Hi Wihi Ntiyiso Hi Betlehema Ni Khisimusi?
“LOKO hi ehleketa hi Mahlori ya Betlehema a hi nge swi swiveli swivutiso ni ku kanakana leswaku swi va kona emianakanyweni ya hina.”—Bethlehem, hi Maria Teresa Petrozzi.
U nga ha vutisa, ‘ha yini ku ri na swivutiso ni ku kanakana?’ Phela, mintshembo yo hambana-hambana malunghana ni Khisimusi kun’we ni swivandla leswi hlanganeke ni mintshembo leyi, swi sekeriwe entiyisweni. Kumbe xana swi tano?
Xana U Tswariwe Rini?
Malunghana ni siku ra ku tswariwa ka Yesu, Maria Teresa Petrozzi wa vutisa: “Kahle-kahle Mukutsuri u tswariwe rini ke? A hi tsakeli ku tiva lembe ntsena kambe ni n’hweti, ni siku ni awara. A hi nyikiwanga tinhlayo leti pakanisaka.” New Catholic Encyclopedia ya swi seketela leswi: “Siku ra ku tswariwa ka Yesu Kriste ri nga hlayeriwa hi ku ringanyeta ntsena.” Malunghana ni siku leri vuriwaka leswaku Kriste a nga ha va a tswariwe ha rona yi ri: “Siku ra December 25 a ri fambisani ni ku tswariwa ka Kriste kambe ri fambisana ni nkhuvo wa Natalis Solis Invicti, nkhuvo wo tlangela dyambu wa le Rhoma loko ri ri evugima-dyambu.”
Kutani u nga ha vutisa, ‘Loko Yesu a nga tswariwanga hi December 25, u tswariwe rini?’ Eka Matewu tindzima 26 na 27, ha twisisa leswaku Yesu u fe hi nkarhi wa Paseka ya Vayuda, leyi sunguleke hi April 1, 33 C.E. Ku tlula kwalaho, Luka 3:21-23 yi hi tivisa leswaku Yesu a a ri na kwalomu ka malembe ya 30 hi vukhale loko a sungula vutirheli byakwe. Leswi vutirheli byakwe bya laha misaveni byi heteke malembe manharhu ni hafu, a a ri na malembe ya kwalomu ka 33 1/2 hi vukhale hi nkarhi wa ku fa ka yena. Tin’hweti ta tsevu endzhaku, Kriste a a ta va a ri ni malembe lama hlanganeke ya 34 hi vukhale, leswi xisweswo a swi ta va kwalomu ka October 1. Loko hi tlhelela endzhaku hi ku hlayela leswaku hi vona nkarhi lowu Yesu a tswariweke ha wona, a hi kumi December 25 kumbe January 6, kambe kwalomu ka October 1 wa lembe ra 2 B.C.E.
Nakambe swi fanele ku tsundzukiwa leswaku hi nkarhi wa n’hweti ya December, Betlehema ni mimbango ya wona yi langutana ni vuxika bya maxelo yo titimela, timpfula ta xirhami kumbe gwitsi hi minkarhi yin’wana. Hi nkarhi wolowo, munhu a nga va kumi varisi ni mintlhambi ya vona va ri ehandle ni vusiku. Lawa a hi maxelo lama sungulaka sweswi. Matsalwa ma vika leswaku Yoyakini hosi ya Yudiya a a “ṭhamile ndlwini ya vušika; yi ri ṅhweti ya ntlhanu na mune [Chislev, leyi fambisanaka na November-December], kambe makala a ma ri kona ma v̌ov̌omela e šitikweni, e mahlweni ka yena.” (Yeremia 36:22) A a lava ku hisa loku leswaku a ta kufumela. Nakambe, eka Ezra 10:9, 13 hi kuma vumbhoni lebyi twisisekaka bya leswaku n’hweti ya Chislev a a ku ri “nguva ya mpfula ya n’wema, naswona a swi koteki ku yima ehandle.” Hinkwaswo leswi swi kombisa leswaku xiyimo xa maxelo eBetlehema hi December a xi yi faneli nhlamuselo ya Bibele ya swiendlakalo leswi khumbanaka ni ku velekiwa ka Yesu Kriste.—Luka 2:8-11.
Endhawini Yihi?
