Ndzima 25

Ku Pfuxa Timbhoni Timbirhi

1. Xana ntsumi ya matimba yi huwelele Yohane leswaku a endla yini?

LOKO khombo ra vumbirhi ri nga si tisiwa hilaha ku heleleke, ntsumi ya matimba yi huwelele Yohane leswaku a hlanganyela eka xivono xin’wana xa vuprofeta, lexi fambisanaka ni tempele. (Nhlavutelo 9:12; 10:1) Yohane u te: “Kutani ndzi nyikiwa rihlanga ro fana ni nhonga, hiloko a ku eka mina: ‘Suka u yima u pima vukwetsimelo [ndhawu yo kwetsima] bya tempele ya Xikwembu ni alitari ni lava gandzelaka eka yona.’”—Nhlavutelo 11:1.

Ndhawu Yo Kwetsima Ya Tempele

2. (a) Xana hi yihi ndhawu yo kwetsima ya tempele leyi a yi ta tshama ku fikela enkarhini wa hina? (b) Xana i mani Muprista Lonkulu wa ndhawu yo kwetsima ya tempele, naswona hi yihi Ndhawu ya yona yo Kwetsima Ngopfu?

² A swi nge endleki leswaku tempele leyi ku vulavuriwaka ha yona laha yi va yin’wana ya titempele ta xiviri leti nga tshama ti va kona eYerusalema hikuva yo hetelela yi lovisiwe hi Varhoma hi 70 C.E. Hambiswiritano, muapostola Pawulo u kombise leswaku niloko ndzoviso wolowo wu nga si fika, a ku ri ni ndhawu yin’wana yo kwetsima ya tempele leyi a yi ta tshama yi ri kona ku fikela enkarhini wa hina. Leyi a ku ri tempele leyikulu ya moya leyi hetisiseke titempele ta vuprofeta, leyi fanekiseriweke hi tabernakela kutani hi ku famba ka nkarhi yi fanekiseriwa hi titempele leti akiweke eYerusalema. I “ntsonga wa ntiyiso, lowu yimisiweke hi Yehovha, ku nga ri hi munhu,” naswona Muprista Lonkulu wa yona i Yesu, loyi Pawulo a n’wi hlamuselaka tanihi loyi ana se a ‘tshameke evokweni ra xinene ra xiluvelo xa Nkulukumba ematilweni.’ Ndhawu ya yona yo Kwetsima Ngopfu hilaha Yehovha a tshamaka kona etilweni.—Vaheveru 8:1, 2; 9:11, 24.

3. Le tabernakeleni, i yini lexi a xi fanekisela (a) nguvu leyi a yi hambanisa Ndhawu yo Kwetsima Ngopfu ni Ndhawu yo Kwetsima? (b) switlhavelo swa swiharhi? (c) alitari ya switlhavelo?

³ Muapostola Pawulo u hlamusela leswaku nguvu ya tabernakela, leyi hambanisaka Ndhawu yo Kwetsima Ngopfu ni Ndhawu yo Kwetsima, yi fanekisela nyama ya Yesu. Loko Yesu a nyikela hi vutomi bya yena, nguvu leyi yi handzuke hi le xikarhi, ku kombisa leswaku nyama ya Yesu a yi nga ha n’wi siveli ku nghena etilweni a ya yima emahlweni ka Yehovha. Vatotiwa va yena lava nga varisi lava nga le hansi ka yena, loko va fa va tshembekile, xitlhavelo xa Yesu xi ta va pfulela lunghelo ra leswaku na vona va nghena etilweni. (Matewu 27:50, 51; Vaheveru 9:3; 10:19, 20) Nakambe, Pawulo u vula leswaku switlhavelo swa swiharhi leswi a swi endliwa nkarhi na nkarhi etabernakeleni a swi fanekisela xitlhavelo xa Yesu lexi a a ta xi endla hi vutomi bya yena lebyi hetisekeke. Alitari ya switlhavelo exivaveni a yi fanekisela lunghiselelo ra Yehovha ro amukela xitlhavelo xa Yesu, hi ku ya hi ku rhandza ka yena, lexi a nyikeleke ha xona leswaku ku ta kutsuriwa “vo tala”—va vatotiwa kutani hi ku famba ka nkarhi ku va lava tinyimpfu tin’wana—lava a va ta va va ‘n’wi langutele hi mbilu hinkwayo leswaku va ta ponisiwa.’—Vaheveru 9:28; 10:9, 10; Yohane 10:16.

4. I yini lexi a xi fanekisela (a) Ndhawu yo Kwetsima (b) xivava xa le ndzeni?

⁴ Hi ku landza rungula leri huhuteriweke leri humaka eka Xikwembu, hi nga gimeta hi leswaku Ndhawu yo Kwetsima etabernakeleni yi fanekisela xiyimo xo kwetsima lexi Kreste a nga eka xona ni lexi nga ta kumiwa hi swirho leswi totiweke swa vaprista lava 144 000 lava nga tihosi loko va ha ri laha misaveni, va nga si nghena eka tlhelo lerin’wana ra “nguvu.” (Vaheveru 6:19, 20; 1 Petro 2:9) Yi ku fanekisela kahle ku va ka vona vana va Xikwembu va moya lava xaviweke, tanihi leswi Xikwembu xi swi vekeke erivaleni leswaku Yesu i N’wana wa xona endzhaku ka loko a khuvuriwile eYordani hi lembe ra 29 C.E. (Luka 3:22; Varhoma 8:15) Kambe, ku vuriwa yini hi xivava xa le ndzeni, ku nga yona ndhawu ya tabernakela leyi Vaisrayele lava nga riki vaprista a va kota ku yi vona ni ndhawu leyi switlhavelo a swi endliwa eka yona? Xi fanekisela xiyimo lexinene lexi Yesu a a ri na xona lexi n’wi endleke leswaku a faneleka ku nyikela hi vutomi bya yena leswaku a kutsula vanhu. Nakambe xi fanekisela xiyimo xo lulama ni ku kwetsima xa valandzeri va yena lava totiweke, lexi va tiphinaka ha xona loko va ha ri laha misaveni, lexi va xi kumeke hikwalaho ka xitlhavelo xa Yesu.a—Varhoma 1:7; 5:1.

Ku Pima Ndhawu Yo Kwetsima Ya Tempele

5. Eka vuprofeta bya Matsalwa ya Xiheveru, xana a ku vula yini (a) ku pimiwa ka Yerusalema? (b) ku pimiwa ka tempele ya le xivonweni xa Ezekiyele?

