Xana Va Kombise Bibele Yi Ri Na Vunwa?

XANA vativi va sayense ni vaxopaxopi va Bibele hakunene va kombise leswaku Bibele yi ni swihoxo naswona i ntsheketo? U nga si swi amukela leswaku va swi kumise sweswo, u fanele ku tsundzuka leswaku hambi loko vadyondzi vo tala va nyikela mianakanyo ya vona hi ndlela leyinene ni leyi tiyisiweke, a hi minkarhi hinkwayo va pakanisaka. Hakanyingi mianakanyo ya vona yi sekeriwe ehenhla ka masungulo lama tsekatsekaka.

Mianakanyo Ya Magugu Leyi Kanakanisaka

Tanihi xikombiso xa marito yo twala lama tiyisiweke lama vuriweke hi muxopaxopi wa Bibele, xiya leswi S. R. Driver a swi vuleke ehenhleni ka buku ya Daniyele. Hi ku ya hi mikhuva, buku leyi yi xiyiwe tanihi leyi yi tsariweke hi Daniyele hi byakwe eBabilona eka lembe xidzana ra vutsevu B.C.E. (Daniel 12:8, 9) Kambe Driver u vule leswaku yi tsariwe endzhaku swinene ku tlula kwalaho. Ha yini ke? “Vumbhoni” byin’wana lebyi nyikeriweke a ku ri leswaku buku leyi yi ni marito ya Xigriki, naswona Driver u tiyisile a ku: “Marito lawa, swi nga tiyisiwa hi matimba, a ma nga ta kota ku tirhisiwa eBukwini ya Daniyele handle ka loko ma lo tsariwa endzhaku ka ku hangalasiwa ka minhlohlotelo ya Magriki eAsia hi ku tirhisa ku hlula ka Alexander Lonkulu.” Alexander u hlule kwalomu ka 330 B.C.E.

Marito ya Driver a hi lamanene. Hambi swi ri tano, ku ma seketela, u boxa marito manharhu ntsena ya Xigriki, lawa hinkwawo ka wona ma nga mavito ya swichayachayana swa vuyimbeleri. (Daniel 3:5) Tanihi leswi Magriki a ma ri ni ku tirhisana lokukulu ni va le Asia vupela-dyambu ku sukela eku sunguleni ematin’wini lama rhekhodiweke, xana munhu a nga swi tiyisisa ku yini hi matimba leswaku swichayachayana swa vuyimbeleri leswi nga ni mavito ya Xigriki a swi nga tirhisiwi eBabilona eka lembe xidzana ra vutsevu B.C.E.? Vona xisekelo lexi tsekatsekaka swonghasi xo kanakana nkarhi ni ku tsariwa ka buku ya Daniyele!

Xikombiso xin’wana i ku tameriwa ka tibuku to sungula ta ntlhanu ta Bibele. Hi ku ya hi ndhavuko, tona ku vuriwa leswaku ngopfu-ngopfu ti tsariwe hi Muxe kwalomu ka 1500 B.C.E. Hambi swi ri tano, vaxopaxopi va vula leswaku va vona matsalelo lama hambaneke etibukwini leti. Nakambe, va xiya leswaku Xikwembu minkarhi yin’wana ku kombeteriwa eka xona hi vito ra xona, Yehova, naswona minkarhi yin’wana hi rito ra Xiheveru ra “Xikwembu.” Eka minkambisiso yo tano va heta hi leswaku tibuku leti ta Bibele entiyisweni i ku hlanganisiwa ka matsalwa lama tsariweke hi minkarhi leyi hambaneke ivi ma vekiwa exivumbekweni xo hetelela nkarhi wun’wana endzhaku ka 537 B.C.E.