Hi rihi langutelo lerinene ra ndhawu leyi a yi ri xiphemu xa nhlohlotelo wa nyimpi ya le Crimea (1853-56), leyi halateke ngati leyi koxeke vutomi bya masocha ya Furwa lama tlulaka dzana ra magidi? Xana ndhawu yoleyo hi leyi hakunene Yesu a velekiweke eka yona?
Xo sungula, Bibele hi yoxe a yi yi kombisi hi ku kongoma ndhawu leyi Yesu a tswaleriweke eka yona? Matewu na Luka va tiyisa leswaku ku velekiwaka ka Yesu ku hetisisa vuprofeta bya Vumesiya eka Mikea 5:2, lebyi vhumbeke leswaku “loyi a nga ta v̌a hosi ya Israel, a nga loyi a nga kona ka ha ri ku sunguleni,” u ta huma eBetlehema. (Matewu 2:1, 5; Luka 2:4) Ha timbirhi timhaka ta Evhangheli leyi ti boxa switiyisekiso sweswo ntsena, ku nga leswaku, Yesu u tswaleriwe eBetlehema ni leswaku, hi ku ya hi Luka, n’wana a a funengetiwe hi tinguvu ta nsoho naswona a latiwe exidyelweni.—Luka 2:7.
Hikwalaho ka yini vatsari va Evhangheli va nga byi nghenisanga vuxokoxoko lebyi engetelekeke? Maria Teresa Petrozzi wa xiya: “Vaevhangheli va byi honisa vuxokoxoko lebyi, hikuva entiyisweni va byi languta tanihi lebyi nga pfuniki nchumu.” Entiyisweni, swi le rivaleni leswaku Yesu hi byakwe a nga byi xiyanga vuxokoxoko bya ku tswariwa kakwe tanihi lebyi nga ni mpfuno lowu hlawulekeke, hikuva a nga kalanga a tshahiwa tanihi la kombisa siku ra ku tswariwa kakwe kumbe ndhawu leyi a tswaleriweke eka yona hi ku kongoma. Hambi loko a tswaleriwe eBetlehema, ndhawu yoleyo Yesu a nga yi langutanga tanihi le kaya ka vona, kambe muti wa Galeliya a a wu kombeteriwa tanihi ‘tiko ra yena.’—Marka 6:1, 3, 4; Matewu 2:4, 5; 13:54.
Ku hlaya ka Yohane 7:40-42 ku komba leswaku hi ntolovelo vanhu a a va nga yi tivi ndhawu leyi a velekeriweke eka yona, hi ku anakanya leswaku u velekeriwe eGaleliya: “Van’wana [a] va ku: ‘Xana Mesiya a nga huma eGaleliya ke?’” Loko yi kombetela eka Yohane 7:41, The Church of the Nativity, Bethlehem yi ri: “N’wangulano wo tano lowu tlakukeke a wu yi ali mhaka ya leswaku Kriste u tswaleriwe eBetlehema, kambe ku ri na sweswo, wu komba leswaku vo tala va vanghana va Yesu a a va nga swi xiyi leswi.”
Swi le rivaleni leswaku hi nkarhi wa vutomi bya Yesu la misaveni, a nga byi kombisanga vuxokoxoko bya ku velekiwa kakwe. Ndhawu leyi a tswaleriweke eka yona a yi kandziyisiwi. Kutani, hi xihi xisekelo xa ntshembo wa leswaku Bako ra Nativity i ndhawu leyi Yosefa a tiseke Mariya eka yona leswaku a tintshunxela eka yona?
Petrozzi wa pfumela: “A swi koteki ku tiva hi ku tiyiseka leswaku bako leri a ri ri rin’wana ra mabakwa ya ntsandza-vahlayi ya ntumbuluko lama nga kona ekusuhi na Betlehema, kumbe bako leri tirhisiwaka tanihi xivala emuakweni wo rhurhela vaendzi. Hambi swi ri tano, mukhuva lowu tlhelelaka le ndzhaku eka hafu yo sungula ya lembe xidzana ra vu-2, wa kongoma; i bako ra xivala.”—Xiitaliki i xerhu.