⁵ Yohane u byeriwe ku “pima vukwetsimelo [kumbe ndhawu yo kwetsima] bya tempele ya Xikwembu ni alitari ni lava gandzelaka eka yona.” Xana sweswo swi vula yini? Eka vuprofeta bya Matsalwa ya Xiheveru, ku pimiwa koloko a ku ta va xitiyisekiso xa leswaku vululami byi ta tirhisiwa exisekelweni xa milawu leyi hetisekeke ya Yehovha. Emasikwini ya Hosi Manase lowo homboloka, ku pimiwa ka Yerusalema a ku vula vuavanyisi bya ku lovisiwa ka muti wolowo lebyi a byi nga ta hundzuka. (2 Tihosi 21:13; Swirilo 2:8) Hambiswiritano, hi ku famba ka nkarhi, Yeremiya u vone muti wa Yerusalema wu ri karhi wu pimiwa, kambe ku pimiwa loku a ku tiyisekisa leswaku muti lowu wu ta pfuxiwa. (Yeremiya 31:39; vona nakambe Zakariya 2:2-8.) Hilaha ku fanaka, ku pimiwa loku hlamuseriweke hi vuxokoxoko ka tempele ya le xivonweni lexi voniweke hi Ezekiyele, a ku ri xitiyisekiso eka Vayuda lava yeke evuhlongeni eBabilona, leswaku vugandzeri bya ntiyiso byi ta tlhela byi ya emahlweni etikweni ra rikwavo. Nakambe a ku ri xitsundzuxo xa leswaku hikwalaho ka swidyoho swa vona, ku sukela hi nkarhi wolowo ku ya emahlweni, Vaisrayele a va fanele va hanya hi ku landza milawu yo kwetsima ya Xikwembu.—Ezekiyele 40:3, 4; 43:10.

6. Xana leswi Yohane a byeriweke ku pima ndhawu yo kwetsima ya tempele ni vaprista lava gandzelaka eka yona swi fanekisela yini? Hlamusela.

⁶ Hikwalaho loko Yohane a lerisiwa ku pima ndhawu yo kwetsima ya tempele ni vaprista lava gandzelaka eka yona, i xikombiso xa leswaku a ku na nchumu lowu a wu ta sivela ku hetiseka ka swikongomelo swa Yehovha leswi khumbaka malunghiselelo ya tempele ni lava va gandzelaka eka yona nileswaku swikongomelo sweswo se a swi ri kusuhi ni ku hetiseka. Leswi swilo hinkwaswo swi vekiweke ehansi ka milenge ya ntsumi leyikulu ya Yehovha, i nkarhi wa leswaku “ntshava ya yindlu ya Yehovha” yi “tlakuseriwa ehenhla ka switsunga.” (Esaya 2:2-4) Vugandzeri lebyi tengeke bya Yehovha byi fanele byi tlakusiwa endzhaku ka vugwinehi bya Vujagana lebyi tekeke malembe-xidzana yo tala. Nakambe i nkarhi wa leswaku vamakwavo wa Yesu vo tshembeka lava feke, va pfuxeriwa eka “Ndhawu yo Kwetsima ya Ndhawu yo Kwetsima Ngopfu.” (Daniyele 9:24; 1 Vatesalonika 4:14-16; Nhlavutelo 6:11; 14:4) Kutani vatotiwa vo hetelela lava nga emisaveni va “mahlonga ya Xikwembu xa hina” va fanele va kamberiwa hi ku landza milawu ya Xikwembu, leswaku va ta faneleka ku nghena etindhawini ta vona ta hilaha ku nga heriki elunghiselelweni ra tempele ya vana va Xikwembu lava totiweke hi moya. Namuntlha lava ntlawa wa Yohane va yi tiva kahle milawu yo kwetsima leyi va kamberiwaka ha yona.—Nhlavutelo 7:1-3; Matewu 13:41, 42; Vaefesa 1:13, 14; ringanisa na Varhoma 11:20.

Ku Kandziyeriwa Ka Xivava

7. (a) Ha yini Yohane a byeriwe leswaku a nga xi pimi xivava? (b) Xana muti wo kwetsima wu kandziyeriwe rini hi mikondzo ku ringana tin’hweti ta 42? (c) Xana vafundhisi va Vujagana va tsandzeke hi ndlela yihi ku hanya hi milawu ya Yehovha yo lulama hi nkarhi wa tin’hweti ta 42?

⁷ Ha yini Yohane a nga pfumeleriwanga ku pima xivava? U hlamula a ku: “Kambe loko ku ri xivava lexi nga ehandle ka vukwetsimelo [ndhawu yo kwetsima] bya tempele, xi vekele etlhelo, u nga xi pimi, hikuva xi nyikiwe matiko, naswona ma ta kandziyela muti wo kwetsima hi mikondzo ku ringana tin’hweti ta 42.” (Nhlavutelo 11:2) Se ha swi tiva leswaku xivava xa le ndzeni xi fanekisela xiyimo lexinene xa Vakreste lava totiweke hi moya, loko va ha ri emisaveni. Hilaha hi nga ta swi vona hakona, tinh’weti ta 42 leti ku vulavuriwaka ha tona laha i ta xiviri, naswona ti sungule hi December 1914 ti ya hela hi June 1918 loko hinkwavo lava tivulaka Vakreste va langutane ni ndzingo lowukulu. Xana a va ta namarhela milawu ya Yehovha yo lulama emalembeni wolawo ya nyimpi? Vo tala a va yi namarhelanga. Vafundhisi va Vujagana hinkwavo va rhangise moya wa vutiko ku ri ni ku yingisa milawu ya Xikwembu. Eka matlhelo hamambirhi ya nyimpi leyi a yi lwiwa ngopfu hi swirho swa Vujagana, vafundhisi a va hlohlotela majaha leswaku ma ya enyimpini. Ku fe vanhu va timiliyoni. Loko ku fika nkarhi wa leswaku vuavanyisi byi sungula endlwini ya Xikwembu hi 1918, tiko ra United States na rona a ri sungule ku hlanganyela eku halateni ka ngati naswona vafundhisi hinkwavo va Vujagana a va halate ngati yo tala leyi ni sweswi Xikwembu xa ha faneleke xi yi rihiselela. (1 Petro 4:17) Swi nambe swi va erivaleni leswaku Xikwembu a xi nge he pfuki xi va amukerile, kutani va bakanyeriwe makumu.—Esaya 59:1-3, 7, 8; Yeremiya 19:3, 4.

