Ndzavisiso Lowu Nga Tolovelekangiki Wa—Buku Leyi Vuriwaka Domesday

William, ndhuna-nkulu ya le Normandy, (ku nga xifundzha xa le Furwa), u hlule tiko ra Nghilandhi hi lembe ra 1066. Endzhaku ka malembe ya 19, u lerise leswaku ku endliwa ndzavisiso etikweni ra yena lerintshwa. Ndzavisiso wolowo wu thyiwe Buku ya Domesday. Ha yini ndzavisiso wolowo wa khale wu ri wa nkoka ninamuntlha le Nghilandhi?

WILLIAM u ye edorobeni ra Hastings le Nghilandhi hi September 1066. Hi October 14 u hlule masocha ya Hosi Harold la nga Munghezi loyi na yena a dlayiweke. Hi Siku ra Khisimusi hi lembe ra 1066, William loyi hi ku famba ka nkarhi a vitaniweke Muhluri u fundzhiwile eWestminster Abbey le London. Xana Manghezi a ma ta hanyisa ku yini ehansi ka hosi ya wona leyintshwa?

Ndzavisiso Lowukulu

Hosi William wo Sungula u hlasele n’walungu wa tiko naswona u siye tindhawu to hlaya ti nga ri na vaaki. Trevor Rowley, khale ka mudyondzisi wa le Yunivhesiti ya Oxford u tsale a ku: “Loko u ringanisa swiendlo swa William ni swa vanhu van’wana va hi nkarhi wolowo, (1068-70) u ta swi xiya leswaku a a ri ni tihanyi ku tlula mpimo hi ku ya hi mukhuva wa nkarhi wolowo.” Vanhu a va tshamela ku xandzukela William naswona masocha ya yena lawa a ma ri makume ya madzana kumbe ehansi, a ma tshama exikarhi ka vanhu lava nga ni tihanyi va kwalomu ka timiliyoni timbirhi. Eku heteleleni vanhu va le xifundzheni xa Normandy va ake marhangu lama tlulaka 500 etikweni hinkwaro naswona leri a ri tiviwa ngopfu i Rhangu ra le London.

Hi December 1085, endzhaku ka malembe ya 19 a hlurile, William u hete masiku ya ntlhanu a ri ni vatirhela-mfumo va yena va le hubyeni eGloucester le Nghilandhi, va ri karhi va hlela ndzavisiso wa tiko va nga katsi London ni doroba ra Winchester. Eku sunguleni ka lembe leri landzeleke, vakhomixinara va le vuhosini va rhumeriwe eswifundzheni swa nkombo ku ya konanisa vayimeri va xifundzha va tlhela va kambela leswaku tiko ri fuwe ku fikela kwihi.

Hosi a yi fanele yi kuma ndlela yo endla mali leswaku yi hakela masocha ya yona. Nakambe a yi fanele yi lulamisa swiphiqo leswi a swi ri kona swo lwela misava. Ku hlula ka yona swiphiqo leswi a swi ta endla leswaku vanhu va le xifundzheni xa Normandy ni van’wana lava humaka ematikweni ya le Furwa va tshama eNghilandhi naswona mfumo wa le xifundzheni xa Normandy a wu ta tama wu fuma.

Buku Leyi Vuriwaka Domesday

Endzhaku ko hlula Nghilandhi, Hosi William nyike xifundzha xa Normandy matimba yo lawula misava ya Manghezi. Ndzavisiso wa William wa le Nghilandhi wu kombe leswaku hi nkarhi wolowo hafu ya tiko a yi ri ehansi ka vavanuna va kwalomu ka 200, lava eka vona vambirhi a va ri Manghezi. Eka Manghezi ya kwalomu ka 6 000, yo tala ya wona ma boheke ku hakelela tindhawu leti a ma tshama eka tona ku nga tindhawu leti a ma ti lawula emahlweni ka lembe ra 1066, kasi swisiwana a swi wa swi pfuka leswaku swi tshama kwalaho.