I Mukhuva Ntsena
Maria Teresa Petrozzi na R. W. Hamilton, kun’we ni swichudeni swin’wana swa matimu eBetlehema, va kombisa leswaku Justin Martyr, wa lembe xidzana ra vumbirhi C.E., a a ri wo sungula ku vula leswaku Yesu u tswaleriwe ebakweni, a nga boxi leswaku hi rihi. Hamilton malunghana ni marito ya Justin u ri: “Laha o tivulela ntsena, naswona ku ehleketa leswaku Mukwetsimi Justin a a vulavula hi bako ro karhi, ngopfu-ngopfu leswaku a a vulavula hi Bako leri nga kona ra Nativity, a ku ta va ku ri tshikilela swinene rito rin’we.”
Eka nhlamuselo ya le hansi Hamilton wa tsala: “Mhaka ya Nativity leyi humelelaka eka tibuku leti nga amukeriwangiki ‘Buku ya Yakobo’ kumbe ‘Protevangelium’, leyi tsariweke hi nkarhi lowu fanaka, na yona yi vulavula hi bako, kambe yi ri hlamusela tanihi leri nga exikarhi endleleni leyi yaka eBetlehema. Malunghana ni ku va ni nkoka ematin’wini, mhaka yi komba leswaku mukhuva lowu a wu nga si hlanganisiwa ni ndhawu yo karhi, naswona hayi ni Bako ra Nativity.”
Vatsari va vukhongeri va lembe xidzana ra vunharhu, Origen na Eusebius va hlanganisa mukhuva lowu a wu tiviwa hi nkarhi wolowo ni ndhawu yo karhi. Hamilton u ri: “Loko mhaka leyi yi hlanganisiwe ni bako ro karhi a yi nga ta rivariwa; naswona swi hlayisekile ku ringanyeta leswaku bako leri kombisiweke vaendzi endzhakunyana ka A.D. 200 a ri ri Bako ra Nativity ra namuntlha.”
W. H. Bartlett, ebukwini yakwe leyi nge Walks About the City and Environs of Jerusalem (1842), malunghana ni bako leri u ri: “Hambi loko mukhuva wu vula leswaku leyi i ndhawu leyi Muponisi wa hina a tswaleriweke eka yona, i mhaka leyi xiximekaka ya khale, yi boxiwa hi Mukwetsimi Jerome, loyi a tshameke a tlhela a fela ekhotsweni leri nga ekusuhi, ndhawu leyi entiyisweni a yi tiveki laha yi nga kona, hambi loko hi minkarhi yo tala swi nga ha endleka leswaku mihocho a yi tirhisiwa tanihi swivala ePalestina, lowu wu ente swinene lerova a swi nga ta koteka leswaku wu tirhiseriwa sweswo; ku tlhandlekela kwalaho, loko hi tsundzuka mukhuva wa tinghwendza wa ku veka ndhawu leyi xiyekaka ya swiendlakalo swa matsalwa emabakweni, kumbexana hi ku xiyeka ka ndhawu yoleyo, ku mbambela ehenhleni ka ndhawu leyi ku tekiwa ku ri ntiyiso.”
Xana hi nga heta hi ku yini malunghana ni vumbhoni bya matimu lebyi nga kona naswona, xa nkoka swinene, hi ntiyiso wa Matsalwa wa leswaku Yesu hambi ku ri vadyondzisiwa va yena a va wu kandziyisanga nkoka wo karhi eka ndhawu leyi a tswaleriweke eka yona? Swi le rivaleni leswaku loko Nkosikazi Helena, mana wa Constantine Lonkulu, a veke ndhawu ya Kereke ya Nativity hi lembe ra 326 C.E., u endle tano exisekelweni xa leswi Hamilton a swi tshahaka tanihi ‘ku pfumelelana ni mukhuva wa khale.’ A ku nga ri exisekelweni xa vumbhoni bya matimu kumbe bya Bibele.
Leswi swi yisa eka makumu man’wana ya leswaku ndhawu ya xiviri leyi Kriste a tswaleriweke eka yona a yi tiviwi. Hikwalaho, xana swa twala leswaku lava tshembekaka va fanele va teka riendzo ro ya etindhawini to tanihi Bako ra Nativity ivi va ti gandzela? Hakunene, loko leswi a swi laveka eka Vakriste, xana Yesu hi yexe a a ta va a nga va byelanga vadyondzisiwa vakwe hi ndzhwalo lowu kumbe ku navela ko tano eka yena? Xana a swi ta va swi nga tsariwanga eRitweni ra Xikwembu, Bibele, leswaku vanhu hinkwavo va ta hlaya? Leswi vumbhoni byebyo byi nga riki kona hi ku helela eMatsalweni yo Kwetsima, hi endla kahle ku lava ku tiva leswi Yesu a swi tekeke swi fanele ku tsundzukiwa.