8. Hi nkarhi wa Nyimpi yo Sungula ya Misava, i yini leswi Swichudeni swo tala swa Bibele swi swi xiyeke, kambe i yini leswi a swi nga si swi twisisa hi ku helela?

⁸ Kambe, ku vuriwa yini hi ntlawa lowutsongo wa Swichudeni swa Bibele? Xana a swi ta hatla swi pimiwa hi ndlela yo fanekisela hi 1914 hikwalaho ka leswi swi namarheleke milawu ya Xikwembu? Doo! Na swona a swi fanele swi ringiwa ku fana ni lava tivulaka Vakreste va Vujagana. Swi ‘vekeriwe etlhelo, swi nyikiwa vamatiko’ leswaku va swi ringa swinene ni ku swi xanisa. Swo tala swa swona swi swi xiyile leswaku a swi fanelanga swi ya enyimpini swi ya dlaya vanhu-kulobye, kambe a swi nga si swi twisisa hi ku helela leswi vulaka swona ku va Vakreste va nga hlanganyeli etimhakeni ta tipolitiki. (Mikiya 4:3; Yohane 17:14, 16; 1 Yohane 3:15) Loko matiko ma swi tshikilela, swin’wana swi fularhele ripfumelo ra swona.

9. Xana i yini muti wo kwetsima lowu kandziyeriweke hi mikondzo hi matiko naswona wu yimeriwa hi vamani emisaveni?

⁹ Kambe, ha yini ku vuriwa leswaku muti wo kwetsima wu kandziyeriwe hi mikondzo hi matiko? Swi le rivaleni leswaku a ku vulavuriwi hi muti wa Yerusalema lowu se a ku hundze malembe ya 25 wu lovisiwile loko buku ya Nhlavutelo yi tsariwa. Kambe, muti lowu wo kwetsima i Yerusalema Lowuntshwa, lowu wu nga ta hlamuseriwa hi ku famba ka nkarhi ebukwini leyi ya Nhlavutelo, lowu sweswi wu yimeriwaka emisaveni hi Vakreste lava totiweke lava nga exivaveni xa le ndzeni xa tempele. Hi ku famba ka nkarhi na vona va ta hetelela va tshama emutini lowu wo kwetsima. Kutani ku va xanisa swi fana ni ku kandziyela muti hi woxe.—Nhlavutelo 21:2, 9-21.

Timbhoni Timbirhi

10. I yini leswi timbhoni ta Yehovha to tshembeka ti faneleke ti swi endla loko ti ri karhi ti kandziyeriwa?

¹⁰ Hambiloko vatotiwa lava vo tshembeka va kandziyeriwa, a va tshiki ku va timbhoni ta Yehovha leti tshembekaka. Hi yona mhaka leyi vuprofeta byi yaka emahlweni byi ku: “‘Kutani ndzi ta vanga leswaku timbhoni ta mina timbirhi ti profeta masiku ya 1 260 ti ambale tinguvu to khwaxa.’ Tona ti fanekiseriwa hi mirhi yimbirhi ya mitlhwari ni swo tlhoma timboni swimbirhi naswona ti yime emahlweni ka Hosi ya misava.”—Nhlavutelo 11:3, 4.

11. Xana a swi vula yini ku va vatotiwa lava nga Vakreste vo tshembeka va profeta va ambale “tinguvu to khwaxa”?

¹¹ Vakreste lava totiweke lava tshembekaka a va fanele va va ni mfanelo ya ku tiyisela hikuva a va fanele va profeta va ambale “tinguvu to khwaxa.” Xana leswi a swi vula yini? Eminkarhini ya Bibele ku ambala nguvu yo khwaxa a swi vula xirilo. Loko munhu a ambale nguvu yo khwaxa a swi vula leswaku u hele matimba hikwalaho ka mbitsi kumbe gome. (Genesa 37:34; Yobo 16:15, 16; Ezekiyele 27:31) Tinguvu to khwaxa a ti fambisana ni rungula ra xirilo leri vulaka khombo kumbe gome, leri vaprofeta va Xikwembu a va ri twarisa. (Esaya 3:8, 24-26; Yeremiya 48:37; 49:3) Ku ambala tinguvu to khwaxa a swi nga ha vula ku titsongahata kumbe ku hundzuka hikwalaho ko twa xitsundzuxo lexi humaka eka Xikwembu. (Yonasi 3:5) Tinguvu to khwaxa leti ambariweke hi timbhoni timbirhi ti vonaka ti kombisa ku tiyisela ka tona hi ku titsongahata loko ti ri karhi ti twarisa vuavanyisi bya Yehovha. A ti ri timbhoni leti a ti twarisa siku leri a nga ta tirihiselela ha rona, leri a ri ta vula xirilo eka matiko.—Deteronoma 32:41-43.

12. Ha yini hi nga vulaka leswaku nkarhi lowu muti wo kwetsima a wu ta kandziyeriwa ha wona hi mikondzo wu vonaka wu ri wa xiviri?

¹² Lava ntlawa wa Yohane a va fanele va chumayela rungula leri ku ringana nkarhi wo karhi lowu vekiweke: ku nga masiku ya 1 260, kumbe tin’hweti ta 42, ku nga nkarhi lowu ringanaka ni wa ku kandziyeriwa hi mikondzo ka muti wo kwetsima. Nkarhi lowu wu vonaka wu ri wa xiviri hikuva wu hlamuseriwa hi tindlela timbirhi leti nga faniki, ro sungula wu hlamuseriwa hi tin’hweti ivi ra vumbirhi wu hlamuseriwa hi masiku. Kasi xin’wana hi leswaku eku sunguleni ka siku ra Hosi, a ku ri ni nkarhi lowu funghiweke wa malembe manharhu ni hafu, lowu ha wona vanhu va Xikwembu va langutaneke ni maxangu lama fanaka kahle ni swiendlakalo leswi profetiweke laha—leswi sunguleke hi December 1914 ku ya fika hi June 1918. (Nhlavutelo 1:10) Va chumayele rungula leri a ri ta endla vanhu va ambala “tinguvu to khwaxa,” leri a ri vulavula hi ndlela leyi Yehovha a nga ta avanyisa Vujagana ni misava ha yona.