Ndzavisiso wolowo wu endle leswaku vanhu va le Normandy va va ni mpfumelelo wo lawula misava. Va engetele xibalo eka vini va ndhawu ni le ka vanhu lava nga hirha. Eka ndzavisiso wolowo a ku katsiwe swifuwo swo tanihi tinkuzi, tihomu ni tinguluve. Manghezi lama tshikileriweke a ma vilerisiwa hi rungula ra ndzavisiso wolowo hikuva a ma swi tiva leswaku a ku na lexi ma nga xi endlaka. A ma fanisa ndzavisiso lowukulu ni “Siku Ra Ku Avanyisiwa” kumbe “Siku ra Khombo.” Hi ku famba ka nkarhi ndzavisiso lowu wu thyiwe Buku ya Domesday.

Buku ya Domesday yi ni tivholumo timbirhi leti tsariweke hi Xilatin eka dzovo ro tsindziyela. Domesday Leyikulu yi ni matluka ya 413; naswona Domesday Leyitsongo yi ni matluka ya 475.a William u fe hi lembe ra 1087 a nga si heta ku yi tsala. Xana leswi a swi tsaleke eka yona u swi kotise ku yini hi lembe rin’we?

Vanhu va le xifundzheni xa Normandy va kume phepha ra hulumendhe eka Manghezi leri a ri ri ni rungula ra vini va tindhawu, vanhu lava hirheke ni tirhekhodo ta xibalo. Hi ku tirhisa phepha rero, va simeke milawu leyintshwa ya xibalo hi ku rhumela vatirhela-mfumo exifundzheni ha xin’we leswaku va hundzisa nawu lowu eka vanhu.

Buku Yoleyo Namuntlha

Emalembeni ya le Xikarhi, Buku ya Domesday a yi kumeka evuhosini. Eku sunguleni a yi tirhiseriwa ku lulamisa timhaka ta misava; kambe hi lembe-xidzana ra vu-18, Nkulukumba William Blackstone wa Munghezi la nga muavanyisi loyi ku vulavuriweke ha yena laha henhla, u yi tirhisile leswaku a pfumelela vanhu van’wana lava hirheke ku vhota. Buku leyi a yi vekiwa etindhawini to hambana-hambana kambe sweswi yi kumeka eka Tirhekhodo Ta Tiko ta le United Kingdom.

Leswaku ku tlangeriwa malembe ya yona ya 900 hi 1986, yi endliwe tivholumo ta ntlhanu. Vuhundzuluxeri bya yona lebyi antswisiweke bya Xinghezi byi tirhisiwa hi vadyondzi ni van’wamatimu. Nongonoko wa BBC wu yi vitane “tsalwa ra tirhekhodo ta tiko naswona . . . ra ha tirhisiwa ku nyika vanhu mpfumelelo wa misava.” Hi 1958, a ri tirhiseriwa ku tiyisekisa mfanelo ya doroba ra khale etimhakeni ta mabindzu.

Vayimburi va tirhisa Buku ya Domesday ku kuma misava ya Manghezi ya khale ni ya vanhu va le Normandy. Ninamuntlha buku leyi yi ni rungula ra nkoka leri hlamuselaka masungulo ya nhluvuko wa Manghezi.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

MATSHALATSHALA YA WILLIAM

William u kombele mupapa leswaku a tivisa vanhu leswaku ku hlula ka yena Nghilandhi ku fambisana ni vukhongeri naswona u n’wi tshembise leswaku u ta rhangela kereke yo homboloka ya Manghezi. Mupapa yoloye a nga kalanga a tipfinyinga. Loko Profesa David C. Douglas a vulavula hi William u tsale a ku: “Leri a ku ri rhengu ra vutlhari swinene.” Ebukwini yakwe leyi nge History of England, n’wamatimu George M. Trevelyan u gimete hi ku vula leswaku “leswi William a swi tshembiseke Mupapa loyi swi n’wi pfunile hambileswi a swi tikomba onge matshalatshala yakwe i ya vukanganyisi.”

[Xihlovo Xa Kona]

© The Bridgeman Art Library

[Mepe lowu nga eka tluka 22]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

ENGLAND

LONDON

Hastings

Mugerho wa le Nghilandhi

NORMANDY

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 22]

Book: Mary Evans/The National Archives, London, England