Mianakanyo leyi yi pfumeriwa swinene, kambe a ku na munhu loyi a hlamuseleke mhaka leyi ha yona Muxe a a nga ta kota ku kombetela eka Muvumbi tanihi Xikwembu kumbe tanihi Yehova. Ku hava na un’we loyi a nyikeke vumbhoni bya leswaku a a nga ta swi kota ku tsala hi matsalelo yo hambana-hambana loko a tamela tinhloko-mhaka to hambana-hambana, a tsala hi minkarhi leyi hambaneke evuton’wini bya yena, kumbe ku tirhisa swihlovo swa le mahlweni. Ku tlula kwalaho, hi laha John Romer a vuleke ha kona ebukwini ya yena leyi nge Testament—The Bible and History: “Mphikamakaneta leyikulu eka maendlelo lawa hinkwawo ya vukambisisi hi leswaku ku ta fikela namuntlha ku hava ni xiyenge ni xin’we xa tsalwa ra khale lexi kumiweke ku kombisa vukona bya mianakanyo ya munhu eka tibuku to hambana-hambana leti rhandziwaka swinene hi vadyondzi va manguva lawa.”

Ku amukeriwa ka xisekelo ka vaxopaxopi vo tala va Bibele ku hlamuseriwa hi Cyclopedia leyi tsariweke hi McClintock na Strong: “Valavisisi . . . va sungula eku amukeleni ka leswaku mintiyiso ya matimu leyi nga voniwiki etimhakeni entiyisweni i mintiyiso leyi nga erivaleni, leyi hi ntumbuluko yi fanaka ni mintiyiso yin’wana leyi hi yi tivaka. . . . Xana mutsari u teka xiendlakalo lexi nga pfumelelaniki ni nxaxamelo wa milawu leyi yi tivekaka ya Ntumbuluko tanihi ntiyiso ke? Kutani . . . xiendlakalo lexi ku vuriwaka leswaku i xa ntiyiso [a] xi humelelanga.”

Xisweswo, vo tala va anakanya leswaku masingita a ma humelelanga, tanihi leswi ma nga pfumelelaniki ni nxaxamelo wa milawu leyi tivekaka ya ntumbuluko. Hi ku fanana, vuprofeta bya nkarhi wo leha byi fanele byi nga koteki, tanihi leswi vanhu va nga swi kotiki ku vona swilo swa nkarhi lowu taka leswi nga ekule. Singita rihi ni rihi ri fanele ri ri xitori kumbe ntsheketo. Vuprofeta byin’wana ni byin’wana lebyi byi hetisekeke erivaleni byi fanele byi tsariwile endzhaku ka ku hetiseka ka byona.a Hikwalaho, van’wana va sindzisa leswaku vuprofeta bya buku ya Daniyele byi hetiseke hi lembe xidzana ra vumbirhi B.C.E. ni leswaku buku yoleyo hikwalaho yi fanele yi tsariwe hi nkarhi wolowo.

Kambe muxaka lowu wa ku pfumela ka magugu wu titshege eka mhaka ya ku pfumela: leswaku Xikwembu a xi kona, kumbe loko xi ri kona, a xi ngheneleli ematin’wini ya vanhu. Kunene, yinhla hinkwayo ya Bibele hi leswaku Xikwembu xi kona naswona xa tirha eka matimu ya vanhu. Loko leswi swi ri ntiyiso—ni loko vumbhoni byi kombisa leswaku sweswo i ntiyiso—swo tala swa swisekelo swa vuxopaxopi bya manguva lawa bya Bibele a swi na ntikelo.

Xana Sayense Ya Manguva Lawa Yi Kombise Bibele Yi Hoxile?

Kutani ke, ku vuriwa yini hi leswaku sayense yi kombise leswaku hi nga ka hi nga yi tshembi Bibele? Ntiyiso hi leswaku, loko Bibele yi khumba leswi hi swi vulaka sayense, nkarhi wo tala leswi yi swi vulaka a hi leswi swi nga twananiki ni leswi vativi va manguva lawa va sayense va swi dyondzisaka.

