Molekhuli Ya Hemoglobini Yi Endliwe Hi Ndlela Yo Hlamarisa

“Ku hefemula swi vonaka swi olova swinene, kambe swi tikomba onge ku hefemula koloko loku hanyisaka munhu ku va kona hileswi tiathomo to tala ta mixaka-xaka ti tirhisanaka endzeni ka molekhuli leyikulu leyi rharhanganeke ngopfu.”—Max F. Perutz, un’wana wa lava kumeke Sagwadi ra Nobel hi 1962 hikwalaho ka tidyondzo takwe ta molekhuli ya hemoglobini.

A HI nga ta hanya handle ko hefemula. Kambe vo tala va hina a hi swi tekeli enhlokweni sweswo. Hambiswiritano, ku hefemula a ku nga ta hi hanyisa loko a ku nga ri hikwalaho ka hemoglobini—molekhuli leyi rharhanganeke leyi endliweke hi vutshila lebyikulu hi Muvumbi wa hina. Hemoglobini leyi nga endzeni ka tisele ta hina to tshwuka ta ngati ta 30 wa titriliyoni yi fambisa okisijini leyi sukaka emahahwini yi yi yisa eka tisele leti nga emirini. A hi ta fa hi ku hatlisa loko a hi nga ri na yona hemoglobini.

Timolekhuli ta hemoglobini ti swi kotisa ku yini ku teka timolekhuli letitsongo ta okisijini hi nkarhi lowu faneleke, ti ti hlayisa kukondza ti ti humesa hi nkarhi lowu faneleke? Timolekhuli ti boheka ku teka magoza yo hlayanyana lama hlamarisaka.

Timolekhuli Letitsongo Leti Fanaka Ni Mathekisi

Molekhuli ha yin’we ya hemoglobini leyi nga eka sele yi nga fanisiwa ni thekisi leyitsongo leyi nga ni tinyangwa ni switulu swa mune. Thekisi leyi a yi lavi muchayeri tanihi leswi yi fambaka endzeni ka sele yo tshwuka ya ngati, leyi nga fanisiwaka ni bokisi ro rhwala ndzhwalo leri teleke hi timolekhuli leti ta hemoglobini.

Riendzo ra molekhuli ya hemoglobini ri sungula loko tisele to tshwuka ta ngati ti fika eka alveoli ya mahahu leyi fanekiselaka rivala ra swihaha-mpfhuka. Loko hi koka moya wu nghena emahahwini ya hina, timolekhuli letitsongo to tala ta okisijini leta ha ku fikaka erivaleni ra swihaha-mpfhuka ti sungula ku lava ku khandziya ethekisini. Kutani hi ku hatlisa timolekhuli leti ti nghena eka tisele to tshwuka ta ngati, ku nga mabokisi yo rhwala ndzhwalo. Hi nkarhi wolowo, tinyangwa ta mathekisi ya hemoglobini endzeni ka sele ha yin’we ta pfaleka. Hambiswiritano, a swi teki nkarhi emahlweni ko va molekhuli ya okisijini leyi tiyimiseleke eka leto tala yi nghena kutani yi tshama ethekisini ya hemoglobini.

Kutani ku endleka nchumu wo hlamarisa. Endzeni ka sele yo tshwuka, molekhuli ya hemoglobini yi sungula ku cinca xivumbeko xa yona. Tinyangwa hinkwato ta mune ta thekisi ya hemoglobini ti sungula ku pfuleka hi toxe loko mukhandziyi wo sungula a chika, leswi endlaka leswaku vakhandziyi lavan’wana na vona va chika hi ku olova. Ntirhisano wolowo wa pfuna swinene hikuva nkarhi lowu u wu tekaka ku koka moya kan’we, vakhandziyi va va se va tshame eswitulwini leswi endlaka 95 wa tiphesente eka mathekisi hinkwawo lama nga eka tisele to tshwuka ta ngati. Kutani timolekhuli leti tlulaka 250 wa timiliyoni ta hemoglobini leti nga eka sele yin’we yo tshwuka ya ngati ti nga rhwala kwalomu ka timolekhuli ta okisijini ta biliyoni! Hi ku hatlisa tisele to tshwuka ta ngati leti nga ni mathekisi lawa hinkwawo ti khoma ndlela ti fambisa okisijini leyi ti nga na yona eka tisele leti yi lavaka. Kambe u nga ha tivutisa, ‘I yini leswi khomaka tiathomo ta okisijini endzeni ka sele leswaku yi nga humi nkarhi wu nga si fika?’

