Xana Ku Gandzela Swilo Leswi Saleke Swa Xi Tsakisa Xikwembu?

NGATI ya “San Gennaro,” leyi hi ntolovelo ku vuriwaka leswaku kanharhu hi lembe yi hundzuka xihalaki, i xin’wana xa swilo swo tala leswi saleke swa vukhongeri. Swi tano na hi Nguvu yo lahla vafi ya le Turin, leyi ku vuriwaka leswaku miri wa Yesu Kriste a wu phutseriwe ha yona. Exikarhi ka swilo leswi saleke leswi fambisanaka na Yesu i mubedo wa n’wana lowu ku vuriwaka leswaku a a wu ri wa yena (le kerekeni leyikulu ya Rhoma), buku ya yena ya matsalelo ni swipikiri leswi tlulaka gidi leswi ku vuriwaka leswaku swi tirhisiwile loko a dlayiwa! Swilo leswi swa vukhongeri nakambe swi katsa tinhloko to hlayanyana ta Yohane Mukhuvuri naswona, etindhawini to hambana-hambana ta Yuropa, ku na mimiri ya mune leyi ku vuriwaka leswaku i ya “Santa Lucia.”

Exikarhi ka madoroba lama tivekaka ngopfu-ngopfu hi swilo leswi saleke i Trier, Jarimani, laha yin’wana ya “tirhoko to kwetsima”—nguvu ya le ndzeni leyi nga riki na nsomo leyi a a yi ambariwa hi Yesu Kriste—yi hlayisiweke kona. Edorobeni ra Vatican hi roxe ku na swilo leswi saleke leswi tlulaka gidi leswi nga eka vuhlayiselo byo hlawuleka bya swilo swa matimu. Hi ku kongoma magidi ya swilo leswi saleke swa vukhongeri swi hlayisiwa ekerekeni ya “Mukwetsimi Ursula” le Cologne, Jarimani. Nxaxamelo wu nga hambeta wu ya emahlweni. Phela, le Italy ri ri roxe, ku na tindhawu ta 2 468 leti vuriwaka leto kwetsima leti nga ni swilo leswi saleke swa vukhongeri!

Ku xiximiwa ka swilo leswi saleke ku ehleketiwa leswaku ku sungule eka lembe xidzana ra vumune ra Nguva ya hina leyi Tolovelekeke, tanihi ku gandzeriwa ka “vakwetsimi.” Hikwalaho ka swivangelo swa vukhongeri, mali, hambi ku ri swa tipolitiki, nhlayo ya swilo leswi saleke yi kurile hakantsongo-ntsongo eka malembe-xidzana, ku fikela eka magidi ya leswi nga kona namuntlha. Huvo ya Vumbirhi ya Vatican yi tlhele yi tiyisekisa leswaku “mayelana ni ndhavuko wa yona, Kereke yi gandzela vakwetsimi naswona ku xixima swilo swa vona leswi saleke leswi xiximekaka ni swifaniso swa vona.” (Constitution “Sacrosanctum Concilium” sulla sacra Liturgia, eka I Documenti del Concilio Vaticano II, 1980, Edizioni Paoline) “Swilo leswi saleke leswi tivekaka, swin’we ni leswi xiximiwaka hi nhlayo leyikulu ya vanhu,” swi boxiwile eka Codex Iuris Canonici (Nxaxamelo Wa Milawu) lowu tivisiweke hi John Paul II hi 1983. (Nawu 1190) Maanglican na wona ni swirho swa tikereke ta Orthodox na swona ma xixima swilo leswi saleke.

Leswi ku nga na swipikiri leswo tala leswi ku vuriwaka leswaku i swa ku beleriwa ka Kriste ni tinhloko ta Yohane Mukhuvuri, swi le rivaleni leswaku swilo leswi saleke swa vafi swa vukhongeri hakanyingi i vunwa. Hi xikombiso, hlayelo ra minkarhi ra khaboni ri kombise leswaku Nguvu yo lahla vafi ya le Turin i vunwa. Lexi tsakisaka, hi nkarhi wa ku kanetana lokukulu hi yona hi 1988, muxiyisisi la tivekaka swinene wa Vatican Marco Tosatti u vutisile: “Loko nkambisiso wa swa sayense lowu tirhisiweke eka Nguvu yo lahla vafi wo tirhisiwa eka swilo swin’wana leswi dumeke leswi va swi gandzelaka, xana a a ku ta kumiwa yini?”