Hambi loko ho kambisisa, xiendlakalo lexi hi nga ta xi kuma lexi vadyondzisiwa va Yesu a a va fanele va xi tsundzuka hi malembe hinkwawo, i rifu ra yena ra gandzelo. U fe hi ximun’wana, endzhakunyana ka ku tlangela Paseka ya yena yo hetelela ni vadyondzisiwa va yena. Hi nkarhi wolowo u lerise vadyondzisiwa va yena vo tshembaka leswaku va va ni swakudya swo fanekisela va tirhisa xinkwa xo ke comela, tanihi matzoth ni vhinya yo tshwuka. Malunghana ni xinkhubyana lexi xo olova, lexi ro sungula xi endliweke hi April 1, 33 C.E., u te: “Mi hamba mi endla leswi leswaku mi ndzi tsundzuka.”—Luka 22:19, 20, NW.
Ku pfumelelana ni xileriso lexi xa Matsalwa xo huma eka Yesu hi yexe, Timbhoni ta Yehova emisaveni hinkwayo ti tlangela Xitsundzuxo xa rifu ra gandzelo ra Kriste. A ti khomi nhlangano lowu wa Vukriste endhawini yo karhi ekamareni ra le henhla eYerusalema, hi mhaka ya leswi Yesu a nga swi boxangiki sweswo. Kambe emisaveni hinkwayo, va hlengeletana eTiholweni ta Mfumo ni le tindhawini tin’wana to hlanganela eka tona leti fanelekaka endhawini ya ka vona. Nkhuvo lowu landzelaka wu ta va kona hi March 30, 1991, endzhaku ka ku pela ka dyambu. Wa rhambiwa leswaku u va kona eHolweni ya Mfumo ya Timbhoni ta Yehova ekusuhi ni le ka n’wina.
Leswaku u va kona eka nkhuvo lowu wa nkoka ku yingisa xileriso xa Yesu, a wu boheki ku ya eYerusalema kumbe eBetlehema. Yesu hambi ku ri vadyondzisiwa va yena a va wu kandziyisanga nkoka wa ndhawu tanihi ntsindza wa vugandzeri bya Vukriste. Ku hambana ni sweswo, Yesu u byela wansati wa Musamariya, loyi a gandzela eGerizim, ntshava ya le Samariya, en’walungwini wa Yerusalema: “Twana mina manana: Nkarhi wa ta, lowu mi nga ta ka mi nga ha gandzeri Tatana mi ri entshaveni leyi, hambi ku ri eYerusalema. Kambe nkarhi wa ta, ni sweswi wu tile, lowu vagandzeri va xiviri va nga ta gandzela Tatana hi moya ni ntiyiso, hikuva Tatana ú lava vagandzeri lavo tano.”—Yohane 4:21, 23.
Lava va lavaka ku gandzela Tatana hi moya ni ntiyiso a va titsheganga hi tindhawu to karhi, to tanihi hi Betlehema kumbe swivumbeko swo tanihi swifaniso, evugandzerini bya vona. Muapostola Pawulo u te: “Loko kaya ka hina ka ha ri emirini lowu, hi le kule ni Hosi. Hi hanya hi ku pfumela, ku nga ri hi ku swi vona.”—2 Vakorinto 5:6, 7.
Hambi swi ri tano, u nga ha vutisa, xana hi nga xi gandzela njhani Xikwembu hi ndlela leyi amukelekaka eka xona? Loko Mbhoni ya Yehova yi ta ekaya ra wena enkarhini lowu taka, hi kombela u yi vutisa.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]
Hi xixika, gamboko yi nga ha funengeta timbala ta le kusuhi na Betlehema. Xana varisi a a va ta etlela ehandle ni tinyimpfu ta vona?
[Xihlovo Xa Kona]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Swifaniso leswi nga eka tluka 7]
Kereke ya Nativity eBetlehema ni bako ra yona ra le hansi
[Xihlovo Xa Kona]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Xihlovo Xa Kona]
Garo Nalbandian