Hi xikombiso, Bibele yi nyika swileriso leswi nga erivaleni swinene leswi yelanaka ni nsivela-mavabyi ni mavabyi lama tlulelaka. Buku leyi nge Manual of Tropical Medicine yi ri: “Ku hava na un’we loyi a nga hlulekaka ku tsakisiwa hi switsundzuxo swa rixaladza swa nsivela-mavabyi swa le nkarhini wa Muxe. . . . I ntiyiso leswaku ku hambanisiwa ka mavabyi a ku olova swinene—[ku nga] mavabyi lama nga ni khombo, lama vuriwaka ‘ntungu’; ni mavabyi lama nga horiki, lama humesaka swilondza swo karhi, lama vuriwaka ‘nhlokonho’—kambe milawu leyi ya matimba ya ku hambanisiwa ni vanhu handle ko kanakana a yi endla swilo leswinene ngopfu.”

Nakambe, xiya marito ya Bibele lama nge: “Milambu hikwayo yi khulukela lwandle, hambi ŝi ri tano lwandle a ri tali; laha milambu yi humaka kona, hi laha yi tlhelelaka kona eku khulukeni ka yona.” (Eklesiasta 1:7) Leswi swi twala ku fana ni nhlamuselo ya ndzhendzeleko wa mati leyi kumiwaka eka tibuku-mpfuno namuntlha. Milambu yi yisa mati elwandle, laha ma hahisaka nkahelo kona ivi wu rhwariwa hi xivumbeko xa mapapa wu tlhelela endzhaku emisaveni, kutani ma na tanihi mpfula kumbe gamboko ivi ma khulukela endzhaku emilambyeni.

Hi ku fanana, makumu ya vativi va sayense ya leswaku tintshava ta tlakuka ni ku ya ehansi ni leswaku nkarhi wun’wana tintshava ta namuntlha a ti ri ehansi ka malwandle ya khale ma twanana ni marito ya xiphato xa mupisalema lama nge: “Mati a ma yimile tinthav̌eni. Tinṭhav̌a ti tlakuka, mikov̌a yi v̌umbeka e ndhawini leyi u yi lunghiseleke kona.”—Psalma 104:6, 8.

Mutsari un’wana u tiyisile a ku: “Vatsari hinkwavo va Testamente ya Khale va teke Misava tanihi ndyelo leyi andlalekeke, naswona minkarhi yin’wana va vulavule hi tiphuphu leti a ku ehleketiwa leswaku ti yi seketerile.” Hambi swi ri tano, leswi a hi ntiyiso. Esaya u vulavule hi “L’a ṭhameke mpfhukeni e henhla ka širenḍev̌utana ša misav̌a.” (Esaya 40:22) Naswona Yobo hi Munhu loyi u te: “Ši andlala ṅwalungu, e henhla ka šibakabaka, ši lengeleta misav̌a e henhla ka hav̌a.” (Yobo 26:7) Nhlamuselo ya misava tanihi nchumu wa xirhendzevutana lowu lengalengaka empfhukeni lowu nga riki na vuseketelo lebyi vonakaka namuntlha yi twala hi ndlela leyi xiyekaka.

Hundzuluko

Ku vuriwa yini hi ku kanetana exikarhi ka Bibele ni mianakanyo ya hundzuluko?b Encyclopœdia Britannica ya vika: “Mianakanyo ya hundzuluko yi amukeriwa hi vunyingi lebyo tala swinene bya xivandla xa sayense.” Kambe Bibele hi ririmi ro olova ku ringana leswaku ri twisisiwa enguveni ya le mahlweni ka sayense, yi dyondzisa leswaku vutomi i vuyelo lebyi kongomeke bya ku tumbuluxiwa hi Xikwembu ni leswaku tinxaka to hambana-hambana ta xisekelo ta vutomi a ti hundzulukanga kambe ti lo vumbiwa.—Genesa 1:1; 2:7.