Entiyisweni, ku hava munhu wo tlhariha la nga tsakelaka ku gandzela swilo leswi saleke leswi nga mavunwa. Kambe xana hi ntsena xilo lexi faneleke ku xiyiwa?

Xana Bibele Yi Ri Yini?

Bibele a yi vuli swona leswaku vanhu lava tsakeriwaka hi Xikwembu, Vaisrayele va khale, a va gandzela swilo leswi saleke swa vukhongeri evuhlongeni le Egipta. I ntiyiso, mupatriarka Yakobo u fele le Egipta naswona leswi saleke swa yena swi rhwariwile swi yisiwa etikweni ra Kanana leswaku swi ya lahliwa “e bakweni le’ri nge nsiṅwini ya Makpela.” N’wana wa yena Yosefa na yena u fele le Egipta, naswona marhambu ya yena eku heteleleni ma rhwariwe ma yisiwa eKanana leswaku ma ya lahliwa. (Gen. 49:29-33; 50:1-14, 22-26; Eksoda 13:19) Hambi swi ri tano, Matsalwa a ma nyikeli xikombiso xa leswaku Vaisrayele va tshama va gandzela swilo leswi saleke swa Yakobo na Yosefa tanihi swilo leswi saleke swa vafi swa vukhongeri.

Nakambe, xiya leswi humeleleke emhakeni ya muprofeta Muxe. U rhangele Vaisrayele ku ringana malembe ya 40, ehansi ka nkongomiso wa Xikwembu. Kutani loko a ri na malembe ya 120, u khandziye Ntshava ya Nebo, a languta Tiko leri Tshembisiweke, ivi a fa. Mikayele ntsumi leyikulu u phikisane na Diyavulosi hi ta ntsumbu wa Muxe, ivi Sathana a siveriwa matshalatshala wahi na wahi lama kotekaka leswaku a wu tirhisa ku phasela Vaisrayele evugandzerini bya swilo leswi saleke. (Yuda 9) Hambi leswi hi laha ku twisisekaka va rileke rifu ra Muxe, a va kalanga va gandzela swilo swa yena leswi saleke. Entiyisweni, Xikwembu xi endle leswaku nchumu wo tano wu nga koteki hi ku lahla Muxe esirheni leri nga funghiwangiki endhawini leyi nga tiviwiki hi vanhu.—Deuteronoma 34:1-8.

Magqwetha man’wana ya vugandzeri bya swilo leswi saleke ma tshaha 2 Tihosi 13:21, leyi nge: “Ka ku loko v̌a lahla munhu, v̌a v̌ona v̌andla riṅwana ri ta, kutani v̌a tšukumeta mufi e sireni ra Eliša. Mufi a ya k[h]umba marambu ya Eliša, kutani a pfuka, a hanyile a yima e milengeni ya yena.” Leri a a ku ri singita leri katsaka marhambu lama nga riki na vutomi ya un’wana wa vaprofeta va Xikwembu. Kambe Elixa a a file ‘a a nga tivi nchumu’ hi nkarhi wa singita leri. (Eklesiasta 9:5, 10) Hikwalaho, ku pfuxiwa loku ku fanele ku yisiwa eka matimba lama endlaka singita ya Yehova Xikwembu, loyi a ku vangeleke hi ku tirhisa moya wa yena lowo kwetsima, kumbe matimba lama tirhaka. Nakambe i swa nkoka ku xiya leswaku Matsalwa a ma vuli leswaku marhambu ya Elixa ma kale ma gandzeriwa.

Van’wana eVujaganini va seketela ku gandzela swilo leswi saleke hikwalaho ka leswi swi vuriwaka eka Mintirho 19:11, 12, laha hi hlayaka leswi: “Xikwembu a xi endla mintirho ya matimba yo hlamarisa ngopfu hi ku tirhisa [muapostola] Pawulo; swi fika laha vanhu va nga tisela vavabyi maduku ni swiambalo leswi khumbeke miri wa yena, kutani vavabyi lava va hola ni mimoya leyo biha yi huma eka vona.” Hi kombela u xiya leswaku a a ku ri Xikwembu lexi a xi endla mintirho leyi nga tolovelekangiki ha Pawulo. Muapostola hi yexe a nga endlanga mintirho yoleyo hi yexe, naswona a nga kalanga a amukela ku gandzeriwa hi munhu ni un’we.—Mintirho 14:8-18.