13. (a) Mhaka ya leswaku Vakreste lava totiweke va fanekiseriwa hi timbhoni timbirhi yi vula yini? (b) Hi byihi vuprofeta bya Zakariya lebyi hi byi tsundzukaka loko Yohane a vula leswaku timbhoni timbirhi i “mirhi yimbirhi ya mitlhwari ni swo tlhoma timboni swimbirhi”?

¹³ Mhaka ya leswaku a va ri timbhoni timbirhi ya hi tiyisekisa leswaku rungula ra vona a ri kongomile naswona ra tshembeka. (Ringanisa na Deteronoma 17:6; Yohane 8:17, 18.) Yohane u va vitane “mirhi yimbirhi ya mitlhwari ni swo tlhoma timboni swimbirhi,” a vula leswaku va “yime emahlweni ka Hosi ya misava.” Lebyi i vumbhoni bya vuprofeta bya Zakariya, loyi a voneke xo tlhoma timboni lexi nga ni timboni ta nkombo ni mirhi yimbirhi ya mitlhwari. Mirhi ya mitlhwari a yi fanekisela “vatotiwa vambirhi,” ku nga Ndhuna-nkulu Zerubabele na Yoxuwa Muprista Lonkulu, ‘va yime etlhelo ka Hosi ya misava hinkwayo.’—Zakariya 4:1-3, 14.

14. (a) Xana xivono xa Zakariya xa mirhi yimbirhi ya mitlhwari a xi vula yini? swo tlhoma timboni swona a swi vula yini? (b) I yini leswi Vakreste lava totiweke a va ta langutana na swona hi nkarhi wa nyimpi yo sungula ya misava?

¹⁴ Zakariya u hanye hi nkarhi wo aka hi vuntshwa kutani xivono xa yena xa mirhi yimbirhi ya mitlhwari a xi vula leswaku Zerubabele na Yoxuwa va ta katekisiwa hi moya wa Yehovha leswaku va tiyisa vanhu loko va ri karhi va endla ntirho wo aka. Xivono xa swo tlhoma timboni xi tsundzuxe Zakariya leswaku ‘a nga ri languteli hansi siku ra swilo leswitsongo,’ hikuva xikongomelo xa Yehovha a xi ta hetiseka—“‘ku nga ri hi vandla ra nyimpi, kumbe hi matimba, kambe hi moya wa mina,’ hilaha Yehovha wa mavuthu a vuleke hakona.” (Zakariya 4:6, 10; 8:9) Ntlawa lowutsongo wa Vakreste lowu endleke ntirho wa wona wo yisa ku vonakala ka ntiyiso eka vanhu hi ku phikelela hi nkarhi wa nyimpi yo sungula ya misava, a wu ta tirhisiwa hilaha ku fanaka entirhweni wo aka hi vuntshwa. Na vona a va ta khutazana, hambileswi a va ri vatsongo a va ta dyondza ku tshembela eka matimba ya Yehovha, va nga ri languteli hansi siku ra swilo leswitsongo.

15. (a) Hi swihi swin’wana leswi mhaka ya leswaku Vakreste lava totiweke va hlamuseriwa tanihi timbhoni timbirhi yi hi tsundzuxa swona? Hlamusela. (b) Hi swihi swikombiso leswi timbhoni letimbirhi ti nyikiweke matimba yo swi endla?

¹⁵ Nakambe mhaka ya leswaku va hlamuseriwa tanihi timbhoni timbirhi yi hi tsundzuxa hi xivono xa ku hundzuriwa. Eka xona, vaapostola vanharhu va Yesu va n’wi vone a ri eku vangameni ka Mfumo a ri na Muxe na Eliya. Xivono xexo a xi fanekisela ku tshama ka Yesu exiluvelweni xo vangama hi 1914 leswaku a hetisisa ntirho lowu a wu fanekiseriwa hi vaprofeta volavo vambirhi. (Matewu 17:1-3) Swi fanerile leswi timbhoni letimbirhi sweswi ti voniwaka ti endla swikombiso leswi fanaka ni leswi endliweke hi Muxe na Eliya. Hi xikombiso, Yohane u vule leswi ha vona: “Loko mani na mani a lava ku ti vavisa, emilon’wini ya tona ku huma ndzilo wu lovisa valala va tona; naswona loko mani na mani a lava ku ti vavisa, u fanele ku dlayiwa hi mukhuva lowu. Tona ti ni matimba yo pfala tilo leswaku mpfula yi nga ni hi masiku lawa ti profetaka ha wona.”—Nhlavutelo 11:5, 6a.

16. (a) Xana xikombiso lexi khumbaka ndzilo xi hi tsundzuxa nkarhi luwa wa ku tlhontlhiwa ka vulawuri bya Muxe le Israyele hi ndlela yihi? (b) Hi yihi ndlela leyi vafundhisi va Vujagana va deleleke Swichudeni swa Bibele ha yona ni ku swi pfuxela hasahasa hi nkarhi wa nyimpi yo sungula ya misava, naswona Swichudeni swa Bibele swi tilwele hi ndlela yihi?

¹⁶ Leswi swi hi tsundzuxa loko ku tlhontlhiwa vulawuri bya Muxe eIsrayele. Muprofeta yoloye u vule marito ya vuprofeta lama vulaka vuavanyisi lebyi fanaka ni ndzilo naswona Yehovha u lovise vaxandzuki volavo va 250, a va lovisa hi ndzilo wa xiviri lowu humaka etilweni. (Tinhlayo 16:1-7, 28-35) Hilaha ku fanaka, varhangeri va Vujagana va delele Swichudeni swa Bibele, va vula leswaku a swi yanga eswikolweni swo dyondzela vufundhisi. Kambe timbhoni ta Yehovha a ti ri ni mapapila ya xiyimo xa le henhla lama ti bumabumelaka tanihi vachumayeri: ku nga vanhu va timbilu letinene lava yingisaka rungula ra tona ra Matsalwa. (2 Vakorinto 3:2, 3) Hi 1917 Swichudeni swa Bibele swi kandziyise buku leyi nge The Finished Mystery, leyi a yi tamele rungula ra nkoka ra buku ya Nhlavutelo ni ya Ezekiyele. Endzhaku ka sweswo swi hangalase tikopi ta 10 000 000 ta xiphephana xa matluka ya mune lexi nge The Bible Students Monthly lexi a xi ri ni xihloko lexi nge “Ku Wa Ka Babilona—Ha Yini Vujagana Byi Fanele Byi Xaniseka Sweswi—Vuyelo Bya Kona Byo Hetelela.” Le United States, vafundhisi lava hlundzukeke va tirhise nxungeto wa nyimpi tanihi xivangelo xo yirisa buku leyi. Ematikweni man’wana buku leyi a yi nga amukeleki. Nilokoswiritano, malandza ya Xikwembu ma hambete ma tilwela hi ku tirhisa minkandziyiso ya rungula leri fanaka ni ndzilo eka swiphephana swa matluka ya mune leswi nge Kingdom News. Loko siku ra Hosi ri ri karhi ri ya emahlweni, minkandziyiso yin’wana a yi ta swi veka erivaleni leswaku Vujagana byi file hi tlhelo ra moya.—Ringanisa na Yeremiya 5:14.

