakunyana ka nkarhi. Varhumiwa vambirhi va Makhatoliki lava nga yingisangiki swilemukiso swa leswaku va fambela ekule ni tindhawu leti nga ni khombo, swi nga ha endleka na vona va dlayiwile.

Hambiswiritano, Ludwig Nommensen, murhumiwa wa Mujarimani loyi a sunguleke ku tirha endhawini ya Vabatak hi 1862, u ponile naswona u hambete a tiphina hi ntirho wakwe. Entiyisweni, nisweswi wa ha tsundzukiwa hi vanhu vo tala va kwalaho. Namuntlha Vabatak vo tala va vula leswaku i Vakreste, kasi lavan’wana vo tala i Mamoslem kumbe vanhu lava pfumelaka leswaku moya a wu fi. Nilokoswiritano, vo tala va ha khomelele eka mikhuva ya vona ya xintu.

Ku Fika Ka Mahungu Lamanene Ya Xiviri

Kwalomu ka lembe ra 1936, Timbhoni ta Yehovha ti fike lomu Vabatak va tshamaka kona ti chumayela mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu, lawa Yesu a profeteke leswaku ma ta chumayeriwa “emisaveni hinkwayo leyi akiweke.” (Matewu 24:14) Vabatak vo tala va amukele rungula leri nga eBibeleni kutani va tshika ku pfumela eka swiyila-yila. Hikwalaho ka sweswo, ndhawu yoleyo sweswi yi ni mavandlha ya kwalomu ka 30 ya Timbhoni ta Yehovha.—Vona bokisi leri nga laha tlhelo.

Loko mina ni nsati wa mina hi ri karhi hi byela vanhu va le ndhawini yoleyo mahungu lamanene, hi tala ku hlangana ni vavalangi lava tsakisiwaka hi tindhawu to saseka ta Tiva ra Toba ni maxelo lamanene. Hi pfumelelana na vona hi mbilu hinkwayo. Kambe hi tlhela hi va byela leswaku nchumu wo tsakisa swinene hi ndhawu yoleyo i vanhu va kona—Vabatak lava nga ni xinghana ni rirhandzu.

[Bokisi leri nga eka tluka 17]

TIVA RO HOLA LERI VEKE KONA ENDZHAKU KA LOKO KU BULUKE VHOLKHENO

Tiva ra Toba ri lehe tikhilomitara ta 87 ri tlhela ri anama tikhilomitara ta 27 naswona i tiva lerikulu swinene emisaveni leri nga mugodi. Ri ni mati lama nga kotaka ku funengeta matiko hinkwawo lama vumbaka United Kingdom hi mpimo wa kwalomu ka mitara yin’we ku sukela ehenhla ku ya ehansi. Tiva leri leri nga exikarhi ka tintshava ta rihlaza leti nga ni vholkheno leti nga xiphemu xa Tintshava ta Barisan, ri saseke ngopfu lerova vateki va swifaniso va rhandza ku teka swifaniso swa rona.

Tiva leri ri ve kona endzhaku ka loko ku buluke vholkheno yin’we kumbe to hlayanyana, loku vativi va sayense va pfumelaka leswaku swi nga ha endleka ku ve kun’wana loku veke ni matimba swinene emisaveni. Hi ku famba ka nkarhi, mugodi wolowo lowukulu wu tale hi mati, xisweswo wu va tiva leri namuntlha ri vuriwaka Tiva ra Toba. Ku tsekatseka loku veke kona ehansi ka tiva rero ku endle leswaku ku vumbeka Xihlala xo saseka xa Samosir, lexi nga ni ndhawu leyi ringanaka swikwere-khilomitara swa 647, lexi ringanakanyana ni tiko ra Rhiphabliki ra Singapore.

[Bokisi leri nga eka tluka 18]

PARADEYISI LEYI NGA NI MAXELO YO KUFUMELA

Tiva ra Toba ri le ndhawini leyi nga kwalomu ka 300 wa tikhilomitara ku suka eka ikhweyita, kambe swa hlamarisa leswi maxelo ya kona ma kufumelaka. Leswi swi vangiwa hileswi tiva rero ri nga endhawini leyi tlakukeke 900 wa timitara ku suka evuandlalweni bya misava. Mirhi ya mincindzu ni ya muphayini yi kula ekusuhi na kusuhi eparadeyisini leyi leyi nga ni maxelo yo kufumela.

Tiva leri ri avanyisa swiharhi swo hlayanyana hi mintlawa yimbirhi. Hi xikombiso, tinkawu leti vuriwaka ti-orangutan, ti-gibbon to basa ni ti-Thomas’ leaf ti kumeka en’walungwini wa tiva, kasi ti-tapir, ti-tarsier ni tinkawu leti vuriwaka banded leaf ti kumeka edzongeni.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 19]

A TSHIKA VUNGOMA A VA MUKRESTE WA NTIYISO

Nursiah a a ri n’anga ya Mubatak. A a tirhisa masalamusi ku tshungula mavabyi, ku hlongola mimoya yo biha ni ku vulavula ni lava tivulaka vafi.a Sweswo a swi n’wi nghenisela mali yo tala—kambe ku nga khathariseki mintirho yakwe ya vungoma—a a ri xirho lexi xiximiwaka ekerekeni ya Protestente leyi a a nghena eka yona.

Loko Nursiah a hlangane ni Timbhoni ta Yehovha, u hlamarisiwe hi ku twa leswaku vito ra Xikwembu i Yehovha. (Pisalema 83:18) Endzhakunyana u hlaye eBibeleni leswaku vanhu vo tala lava veke vapfumeri hi lembe-xidzana ro sungula va tshike masalamusi kutani va hisa tibuku ta vona ta vungoma leswaku va tirhela Xikwembu hi ndlela leyi amukelekaka. (Mintirho 19:18, 19) Hambileswi a kanetiweke swinene, u teke xiboho lexi fanaka xo hisa swilo swakwe hinkwaswo leswi fambisanaka ni vungoma, a ri ni ntshembo lowu heleleke eka marito ya Yesu lama nge: “Ntiyiso wu ta mi ntshunxa.”—Yohane 8:32.

Namuntlha, Nursiah ni n’wana wakwe wa jaha Besli i Timbhoni leti khuvuriweke, naswona nuna wakwe Nengku u va kona nkarhi na nkarhi eminhlanganweni ya Vukreste. Nursiah u ri: “Leswi sweswi ndzi tirhelaka Yehovha, vutomi bya mina bya antswa swinene! Loko ndza ha ri n’anga, a ndzi navela ku tiva ntiyiso. Sweswi ndzi tsake ngopfu.”

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso]

Nursiah ni nuna wakwe swin’we ni n’wana wa vona wa jaha

[Mimepe leyi nga eka tluka 16]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Sumatra

Lake Toba

[Xihlovo Xa Kona]

Based on NASA/Visible Earth imagery

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16, 17]

Tiva ra Toba loko u ri languta u ri eNtshaveni ya Pusuk Buhit

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Boboma ra Sipisopiso, leri nga emakumu ka xiphemu xa le n’walungwini xa Tiva ra Toba, ri ehla hi timitara ta 110