Lava pfumelaka eka hundzuluko a va hambananga ni vaxopaxopi va Bibele. Va ni ntshembo lowukulu naswona va tiphofula hi ndlela leyi tiyisaka. Kambe va nga ri vangani va tshembeka swinene lerova va pfumela leswaku mianakanyo ya hundzuluko a yi tiyanga. Un’wana u boxa a ku: “Xikombiso xa Darwin xa hundzuluko . . ., lexi kahle-kahle xi nga mianakanyo ya ku vumbiwa nakambe ka matimu, . . . a swi koteki leswaku xi tiyisiwa hi vukambisisi kumbe vulavisisi lebyi kongomeke hi laha swi tolovelekeke ha kona eka sayense . . . Ku tlula kwalaho, mianakanyo ya hundzuluko yi fambisana ni nxaxamelo wa swiendlakalo swa nkoka, masungulo ya vutomi, masungulo ya vutlhari ni swin’wana ni swin’wana. Swiendlakalo swa nkoka a swi phindheki naswona swi nga ka swi nga yisiwi eka vulavisisi bya muxaka wihi na wihi byo lava ku kuma ntiyiso.” (Evolution: A Theory in Crisis, hi Michael Denton) Un’wana u vulavula hi “ntiyiso wa hundzuluko.” Hambi swi ri tano, u boxa xihinga lexikulu eku kombiseni ka “ntiyiso” lowu, a ku: “Loko u lava ku yelana exikarhi ka mintlawa leyikulu ya swiharhi, entiyisweni a yi kona kwalaho.”—The Neck of the Giraffe, hi Francis Hitching.

Va Nga Tiva Ku Fikela Kwihi Ke?

Byo tala bya vumbhoni bya hundzuluko byi nyikeriwa hi vativi va masungulo ya misava ni vativi va vutomi bya khale—vativi va sayense lava dyondzaka swilo swa khale swa misava. Xiphiqo lexi kongomaneke ni vativi lava va sayense a xi hambananga ni xiphiqo lexi kongomaneke ni vativi va tinyeleti. Hi mpfuno wa tinxaka to hambana-hambana ta swingolongondzwana, vativi va tinyeleti va languta nkahelo lowu humaka emimpfhukeni ya le kule etinyeletini, tipulanete, swirimela ni le ka swilo leswi nga tolovelekangiki swo tanihi ti-quasar. Leswaku va endla xiyenge lexikulu xa rungula xi kumeka, va simeka mianakanyo ehenhleni ka swilo swo enta swo tanihi ntumbuluko wa tinyeleti ni masungulo ya vuako. A va tali ku va ni nkarhi wo kambisisa mianakanyo ya vona, naswona loko va yi kambisisa, hakanyingi va yi kuma yi ri leyi nga anerisiki kumbe leyi hoxeke hi laha ku heleleke.

Mutivi wa swivumbeko swa le mpfhukeni wa xiya-ni-moya Gerrit Verschuur u tsarile a ku: “Minkambisiso ya sweswinyana ya tipulanete ya U.S. yi paluxe mpimo lowuntsongo lowu hlamarisaka wa vutivi bya xiviri ehenhleni ka leswi nga endzeni ka vuako. Le henhla ekusuhi, Mars yi tikombise yi ri leyi hambaneke swinene ni nchumu wun’wana ni wun’wana lowu hi nga ha vaka hi wu vone hi mahlo ya mianakanyo emisaveni. . . . A ku na mutivi wa swivumbeko swa le mpfhukeni loyi a a langutele leswaku mabanti ya Jupiter a ma ta va ni xivumbeko xo tano lexi tsakisaka swinene . . . Saturn yi nyikele swihlamariso leswikulu loko tikhamera ta Voyager ti paluxe swirhendzevutana leswi soholetekeke, min’weti leyi tlula-tlulanaka ni swirhendzevutana leswintsongo leswi tlulaka 1 000. . . . Leswi swi nga ntiyiso hi mpfhuka swi vonaka swi ri ntiyiso hi swikombiso swa laboratori leswi kambisisiwaka leswi tekiweke swifaniso ehansi ka ku kurisiwa loku tshamaka ku engeteleka. Ku languta kun’wana ni kun’wana ka le kusuhi ku paluxa rungula leri nga languteriwangiki nikantsongo leri hi pfilunganyaka ni ku hundzula ku tshemba ka hina ka khale.”