Swi Hambanile Ni Tidyondzo Ta Bibele

Entiyisweni, ku gandzela swilo leswi saleke swa vukhongeri ku hambana ni tidyondzo to hlayanyana ta Bibele. Hi xikombiso, nchumu wa nkoka eka ku gandzela ko tano i ku tshembela eka ku nga fi ka moya-xiviri wa munhu. Timiliyoni ta swirho swa kereke leswi tinyiketeleke ti tshemba leswaku mimoya-xiviri ya hinkwavo lava hlayiwaka ni ku gandzeriwa tanihi “vakwetsimi” ya hanya etilweni. Vanhu lava va tinyiketeleke va khongela eka “vakwetsimi” vo tano, va kombeta ku sirheleriwa hi vona ni leswaku va va hlanganisa ni Xikwembu. Entiyisweni, hi ku ya hi buku ya mudyondzisi un’wana, Makhatoliki ma nyikela “matimba yo va vulavulela ni Xikwembu eka Mukwetsimi” eka swilo leswi saleke.

Hambi swi ri tano, hi ku ya hi Bibele, moya-xiviri wa munhu a hi lowu nga fiki. Vanhu a va na mimoya-xiviri endzeni ka vona leyi nga fiki ni leyi kotaka ku hanya handle ka miri endzhaku ka rifu. Ku ri na sweswo, Matsalwa ma ri: “Kutani Yehova Xikwembu a ya emahlweni a vumba munhu hi ntshuri wa misava ni ku huhutela ku hefemula ka vutomi etinhompfini ta yena, kutani munhu a va moya-xiviri lowu hanyaka.” (Genesa 2:7, NW) Ematshan’wini yo dyondzisa leswaku vanhu va ni mimoya-xiviri leyi nga fiki, Bibele yi ri: “Moya[-xiviri] lo’wu dyohaka, hi wona lo’wu nga ta fa!” (Ezekiel 18:4) Leswi swi tirha eka vanhu hinkwavo—ku katsa ni lava endzhaku va hlayiweke tanihi “vakwetsimi”—hikuva hinkwerhu ka hina hi na ndzhaka ya xidyoho ni rifu leswi humaka eka munhu wo sungula, Adamu.—Varhoma 5:12.

Ku gandzela “vakwetsimi” ku fanele ku papalatiwa hikuva a va nyikiwanga matimba yo hlanganisa vanhu ni Xikwembu. Yehova Xikwembu u lerise leswaku i N’wana wa yena ntsena, Yesu Kriste, loyi a nga endlaka leswi. Muapostola Pawulo u vule leswaku Yesu “a nga lo hi fela ntsena—u pfukile eku feni, naswona evokweni ra xinene ra Xikwembu u yima a hi kombelela.”—Varhoma 8:34, The Jerusalem Bible; ringanisa Yohane 14:6, 14.

Xivangelo xin’wana xo papalata ku gandzela “vakwetsimi” ni swilo swin’wana leswi saleke swa vukhongeri leswi fambisanaka na swona xi titshege hi leswi Bibele yi swi vulaka hi ku gandzela swikwembu swa hava. Wun’wana wa Milawu ya Khume leyi nyikiweke Vaisrayele wu te: “U nga tshuki u tiendlela šifaniso le’ši v̌atliweke, ni loko ši ri šifaniso šihi ni šihi ša ŝilo le’ŝi nge henhla e tilweni, ni loko ši ri ša ŝilo le’ŝi nge hansi e misaveni, ni loko ši ri ša ŝilo le’ŝi nge matini, e hansi ka misav̌a; u nga ṭhuki u ŝi nkhinsamela, ni loko ku ri ku ŝi tirhela; hikuv̌a hi mina Yehova, Šikwembu ša wena, ša rilav̌eta.” (Eksoda 20:4, 5) Endzhaku ka malembe xidzana, muapostola Pawulo u byele Vakriste-kulobye a ku: “Vamakwerhu lava rhandzekaka, chavani ku phahla swikwembu swa hava.” (1 Vakorinto 10:14) Hi ku fanana, muapostola Yohane u tsarile: “Vana vanga, fularhelani swikwembu swa hava.”—1 Yohane 5:21.