Nhlamulo hileswaku endzeni ka molekhuli ha yin’we ya hemoglobini, timolekhuli ta okisijini ti khoma tiathomo ta ayoni leti rindzeke. Kumbexana u tshame u swi vona leswaku ku humelela yini loko okisijini ni ayoni swi hlangana laha ku nga ni mati. Hi ntolovelo ku vumbeka khemikhali ya iron oxide, ku nga nkurhe. Loko ayoni yi kurha, okisijini ya pfaleriwa hi ku helela eka cristal. Kutani molekhuli ya hemoglobini yi swi kotisa ku yini ku hlanganisa ayoni ni okisijini ni ku tlhela yi swi hambanisa endzeni ka sele yo tshwuka ya ngati laha ku nga ni mati handle ko va yi hundzuka nkurhe?

Ku Langutisa Hi Vukheta

Leswaku hi hlamula xivutiso xexo, a hi langutiseni molekhuli ya hemoglobini hi vukheta. Yi vumbiwe hi tiathomo ta kwalomu ka 10 000 ta hayidrojini, khaboni, nayitrojini, sulfur ni okisijini leti tshameke kahle ehandle ka tiathomo ta mune ntsena ta ayoni. Ha yini tiathomo teto ti lava nseketelo lowukulu swonghasi?

Xivangelo xo sungula hileswaku tiathomo ta mune ta ayoni ti ni gezi kutani ti fanele ti lawuriwa hi vukheta. Tiathomo leti nga ni gezi, leti vuriwaka ti-ion ti nga onha swilo swo tala endzeni ka tisele loko to tshuka ti chupuka. Kutani ha yin’we ya tiayoni leti ta mune ta ti-ion ti khomiwa exikarhi ka puleti yo tiya leyi ti sirhelelaka.a Xivangelo xa vumbirhi hileswaku tipuleti ta mune ti nghenisiwa hi vukheta eka molekhuli ya hemoglobini hi ndlela leyi nga ta endla leswaku timolekhuli ta okisijini ti kota ku nghena eka tiayoni ta ti-ion, kambe timolekhuli ta mati a ti swi koti ku nghena eka tona. Ti-cristal ta nkurhe a ti koti ku vumbeka loko mati ma nga ri kona.

Ayoni leyi nga eka molekhuli ya hemoglobini a yi nge swi koti hi yoxe ku tihlanganisa ni ku tihambanisa ni okisijini. Kambe molekhuli ya hemoglobini a yi nge swi koti ku rhwala okisijini loko yi nga ri na tona tiathomo ta mune ta ayoni leti nga ni gezi. Ku rhwariwa ka okisijini endzeni ka ngati swi nga koteka ntsena loko tiayoni leti nga ni gezi ti nghene kahle eka molekhuli ya hemoglobini.

Ku Humesa Okisijini

Loko tisele to tshwuka ta ngati ti ri karhi ti huma eka misiha leyikulu kutani ti nghena eka leyitsongo endzeni-ndzeni ka tisele, ndhawu leyi rhendzeleke sele yo tshwuka ya ngati ya cinca. Ndhawu yoleyo yi sungula ku kufumela ku tlula emahahwini naswona ku va ni okisijini yitsongo ni asidi yo tala leyi humaka eka khaboni-dayokisayidi leyi rhendzeleke sele. Ku kufumela koloko ku byela timolekhuli ta hemoglobini kumbe mathekisi lama nga endzeni ka sele leswaku se i nkarhi wa leswaku ku humesiwa vakhandziyi lavaya, ku nga okisijini.

