Hosi Ya Swiharhi Ya Le Matikweni Ya Amerika
HI YIHI hosi ya kona? I jaguar, ku nga xivandzana lexikulu eka hinkwaswo swa le matikweni ya Amerika swa ntlawa wa swimanga. U nga yi kuma kwihi? Emakhwatini, enhlangasini ni le mananga ya le Amerika Xikarhi ni le Amerika Dzonga. Ku hambana ni swivandzana swo tala swa ntlawa wa swimanga, jaguar yi rhandza ku tshama emisaveni, emisinyeni hambi ku ri ematini.
Tiehlekete u yime etlhelo ka jaguar ya xinuna lexi kuleke. Yi nga ha va yi lehe timitara timbirhi handle ko pima na ncila, naswona yi tika 120 wa tikhilogiramu kumbe ku tlula. Leswi yi tshamaka yoxe, yi hlangana ni letin’wana loko yi lava ku hlangana ni ya xisati ntsena. Ya xinuna yi lunghekela ku hlangana ni ya xisati loko yi ri ni malembe manharhu kumbe mune, kasi ya xisati yi nga ha tivula loko yi ri ni malembe mambirhi. Vana va yona lava hakanyingi va vaka vambirhi ntsena va velekiwa endzhaku ko vumbeka ekhwirini ku ringana tin’hweti tinharhu kumbe mune. Ku vuriwa leswaku ti-jaguar tin’wana ti hanya malembe yo tlula 20 ti tshama toxe.
Malunghana ni ndlela leyi swi tikaka ha yona ku twisisa ni ku vona swivandzana leswi, mutivi un’wana wa swivumbiwa leswi hanyaka u te: “Swa tika ku vona ti-jaguar! Ndzi nga yima etlhelo ka yona, . . . kambe swi nga endleka ndzi nga yi voni.” Leswi yi nga ni voya bya buraweni wa xitshopana ni mavati ya ntima lama rhendzelaka mavati lamatsongo, swi yi pfuna leswaku yi tumbela kutani yi nyamalala handle ko voniwa.
Muhloti La Fambaka A Ri Yexe A Lo Whii!
Jaguar leyi nga muhloti wa vutshila, yi dya mixaka ya swiharhi swa kwalomu ka 85 leswi katsaka ti-tapir, timhofu ni tinkawu. Leswi yi kotaka ku tshama ni le matini, yi khoma tinhlampfi ni timfutsu hi ku olova. Vanhu van’wana va tshame va yi vona yi dlaya hanci leyi kuleke naswona yi yi koka mpfhuka wa kwalomu ka 80 wa timitara kutani yi tsemakanya na yona enambyeni.
Xivandzana lexi xo tlhariha hakanyingi xi rindza xiharhi lexi nga ta xi khoma xi tshama ensinyeni xi lo whii! Loko ntlhambi wa tinguluve ta nhova lowu nga tiviki nchumu wu hundza hi le hansi ka nsinya, jaguar ya tlula kutani yi bvanyangeta. Hi ku luma kan’we ntsena hi matimba, yi dlaya yin’we kutani yi tlhela yi tlulela ensinyeni hi ku hatlisa. Kwalaho yi rindza ntlhambi kukondza wu hundza ivi yi tlhelela yi ya teka nguluve leyi yi yi dlayeke.
Kambe eka swivandzana hinkwaswo leswikulu leswi welaka eka ntlawa wa swimanga i jaguar ntsena leyi swi nga tolovelekangiki ku va yi hlasela munhu, naswona a yi si tshama yi katsiwa eka swivandzana leswi dyaka vanhu. Entiyisweni, vanhu hi vona lava dlayaka ti-jaguar ematshan’weni yo va tona ti va dlaya.
Ha Yini Ti Nga Talanga?
Ti-jaguar ti tshame ti hanya ku sukela edzongeni wa United States ku ya fika ekusuhi ni le vugima-musi bya Amerika Dzonga. Namuntlha, laha ti tshama kona a ku ringani ni hafu ya ndhawu leyi a ti tshama eka yona eka malembe ya dzana lama hundzeke. Hi va-1970, vahloti se a va dlaye magidi ya ti-jaguar lembe ni lembe hileswi a va lava dzovo ra tona. Hi 1968 ntsena, madzovo wolawo lama tlulaka 13 500 ma rhumeriwe eUnited States. Hi 2002, ku ringanyetiwe leswaku ku sale leti nga ehansi ka 50 000. Swi nga ha endleka leswaku sweswi ku ni ti-jaguar ta kwalomu ka 15 000 leti nga tshamiki emintangeni ya swiharhi.
Nkambisiso wa Vandla ro Hlayisa Swiharhi wu vika leswaku makhwati lama ti-jaguar ti tshamaka eka wona lama lavaka ku endla tiphesente ta 40 ma herisiwile hikwalaho ka ku tsemeleriwa ka misinya. Le Mexico ntsena, ku vuriwa leswaku khwati leri ringanaka ni rivala ra ntlangu wa bolo ra herisiwa minete yin’wana ni yin’wana. Leswi swi endla leswaku ti dlaya swifuwo leswaku ti kota ku hanya.
Matshalatshala Yo Ti Sirhelela
Matiko ya kwalomu ka 200 ma yima ni milawu ya Nhlengeletano yo Lwisana ni ku Xavisiwa ka Swiharhi leswi nga eKhombyeni ro Lovisiwa leyi yirisaka ku hlotiwa ka ti-jaguar hi xikongomelo xo ti xavisa. Ku akiwe mintanga ya swiharhi leswaku ku sirheleriwa makhwati lawa swi tshamaka eka wona. Hi 1986, ntanga wa Cockscomb Basin Wildlife Sanctuary le Belize wu ve wo sungula emisaveni lowu sirhelelaka ti-jaguar. Ku tlula kwalaho, tiko ra Mexico ri vekele etlhelo khwati leri tlulaka tihekitara ta 150 000 leri nga eCalakmul Biosphere Reserve eka Nhlonhle ya Yucatán leswaku ku sirheleriwa ti-jaguar.
Ku hava loyi a swi tivaka loko matshalatshala wolowo ya vanhu ma ta swi kota ku sirhelela hosi leyi ya swiharhi. Kambe swi nga hi chavelela ku tiva leswaku Muvumbi wa hina la nga ni rirhandzu ku nga ri khale u ta “lovisa lava onhaka misava” naswona hi ku famba ka nkarhi vanhu ni swiharhi swi ta tshamisana hi ku rhula, hilaha Xikwembu a xi lave hakona.—Nhlavutelo 11:18; Esaya 11:6-9.
[Mepe lowu nga eka tluka 24, 25]
(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)
Ndhawu Ya Ti-jaguar
◻Ndhawu ya tona eku sunguleni
◼Ndhawu ya tona sweswi
AMERIKA N’WALUNGU
AMERIKA XIKARHI
AMERIKA DZONGA