Hikwalaho, ku gandzeriwa ka lava va vuriwaka “vakwetsimi” ni swilo leswi saleke swa vafi swa vukhongeri a swi seketeriwi hi Bibele. Hambi swi ri tano, vanhu van’wana va tsakela vukona bya xin’wana lexi xiyiwaka xi kwetsima lexi voniwaka ni ku khumbiwa ni lexi vuriwaka lexi nga ni matimba yo ponisa. Entiyisweni, vo tala va xiya swilo leswi saleke swa vukhongeri swi ri xihlanganisi lexi vonakaka exikarhi ka tilo ni misava. Hi kombela u xiyisisa yinhla leyi nkarhinyana.

A hi kona ku vona ni ku khumba swilo leswi saleke swa vukhongeri loku endlaka munhu a endla hi ku twanana ni marito ya Yesu ya ku gandzela loku Xikwembu xi ku tsakelaka. Yesu u te: “Kambe nkarhi wa ta, ni sweswi wu tile, lowu vagandzeri va xiviri va nga ta gandzela Tatana hi moya ni ntiyiso, hikuva Tatana ú lava vagandzeri lavo tano. Xikwembu i moya; kutani lava xi gandzelaka, va fanele ku xi gandzela hi moya ni ntiyiso.” (Yohane 4:23, 24) Yehova Xikwembu i “Moya,” a nga vonakali eka mahlo ya vanhu. Ku n’wi gandzela “hi moya” swi vula leswaku vutirheli bya hina byo kwetsima eka Xikwembu byi susumetiwa hi mbilu leyi taleke hi rirhandzu ni ripfumelo. (Matewu 22:37-40; Vagalatiya 2:16) A hi nge gandzeli Xikwembu ‘hi ntiyiso’ hi ku gandzela swilo leswi saleke, kambe ntsena hi ku tshika mavunwa ya vukhongeri, ku dyondza ku rhandza ka xona hi laha ku kombisiweke ha kona eBibeleni, ni ku ku endla.

Hikwalaho, a swi hlamarisi leswi mudyondzi James Bentley a tivisaka leswaku ‘Vaheveru va khale a va nga swi gandzeri swilo leswi saleke swa vafi.’ Nakambe u vula leswaku hi nkarhi wa lembe xidzana ra vumune exikarhi ka rifu ra Stefano ni ku pfumburiwa ka ntsumbu wa yena hi Lucian, langutelo ra Vakriste ehenhla ka swilo leswi saleke ri cince hi laha ku heleleke. Hambi swi ri tano, hi lembe xidzana ra vuntlhanu C.E., vugwinehi bya Vujagana ana a byi hungute ku khomelela eka tidyondzo ta xiviri ta Bibele mayelana ni swikwembu swa hava, xiyimo xa vafi, ni xiphemu xa Yesu Kriste tanihi loyi a “hi khongelelaka.”—Varhoma 8:34; Eklesiasta 9:5; Yohane 11:11-14.

Loko hi lava leswaku vugandzeri bya hina byi tsakisa Xikwembu, hi fanele hi tiyiseka leswaku a byi hlangani na xivumbeko xihi na xihi xa swikwembu swa hava. Leswaku byi amukeriwa, vugandzeri bya hina byi fanele byi ya eka Muvumbi, Yehova Xikwembu, hayi eka swilo leswi saleke kumbe xivumbiwa xihi na xihi. (Varhoma 1:24, 25; Nhlavutelo 19:10) Nakambe hi fanele hi kuma vutivi lebyi kongomeke bya Bibele ivi hi aka ripfumelo leri tiyeke. (Varhoma 10:17; Vaheveru 11:6) Naswona loko hi famba endleleni ya vugandzeri bya ntiyiso, hi ta endla hi ku pfumelelana ni vumbhoni bya Matsalwa lebyi heleleke bya leswaku ku gandzela swilo leswi saleke a ku xi tsakisi Xikwembu.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Marhambu ya Elixa a a ma nga gandzeriwi hambi leswi a a ma khumbeka eku pfukeni ka vafi