Loko timolekhuli ta okisijini ti huma eka timolekhuli ta hemoglobini, ti cinca xivumbeko xa tona nakambe. Ku cinca koloko hi kona loku endlaka leswaku “tinyangwa ti pfaleka” ivi okisijini yi sala laha yi lavekaka kona ngopfu. Ku pfaleka ka tinyangwa swi tlhela swi sivela hemoglobini leswaku yi nga rhwali okisijini yin’wana ni yin’wana loko yi tlhelela emahahwini. Ematshan’weni ya sweswo, yi teka ntsena khaboni-dayokisayidi loko yi tlhelela laha yi humaka kona.

Hi ku hatlisa tisele leti nga ha riki na okisijini ti tlhelela emahahwini, laha timolekhuli ta hemoglobini ti nga ta humesa khaboni-dayokisayidi kutani ti tlhela ti rhwala okisijini leyi hanyisaka munhu—ku nga endlelo leri phindha-phindhiwaka minkarhi ya magidi kukondza sele yo tshwuka ya ngati yi fa endzhaku ka malembe ya kwalomu ka 120.

Hakunene hemoglobini a ko va molekhuli leyi tolovelekeke ntsena. Hilaha swi vuriweke hakona eku sunguleni ka xihloko lexi, “i molekhuli leyikulu leyi rharhanganeke ngopfu.” Hakunene swa hi hlamarisa naswona swi hi endla hi tlangela Muvumbi wa hina hikwalaho ka vunjhiniyara lebyi hlamarisaka lebyi a byi endleke hi vukheta endzeni ka swivumbiwa leswitsongo lebyi endlaka leswaku hi kota ku hanya!

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Chati leyi nga eka tluka 28]

KHATHALELA HEMOGLOBINI YA WENA!

“Ngati leyi kayivelaka ayoni,” i xiga lexi tolovelekeke etindhawini tin’wana, kambe entiyisweni xiga lexi faneleke hi lexi nge ngati leyi kayivelaka hemoglobini. Loko molekhuli ya hemoglobini yi nga ri na tona tiathomo ta mune ta nkoka, tiathomo letin’wana ta 10 000 leti nga eka yona a ti pfuni nchumu. Kutani, i swa nkoka ku kuma ayoni leyi eneleke hi ku dya swakudya leswi nga ni rihanyo. Swakudya swin’wana leswinene leswi nga ni ayoni yo tala swi longoloxiwe eka chati leyi nga laha hansi.

Hi fanele hi dya swakudya leswi nga ni ayoni yo tala hi tlhela hi tirhisa ndzayo leyi landzelaka: 1. Endla vutiolori lebyi faneleke nkarhi na nkarhi. 2. U nga dzahi. 3. Papalata ku dzaha musi wa vanhu lava dzahaka ekusuhi na wena. Ha yini fole ni mixaka yin’wana ya musi wa fole swi ri ni khombo swinene?

Hileswi musi wolowo wu nga ni khaboni-monokisayidi yo tala swinene, ku nga musi wa chefu lowu fanaka ni lowu humaka ephayiphini ya movha. Khaboni-monokisayidi hi yona leyi vangaka mafu lama vaka kona hi xitshuketa naswona yi tlhela yi tirhisiwa hi vanhu van’wana leswaku va tidlaya ha yona. Khaboni-monokisayidi yi hlangana ni tiathomo ta ayoni eka hemoglobini hi ku hatlisa swinene minkarhi leyi tlulaka 200 ku tlula okisijini. Kutani musi wa fole wu endla leswaku munhu a nga koki okisijini loko a hefemula.

[Chati]

SWAKUDYA MPIMO AYONI(mg)

Beef ya le katleni 85 wa tigiramu 3.2

Nyama ya galankuni 85 wa tigiramu 2.0

[Dayagramu/Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Athomo ya ayoni

Xivumbeko xa phrotheyini

Okisijini

Heme

Endhawini leyi nga ni okisijini yo tala emahahwini, molekhuli ya okisijini yi ta hlangana ni hemoglobini

Endzhaku ka loko molekhuli yo sungula ya okisijini yi hlangana, ku cincanyana ka xivumbeko xa hemoglobini ku ta endla leswaku timolekhuli letin’wana tinharhu ta okisijini ti hlangana hi ku hatlisa

Hemoglobini yi rhwala timolekhuli ta okisijini emahahwini kutani yi ya ti humesa laha ti lavekaka kona emirini