17. (a) Hi swihi swiendlakalo swa le nkarhini wa Eliya leswi vangeleke dyandza ni ndzilo? (b) Xana ndzilo wu hume njhani emilon’wini ya timbhoni timbirhi naswona ku ve ni dyandza ra muxaka muni?

¹⁷ Ku vuriwa yini hi Eliya? Enkarhini wa tihosi ta Israyele, muprofeta loyi u vule leswaku Yehovha u ta kombisa vukarhi bya yena eka Vaisrayele hi ku va rhumela dyandza hikwalaho ka leswi a va gandzela Bali. Dyandza ra kona ri teke malembe manharhu na hafu. (1 Tihosi 17:1; 18:41-45; Luka 4:25; Yakobo 5:17) Hi ku famba ka nkarhi loko Hosi Ahaziya la nga tshembekiki a rhumele vuthu ra masocha leswaku ri ya khoma Eliya ri ta na yena endlwini ya yena ya vuhosi, muprofeta loyi u vitane ndzilo wu huma etilweni leswaku wu lovisa masocha wolawo. Eliya u pfumele ku ya eka hosi, ntsena loko ndhuna ya nyimpi yi xixime xikhundlha xa yena tanihi muprofeta. (2 Tihosi 1:5-16) Hilaha ku fanaka, exikarhi ka 1914 na 1918, masalela lama totiweke ma ve ni xivindzi kutani ma paluxa dyandza ra moya leri Vujagana byi nga eka rona ivi ma lemukisa hi ta vuavanyisi lebyi fanaka ni ndzilo loko ku “fika siku lerikulu ni leri chavisaka ra Yehovha.”—Malakiya 4:1, 5; Amosi 8:11.

18. (a) Hi wahi matimba lawa ma nyikiweke timbhoni timbirhi naswona matimba wolawo a ma fana njhani ni lawa a ma nyikiwe Muxe? (b) Hi yihi ndlela leyi timbhoni timbirhi ti paluxeke Vujagana ha yona?

¹⁸ Yohane u ye emahlweni a vula leswi hi timbhoni timbirhi: “Naswona ti ni matimba ya ku hundzula mati ma va ngati ni ku ba misava hi makhombo ya mixaka hinkwayo hi ku phindha-phindha hilaha ti navelaka hakona.” (Nhlavutelo 11:6b) Leswaku Yehovha a sindzisa Faro ku ntshunxa tiko ra Israyele ri famba, u tirhise Muxe leswaku a va hlasela hi makhombo Vaegipta lava tshikilelaka, makhombo ya kona ma katse ku hundzula mati ma va ngati. Endzhaku ka malembe-xidzana, valala va Vaisrayele, ku nga Vafilista va swi tsundzuke kahle leswi Yehovha a swi endleke eka Vaegipta, kutani va rila va ku: “I mani la nga ta hi ponisa evokweni ra Xikwembu lexi lexikulu? Lexi i Xikwembu lexi nga ba Egipta hi ku dlaya [“khombo” Revised Standard Version] ka muxaka wun’wana ni wun’wana emananga.” (1 Samuwele 4:8; Pisalema 105:29) Muxe a a fanekisela Yesu, loyi a a ri ni mfanelo yo twarisa vuavanyisi bya Xikwembu eka varhangeri va vukhongeri va le nkarhini wa yena. (Matewu 23:13; 28:18; Mintirho 3:22) Nakambe hi nkarhi wa nyimpi yo sungula ya misava, vamakwavo wa Kreste, ku nga timbhoni timbirhi, va paluxe “mati” lama nga ni khombo lawa Vujagana a byi ma nwisa mintlhambi ya wona.

Ku Dlayiwa Ka Timbhoni Timbirhi

19. Hi ku ya hi rungula ra buku ya Nhlavutelo, ku endleke yini loko timbhoni letimbirhi ti heta ntirho wa tona wo chumayela?

¹⁹ Khombo leri a ri byi khomanga kahle Vujagana lerova endzhaku ka loko timbhoni timbirhi ti hete tin’hweti ta 42 ti ri karhi ti profeta ti ambale tinguvu to khwaxa, byi tirhise nkucetelo wa misava leswaku ti ‘dlayiwa.’ Yohane u tsale a ku: “Loko ti hetile ku nyikela vumbhoni, xivandzana lexi tlhandlukaka xi huma ekheleni ro enta xi ta lwa nyimpi na tona, xi ti hlula, xi ti dlaya. Kutani mitsumbu ya tona yi ta va endleleni yo anama ya muti lowukulu lowu hi mianakanyo ya moya wu vuriwaka Sodoma na Egipta, laha Hosi ya tona yi beleriweke kona na yona. Kutani vanhu ni tinyimba ni tindzimi ni matiko va ta languta mitsumbu ya tona ku ringana masiku manharhu ni hafu, a va nge pfumeli leswaku mitsumbu ya tona yi latiwa eka sirha-bako. Lava tshamaka emisaveni va tsaka ha vona, va tiphina, naswona va ta rhumelelana tinyiko, hikuva vaprofeta lavambirhi a va xanisa lava tshamaka emisaveni.”—Nhlavutelo 11:7-10.