Vativi va ntivo-misava ni vativi va masungulo ya misava, ni van’wana lava nyikelaka xiphemu lexikulu xa “vumbhoni” bya hundzuluko ku fana ni vativi va swivumbeko swa le mpfhukeni va karhateka hi swiendlakalo ni swilo leswi swi nga ekule swinene—hayi hi mpfhuka kambe hi malembe. Leswi vativi va swivumbeko swa le mpfhukeni va titshegaka hi vutivi bya vona ehenhleni ka nkahelo lowu nga twisisekiki lowu humaka eka mimpfhuka leyi nga anakanyekiki, vativi va sayense lava van’wana va boheka ku titshega hi masalela lama ma poneke hi xiwelo ya khale swinene ya pulanete ya hina. Handle ko kanakana, ku fana ni vativi va swivumbeko swa le mpfhukeni, na vona va fanele va hoxile eka yo tala ya makumu ya vona.

Xana U Nga Yi Tshemba Bibele Ke?

Hikwalaho, vanhu lava anakanyaka a va fanelanga ku chavisiwa hi mianakanyo ya vadyondzi lerova u nga ka u nga yi tshembi Bibele. Hambi swi ri tano, leswi hi swoxe a swi kombisi leswaku u nga yi tshemba. Hikwalaho, u fanele ku endla leswi vaxopaxopi vo tala va Bibele va nga swi endlangiki—tipfulele Bibele, ivi u yi hlaya hi mianakanyo leyi pfulekeke. (Mintirho 17:11) Malembe yo tala lama hundzeke, mutsari wa matsalwa wa le Australia, loyi a a tolovele ku xopaxopa Bibele, u tiphofurile a ku: “Ndzi endle leswi hi ntolovelo swi nga ntirho wo sungula wa muviki ro sungula evuton’wini bya mina: ndzi kambisise mintiyiso ya mina. . . . Naswona a ndzi hlamarisiwile, hikuva leswi a ndzi swi hlaya [etimhakeni ta Evhangeli] a ku nga ri xitori naswona a ku nga ri ntsheketo wa mianakanyo. A yi vika. Timhaka to sungula ni ta vumbirhi ta swiendlakalo leswi nga tolovelekangiki. . . . Xiviko xa twala, naswona ku twala koloko ku le ka Tievhangeli.”

Hi ku khutaza ku landzela xikombiso xa yena. Tihlayele Bibele. Loko u xiya vutlhari lebyi enteke bya Bibele, ndlela leyi vuprofeta bya yona byi hetisekaka ha yona, ni vun’we bya yona lebyi xiyekaka, u ta swi xiya leswaku yi le kule ni ku va nhlengeleto wa mintsheketo leyi nga riki ya sayense hakunene. (Yoxuwa 23:14) Loko u tivonela hi wexe ndlela leyi vutlhari bya Bibele byi nga cincaka vutomi bya wena byi va lebyinene ha yona, u nge vi ni ku kanakana nikantsongo leswaku Bibele i Rito ra Xikwembu. (2 Timotiya 3:16, 17) Ina, u nga tshemba Bibele!—Yohane 17:17.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Swa nonon’hwa eka vativi va masungulo ya misava ku twisisa leswi humeleleke enkarhini wa khale ku fana ni leswi swi nonon’hwelaka vativi va swivumbeko swa le mpfhukeni ku twisisa xivumbeko xa swilo leswi swi nga kona eswivandleni swa le kule swa mpfhuka