Ta Rivala

Nhlayo ya vanhu emisaveni hinkwayo a “yi ri tibiliyoni ta tsevu hi 1999,” kambe loko lembe ra 2011 ri ya eku heleni a yi hundza 7 wa tibiliyoni.—HARVARD SCHOOL OF PUBLIC HEALTH, U.S.A.

“Vanhu lava endlaka tiphesente ta 58,8 [eUnited Kingdom] va vule leswaku mindyangu ya vona a yi ta vuyeriwa loko yo tinyika nkarhi wa leswaku swirho hinkwaswo swa ndyangu swi nga swi tirhisi swilo swa elektroniki ni tiselfoni. . . . Munhu un’we eka vanharhu a nga ha lavi no swi tirhisa.”—UNIVERSITY OF CAMBRIDGE, BRITAIN.

“Ku sukela hi 1976, vabixopo va kereke ya Khatoliki le Amerika a va vula swo karhi eka nhlengeletano ya vona . . . loko presidente a nga si hlawuriwa leswaku va pfuna swirho swa vona leswaku swi kombisa ripfumelo eka swiboho swa tipolitiki leswi swi endlaka.”—FORDHAM UNIVERSITY, U.S.A.

“Loko makhamba mo lava ku vanga hasahasa eswitarateni, ma nga swi kota. . . . Mahanyelo ya vantshwa van’wana va le Britain ma hohloke lerova va nga endla leswaku tiko rero ri va ni vito ro biha.”—THE ECONOMIST, BRITAIN.

I Swingani Swilo Leswi Hanyaka Laha Misaveni?

Vativi va sayense lava ndzavisiso wa vona wu humesiweke eka magazini wa PLoS Biology va te: “Ni sweswi a hi si swi tiva leswaku i swingani swilo leswi hanyaka laha misaveni naswona leswi swi swi veka erivaleni leswaku a hi swingani swilo leswi hi swi tivaka laha misaveni.” Hambileswi va ringanyetaka leswaku ku nga va ku ri ni swilo swa kwalomu ka 7,5 ku ya eka 10 wa timiliyoni ta swilo leswi hanyaka, vativi van’wana va sayense va ringanyeta leswaku swi nga va swi ri kwalomu ka timiliyoni tinharhu ku ya eka 100 wa tona. Leswi sweswi swi tiviwaka swi kwalomu ka 1,2 wa timiliyoni naswona ku vuriwa leswaku swi nga teka malembe yo tlula gidi leswaku ku tiviwa leswin’wana. Valavisisi va ri: “Ku va swi nga kumiwi hi ku hatlisa swi ta endla leswaku swin’wana swi hela swi nga si kumiwa.”

Vuyimburi Lebyi Endliwaka Hi Tisethalayiti

Vayimburi va tirhisa ndlela leyintshwa leswaku va kuma swilo leswi va swi lavisisaka. Va tirhisa progreme ya khompyuta leyi va pfunaka ku vona swifaniso swa marhumbi lama tekiweke hi tisethalayiti leti kotaka ku vona kahle ni leti tirhisaka endlelo ra infrared. Hi xikombiso, swifaniso leswi tekiweke aEgipta, eka mpfhuka lowu endlaka tikhilomitara ta 700 ku suka empfhukeni ku vuriwa leswaku swi kombise swihondzo swa 17 swa khale leswi a swi nga tiviwi, masirha-bako ya gidi ni miti ya kwalomu ka 3 000 leyi a yi nga ha tiviwi. Leswi xifaniso lexi tekiweke hi ku tirhisa endlelo ra infrared xi kotaka ku swi kombisa kahle swilo leswi nga emisaveni, thekinoloji leyi va yi tirhisaka yi va pfuna leswaku va vona miako ya khale leyi nga ha riki kona, leyi seleteriweke hi misava.