20. Xana i yini “xivandzana lexi tlhandlukaka xi huma ekheleni ro enta”?

²⁰ Laha i ro sungula buku ya Nhlavutelo yi vulavula hi xivandzana eka minkarhi ya 37 leyi ku vulavuriwaka ha xona ebukwini leyi. Hi ku famba ka nkarhi hi ta kambisisa xivandzana lexi ni swivandzana swin’wana hi vuxokoxoko. Swi fanerile ku vula leswaku “xivandzana lexi tlhandlukaka xi huma ekheleni ro enta” xi huma eka Sathana, naswona i fambiselo ra swilo ra tipolitiki.b—Ringanisa na Nhlavutelo 13:1; Daniyele 7:2, 3, 17.

21. (a) Xana valala va timbhoni letimbirhi va vukhongeri va xi tirhise hi ndlela yihi xiyimo xa nyimpi? (b) Ku tshikiwa ka mintsumbu ya timbhoni letimbirhi yi nga lahliwanga a ku kombisa yini? (c) Xana nkarhi wa masiku manharhu ni hafu wu fanele wu tekiwa njhani? (Vona nhlamuselo ya le hansi.)

²¹ Ku sukela hi 1914 ku ya fika hi 1918 matiko a ma ri karhi ma lwa nyimpi yo sungula ya misava. Moya wa vutiko a wu tinyike matimba naswona hi ximun’wana xa 1918, valala va timbhoni timbirhi va vukhongeri va tirhise xiyimo lexi. Va kucetele ndzawulo ya nawu ya Hulumendhe leswaku yi pfalela varhangeri va Swichudeni swa Bibele ekhotsweni hi swihehlo swa mavunwa va vula leswaku va vanga madzolonga. Vatirhi-kulobye lava tshembekaka swi va hlamarisile sweswo. Ku sele katsongo ntirho wa Mfumo wu yima. A swi fana niloko ntirho wo chumayela wu file. Eminkarhini ya Bibele a swi nyumisa ku tshika ntsumbu wa munhu wu nga lahliwi eka sirha-bakwa ra xitsundzuxo. (Pisalema 79:1-3; 1 Tihosi 13:21, 22) Hikwalaho a ku ta va ndzhukano lowukulu ku tshika mintsumbu ya timbhoni letimbirhi yi nga lahliwanga. Eka maxelo ya le Palestina lama hisaka, ntsumbu lowu tshikiweke edyambyini a wu sungula ku bola endzhaku ka masiku manharhu.c (Ringanisa na Yohane 11:39.) Xisweswo rungula leri ra vuprofeta ri kombisa tingana leti timbhoni letimbirhi a ti ta ti tiyisela. Varhangeri lava pfaleriweke ekhotsweni, lava va boxiweke laha henhla a va pfumeleriwanga ni ku humesiwa hi beyili loko ku ri karhi ku endliwa swivilelo swa milandzu ya vona. Va tshikiwe erivaleni nkarhi wo leha lerova va sungula ku nun’hwa eka vaaki va “muti lowukulu.” Kambe a ku ri yini “muti [lowu] lowukulu”?

22. (a) Xana muti lowukulu wu yimela yini? (b) Xana vahaxi va mahungu va tirhisane njhani ni vafundhisi leswaku va pfala milomu ya timbhoni timbirhi? (Vona bokisi.)

²² Yohane wa hi pfuna leswaku hi twisisa mhaka leyi. U vule leswaku Yesu u beleriwe kona. Kutani hi hatla hi anakanya hi muti wa Yerusalema. Kambe u tlhele a vula leswaku muti wolowo lowukulu wu vuriwa Sodoma na Egipta. Phela muti wa Yerusalema wu tshama wu vitaniwa Sodoma hikwalaho ka mikhuva ya wona leyi thyakeke. (Esaya 1:8-10; ringanisa na Ezekiyele 16:49, 53-58.) Nakambe, muti wa Egipta, mfumo wo sungula wa matimba emisaveni, minkarhi yin’wana wu fanekisela fambiselo ra swilo ra misava leyi. (Esaya 19:1, 19; Yuwele 3:19) Hikwalaho, muti lowu lowukulu wu wu fanekisela kahle muti wa “Yerusalema” lowu vulaka leswaku wu gandzela Xikwembu kambe wu hundzukeke lowu thyakeke ni lowu nga ni xidyoho, ku fana na Sodoma ni hileswi wu nga xiphemu xa fambiselo ra swilo ra misava leyi ya Sathana, ku fana ni muti wa Egipta. Manguva lawa wu fanekisela Vujagana, lebyi fanaka kahle ni muti wa Yerusalema lowu nga tshembekangiki, nileswi wu nga nhlengeletano leyi swirho swa yona swi khaneke swinene loko swi kote ku sivela ntirho wo chumayela wa timbhoni timbirhi lowu a wu nga swi dyisi byi rhelela.

Ku Pfuxiwa!

23. (a) Xana ku humelele yini hi timbhoni timbirhi endzhaku ka masiku manharhu ni hafu naswona leswi swi va khumbe njhani valala va tona? (b) Xana vuprofeta bya Nhlavutelo 11:11, 12 ni bya Ezekiyele bya ku va Yehovha a huhutela moya wa yena eka marhambu lawa a ma ri erivaleni byi hetiseke rini manguva lawa?

²³ Vahaxi va mahungu va ve nyandza yin’we ni vafundhisi leswaku va ta hehla vanhu va Xikwembu, phepha-hungu rin’wana ri te: “Buku leyi nge The Finished Mystery yi ta herisiwa.” Kambe, sweswo a ko va milorho ntsena! Timbhoni timbirhi a ti tshamanga ti file. Ha hlaya: “Kutani endzhaku ka masiku manharhu ni hafu moya wa vutomi lowu humaka eka Xikwembu wu nghena eka vona, hiloko va yima hi milenge ya vona, lava va va vonaka va weriwa hi ku chava lokukulu. Kutani va twa rito lerikulu ri huma etilweni ri ku eka vona: ‘Tlhandlukelani haleno.’ Kavaloko va tlhandlukela etilweni va ri epapeni, va ri karhi va voniwa hi valala va vona.” (Nhlavutelo 11:11, 12) Xisweswo va ve ni ntokoto lowu fanaka ni wa marhambu lawa a ma ri erivaleni leri Ezekiyele a ri voneke exivonweni. Yehovha u hefemulele moya wa yena eka marhambu wolawo kutani ma hanya, sweswo swi ve xikombiso xa ku velekiwa nakambe ka tiko ra Israyele endzhaku ko heta malembe ya 70 ri ri evuhlongeni bya Babilona. (Ezekiyele 37:1-14) Vuprofeta lebyimbirhi, bya Ezekiyele ni bya Nhlavutelo, byi hetiseke hi ndlela leyi hlamarisaka manguva lawa, loko Yehovha a pfuxa timbhoni ta yena leti a ti ‘file’ hi 1919.

24. Loko timbhoni timbirhi ti pfuxiwile, xana vaxanisi va tona va vukhongeri va angule njhani?

²⁴ Vaxanisi va tona va sale va hlamele! Hi xitshuketa mintsumbu ya timbhoni timbirhi yi pfuxiwile kutani yi hanya. Vafundhisi a va swi kholwanga nikatsongo leswi a va swi vona, ngopfu-ngopfu tanihi leswi vatirheli lava nga Vakreste lava a va va endlele rhengu ra leswaku va pfaleriwa ekhotsweni, se a va ntshunxiwile naswona milandzu ya vona a yi suriwe hilaha ku heleleke. Kambe va nambe va hela matimba loko Swichudeni swa Bibele swi khoma ntsombano eCedar Point, Ohio, le U.S.A. hi September 1919. Entsombanweni lowu, J. F. Rutherford, loyi a a ha ku ntshunxiwa ekhotsweni u khutaze lava a va ri kona hi nkulumo leyi nge “Ku Twarisa Mfumo,” leyi a yi sekeriwe eka Nhlavutelo 15:2 na Esaya 52:7. Lava va ntlawa wa Yohane va tlhele va ya emahlweni ni ku “profeta” kumbe ku chumayela erivaleni. Va chumayele hinkwako-nkwako, va paluxa vukanganyisi bya Vujagana va nga ha chavi nchumu.

25. (a) Xana timbhoni timbirhi ti byeriwe rini leswaku “Tlhandlukelani haleno,” naswona sweswo swi endlekise ku yini? (b) Xana ku pfuxiwa ka timbhoni timbirhi ku ve ni vuyelo byihi lebyi chavisaka eka muti lowukulu?

²⁵ Vujagana byi ringete hi ku phindha-phindha ku sivela ntirho lowu hilaha byi endleke hakona hi 1918. Byi ringete ku tirhisa ntshungu wa vapfukeri, ku tirhisa va le nawini, ku khoma Timbhoni va ti pfalela ekhotsweni hambi ku ri ku ti dlaya kunene—kambe hinkwaswo swi hundzuke swa hava! Endzhaku ka 1919 a byi nga ha swi koti ku lawula vumoya bya timbhoni timbirhi. Hi lembe rero Yehovha u byele timbhoni timbirhi a ku: “Tlhandlukelani haleno,” kutani ti tlhandlukele exiyin’weni lexi tlakukeke xa moya laha valala va tona a vo kota ku ti vona ntsena kambe va nga koti ku ti endla nchumu. Loko Yohane a hlamusela ndlela leyi ku pfuxiwa ka tona ku khumbeke muti lowukulu ha yona, u te: “Kutani hi nkarhi wolowo ku va ni ku tsekatseka lokukulu ka misava, n’we-xa-khume xa muti xi wa; kutani vanhu va 7 000 va dlayiwa hi ku tsekatseka koloko ka misava, lavan’wana hinkwavo va tshuka ivi va vangamisa Xikwembu xa tilo.” (Nhlavutelo 11:13) Hakunene ku ve ni ku pfilunganyeka lokukulu evukhongerini. Varhangeri va vukhongeri va twe onge misava ya tsekatseka loko ntlawa lowu wa Vakreste lava pfuxiweke wu sungula ntirho wa wona. N’we-xa-khume xa muti wa byona, ku nga vanhu vo fanekisela va 7 000 va tlhaveke lerova va vuriwa leswaku a swi fana niloko va dlayiwile.

26. Xana “n’we-xa-khume xa muti” ni lava “7 000” eka Nhlavutelo 11:13 va fanekisela vamani? Hlamusela.

²⁶ Xiga lexi nge “n’we-xa-khume xa muti” xi hi tsundzuxa leswaku Esaya u profete hi ta muti wa khale wa Yerusalema leswaku a ku ta va ni n’we-xa-khume xa lava nga ta pona loko muti wu lovisiwa kutani va va mbewu yo kwetsima. (Esaya 6:13) Hilaha ku fanaka, nhlayo ya 7 000 yi hi tsundzuxa leswaku loko Eliya a vona onge ku lo sala yena ntsena Muisrayele la tshembekaka, Yehovha u n’wi byele leswaku kahle-kahle a ka ha ri ni van’wana va 7 000 lava nga n’wi gandzelangiki Bali. (1 Tihosi 19:14, 18) Eka lembe-xidzana ro sungula, muapostola Pawulo u vule leswaku lava 7 000 va fanekisela masalela ya Vayuda lava amukeleke mahungu lamanene lama vulavulaka ha Kreste. (Varhoma 11:1-5) Matsalwa lawa ma hi pfuna hi twisisa leswaku lava “7 000” ni “n’we-xa-khume xa muti” ebukwini ya Nhlavutelo 11:13, hi lava va yingiseke loko timbhoni timbirhi ti va byela leswaku va huma emutini lowukulu lowu nga ni xidyoho. Loko swi ta etimhakeni ta Vujagana, va fana ni lava feke. Mavito ya vona ma suriwile etibukwini ta Vujagana. Eka byona swi fana niloko va file.d

27, 28. (a) Xana ‘lavan’wana hinkwavo va vangamise Xikwembu xa tilo’ hi ndlela yihi? (b) I yini leswi vafundhisi va Vujagana va bohekeke ku swi pfumela?

²⁷ Kambe, xana ‘lavan’wana hinkwavo [va Vujagana] va vangamise Xikwembu xa tilo’ hi ndlela yihi? A swi kanakanisi leswaku a va xi vangamisanga hi ku fularhela vukhongeri bya vona bya vugwinehi kutani va va malandza ya Xikwembu. Kambe va xi vangamise hilaha swi hlamuseriweke hakona eka buku ya Vincent leyi vuriwaka Word Studies in the New Testament, loko a hlamusela xiga lexi nge “vangamisa Xikwembu xa tilo.” U te: “Xiga lexi a xi vuli ku hundzuka kumbe ku tisola kumbe swinkhenso, kambe xi vula ku xiya, hi swona leswi hi ntolovelo xi vulaka swona etsalweni leri. Ringanisa na Yox. 7. 19 (Sept.). Yoh. 9. 24; Mint. 12. 23; Rhom. 4. 20.” Hambileswi Vujagana a byi funengetiwe hi tingana, byi boheke ku tiva leswaku Xikwembu xa Swichudeni swa Bibele xi endle xiendlo lexikulu hi ku swi pfuxa leswaku swi endla ntirho wa swona tanihi Vakreste.

²⁸ Swi nga endleka leswaku mhaka leyi yi lo helela emiehleketweni ya vafundhisi ntsena. Handle ko kanakana, a nga kona ni un’we wa vona la vuleke erivaleni leswaku wa xi xixima Xikwembu xa timbhoni timbirhi. Kambe vuprofeta bya Yehovha hi ku tirhisa Yohane byi hi pfuna ku twisisa leswi a swi ri etimbilwini ta vona ni ku vona ndlela leyi va heleke matimba ha yona hi ndlela leyi nyumisaka hi 1919. Ku sukela hi lembe rero ku ya emahlweni, loko lava “7 000” va fularhela Vujagana hambileswi byi lweke hi matimba leswaku byi sirhelela tinyimpfu ta byona, vafundhisi va boheke ku xiya leswaku Xikwembu xa lava ntlawa wa Yohane xi ni matimba ku tlula xikwembu xa vona. Loko malembe ma ri karhi ma famba, mhaka leyi a yi ta ya yi va erivaleni swinene eka vona hikuva tinyimpfu ta vona to tala a ti ta va siya hi ku pfumelelana ni marito lama vuriweke hi vanhu loko Eliya a hlule vagandzeri va Bali eNtshaveni ya Karimeli, va ku: “Yehovha i Xikwembu xa ntiyiso! Yehovha i Xikwembu xa ntiyiso!”—1 Tihosi 18:39.

29. I yini leswi Yohane a vulaka leswaku swa ta hi ku hatlisa, naswona hi kwihi ku ninginisiwa kun’wana loku telaka Vujagana?

²⁹ Kambe Yohane u ye emahlweni a ku: “Khombo ra vumbirhi ri hundzile. Waswivo! Ku ta khombo ra vunharhu hi ku hatlisa.” (Nhlavutelo 11:14) Loko ku ri leswaku Vujagana byi ninginisiwe hi leswi swi endlekeke ku ta fikela sweswi, xana byi ta endla yini loko ntsumi ya vunkombo yi yimba mhalamhala ya yona yi twarisa khombo ra vunharhu kutani xihundla xo kwetsima xa Xikwembu xi fika emakumu ya xona?—Nhlavutelo 10:7.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 168]

Ntsako Lowu Ku Vulavuriwaka Ha Wona Eka Nhlavutelo 11:10

Ray H. Abrams, ebukwini ya yena leyi nge Preachers Present Arms, leyi kandziyisiweke hi 1933, u vulavula hi ndlela leyi vafundhisi va yi kaneteke ha yona buku ya Swichudeni swa Bibele leyi nge The Finished Mystery. U hlamusela ku tiyimisela ka vafundhisi ku herisa Swichudeni swa Bibele ni “nkucetelo lowu nga ni khombo” wa swona. Leswi swi endle leswaku mhaka leyi yi tengiwa ehubyeni kutani J. F. Rutherford ni vapfumeri-kulobye va nkombo va gweviwe malembe yo tala ekhotsweni. Dok. Abrams u engetela a ku: “Vakambisisi va nandzu lowu va fikelele xiboho xa leswaku tikereke ni vafundhisi a va tiyimisele hi timbilu ta vona hinkwato ku herisa valandzeri lava va Russell. Le Canada hi February, 1918, vafundhisi va sungule tsima leri hlelekeke ro lwa na vona ni minkandziyiso ya vona, ngopfu-ngopfu buku leyi nge The Finished Mystery. Hi ku ya hi buku leyi vuriwaka Winnipeg Tribune, . . . a ku pfumeriwa leswaku ku siveriwa ka buku ya vona a ku huma eka ‘vayimeri va vafundhisi’ hi ku kongoma.”

Dok. Abrams u ya emahlweni a ku: “Loko vakandziyisi va minkandziyiso ya vukhongeri va twa hi ta swigwevo swa malembe ya 20, un’wana ni un’wana wa vona u khanile, ku nga khathariseki leswaku hi lonkulu kumbe hi lontsongo. A ndzi tsundzuki ni un’we wa vakandziyisi va minkandziyiso ya vukhongeri bya le tikweni la veke ni ntwela-vusiwana. Upton Sinclair u gimete hi ku: ‘A swi kanakanisi leswaku xin’wana lexi vangeke nxaniso . . . hileswaku tikereke ta “kwalaho” ti tlhele ti va leti rhandzekaka.’ Leswi matshalatshala hinkwawo ya tikereke ta kwalaho ma tsandzekeke ku swi endla, mfumo a wu vonaka wu ti endlela swona.” Endzhaku ko va mutsari loyi a tshahe marito ya ku poyila lama vuriweke hi minkandziyiso yo hlayanyana ya vukhongeri, u boxe xiboho lexi endliweke hi Huvo ya Swivilelo, xa leswaku nandzu lowu wu tlhela wu tengiwa, kutani a ku: “A ku na kereke ni yin’we leyi vuleke swo karhi hi xiboho lexi.”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 163]

Yohane u pima tempele ya moya—vaprista lava totiweke va fanele va hanya hi ku pfumelelana ni milawu leyi vekiweke

[Swifaniso leswi nga eka tluka 165]

Ntirho wo aka hi vuntshwa lowu endliweke hi Zerubabele na Yoxuwa wu kombisa leswaku hi siku ra Hosi masungulo lamatsongo ma ta landzeriwa hi ku andza lokukulu eka Timbhoni ta Yehovha. Miako yo fana ni lowu kombisiweke laha henhla, lowu nga eBrooklyn, le New York, yi boheke ku engeteriwa swinene leswaku Timbhoni ti ta kota ku endla ntirho wa tona

[Swifaniso leswi nga eka tluka 166]

Marungula lama fanaka ni ndzilo lama vuriweke hi timbhoni timbirhi, a ma fanekisela ntirho wa muprofeta Muxe na Eliya

[Swifaniso leswi nga eka tluka 169]

Ku fana ni marhambu lama omeke ya Ezekiyele ndzima 37, timbhoni timbirhi ta pfuxiwa leswaku ti ta endla ntirho wo chumayela wa manguva lawa