Swivutiso Swa Vahlayi
Xana Vakreste va fanele ku khumbeka njhani hi swiphemu swa ngati, swo tanihi pulasima leyi omisiweke, leswi swi nga ha vaka swi nghenisiwe eswakudyeni?
Loko ku ri ni xisekelo lexi tiyeke xo pfumela leswaku ngati ya swiharhi (kumbe xiphemu xa yona) hakunene ya tirhisiwa kwalaho eswakudyeni, Vakreste va fanele va tirhisa vutlharhi lebyi faneleke. Hambi swi ri tano, a swi nge vi vutlharhi ku hlundzukisiwa hi ku ehleketelela ntsena kumbe ku vilerisiwa hi swilo leswi u nga tiyisekiki ha swona.
Le ndzhaku ematin’wini ya vanhu, Muvumbi wa hina u veke nawu wa leswaku vanhu va nga dyi ngati. (Genesa 9:3, 4) U vule leswaku ngati yi yimela vutomi, lebyi byi nga nyiko leyi humaka eka yena. Ngati leyi humesiweke eka xiharhi a yi ta tirhisiwa ntsena eka ku endla gandzelo, tanihi le altarini. Handle ka sweswo, ngati leyi humaka eka xiharhi a yi fanele ku halateriwa ehansi, tanihi ku yi tlherisela eka Xikwembu. Vanhu va xona a va fanele ku papalata ku tiyisa vutomi hi ku dya ngati. Xi nyike nawu: “Mi nga ṭhuki mi dya ngati ya nyama, hambi yi ri yihi ni yihi, hikuv̌a e moya wa nyama yiṅwana ni yiṅwana i ngati ya yona; mani na mani l’a dyaka yona o ta susiwa.” (Levhitika 17:11-14) Nsivelo wa Xikwembu wa ku dya ngati wu tlhele wu phindhiwa eka Vakreste. (Mintirho 15:28, 29) Kutani ke, Vakreste vo sungula a va fanele ku papalata swakudya leswi nga ni ngati, tanihi nyama ya swiharhi leswi nga tlimbiwa kumbe vhoroso (salichas) leyi nga ni ngati.
Hambi swi ri tano, hi ndlela leyi twisisekaka, xana Vakreste volavo a va ta tiya njhani eka ku tiyimisela ka vona ka ku ‘papalata ngati’? (Mintirho 21:25) Xana a va fanele ku tirhisa marito ya muapostola Pawulo lama nge: “Nyama leyi xaviweke lomu yi xavisiwaka kona, dyanani yona hi ripfalo leri ntshunxekeke, mi nga vutisi lomu yi humaka kona”?
Doo. Marito wolawo lama nga eka 1 Vakorinto 10:25 ma kombetela eka nyama leyi nga ha vaka yi huma eka gandzelo ra xiharhi etempeleni ya swikwembu swa hava. Enkarhini wolowo, nyama leyi salaka etitempeleni a yi susiwa kwalaho hi ku xaviseriwa van’wamabindzu, lava va nga ha yi katsaka eka mphakelo wa vona wa nyama leyi xavisiwaka emavhengeleni ya vona. Yinhla ya Pawulo a yi ri leswaku nyama leyi humaka etempeleni kahle-kahle a yi nga bihanga kumbe ku thyaka. Swi tikomba onge hi ntolovelo a va halata ngati ya swiharhi leswi ku gandzeriwaka hi swona kwalaho, va tlhela va yi tirhisa etialtarini ta vahedeni. Kutani, loko nyama yin’wana leyi saleke, yi xavisiwa etindhawini ta bindzu, yi nga khumbani ni tempele kumbe maendlelo ya vahedeni, Vakreste a va ta yi xava tanihi nyama ya le vhengeleni leyi baseke ni leyi humesiweke ngati hi ndlela leyi faneleke.
Hambi swi ri tano, a yi ta va mhaka leyi hambaneke loko Vakreste volavo a va swi tiva leswaku nyama ya swiharhi leswi tlimbiweke (kumbe vhoroso leyi nga ni ngati) a yi xavisiwa emavhengeleni ya ka vona. A va fanele va xiya loko va hlawula nyama leyi va faneleke ku yi xava. Va nga ha swi kota ku vona nyama leyi nga ni ngati loko yi ri ni muhlovo lowu hambaneke (tanihi leswi vhoroso leyi nga ni ngati namuntlha yi nga voniwaka ematikweni lawa yi nga tala kona). Kumbe Vakreste va nga ha vutisa buchara kumbe muxavisi wa nyama la tshembekaka. Loko va nga ri na xivangelo xa ku pfumela leswaku nyama yo karhi yi ni ngati, a va ta yi xava, va dya.
Nakambe Pawulo u tsarile: “Vunene bya n’wina a byi tiviwe hi vanhu hinkwavo.” (Vafilipiya 4:5) Sweswo swi nga tirha emhakeni ya ku xava nyama. Ku hava laha Nawu wa le Israyele kumbe nawu wa huvo leyi fumaka ya Vakreste ya lembe xidzana ro sungula wu kombiseke leswaku vanhu va Xikwembu a va fanele va tikarhata va vutisa hi ta nyama, kumbe va hundzuka lava dyaka matsavu ntsena loko ku ri ni ku kanakana kutsongo hi ngati leyi nga enyameni leyi nga kona.
Muhloti wa Muisrayele loko a dlaya xiharhi a a halata ngati ya xona. (Ringanisa Deteronoma 12:15, 16.) Loko ndyangu wa yena wu nga koti ku dya nyama yoleyo hinkwayo, a ta xavisa yin’wana. Hambi ku ri eka ntsumbu wa xiharhi lexi nga halatiwa ngati hi mfanelo, ngatinyana a yi salela enyameni, kambe a ku kona laha Bibele yi kombisaka leswaku Muyuda la xavaka nyama a fanele ku tikarhata a lava ku kuma vuxokoxoko byo tanihi timinete leti hetiweke exikarhi ka ku dlaya ni ku halatiwa ka ngati, leswaku i nsiha wihi lowu tsemiweke leswaku ngati yi huma, ni ndlela leyi xiharhi a xi hayekisiwe xiswona ni leswaku swi teke nkarhi wo tanihi kwihi. Ku engetela kwalaho, huvo leyi fumaka a yi tsalanga leswaku Vakreste a va fanele ku endla vulavisisi lebyi hundzeletiweke emhakeni leyi, onge hi loko a va lava tinhlamulo leti nga ni vuxokoxoko hinkwabyo va nga si dya nyama yihi na yihi.
Namuntlha ematikweni yo tala, nawu ni mikhuva kumbe ndlela ya vukhongeri yi lava leswaku nyama (handle ka swilo leswi nga tolovelekangiki tanihi vhoroso leyi nga ni ngati) yi huma eka swiharhi leswi faneleke ku humesiwa ngati loko swi dlayiwa. Xisweswo hi ntolovelo Vakreste etindhawini toleto a va fanelanga ku khumbeka ngopfu hi tindlela ta ku dlaya ni ku lunghiseleriwa ka yona. Hi ndlela leyi twisisekaka, va nga ha ‘dya nyama ya le mavhengeleni, va nga vutisi nchumu,’ naswona va nga va ni ripfalo lerinene ra leswaku a va dyi ngati.
Hambi swi ri tano, hi ku phindha-phindha ku ve ni swiviko swa le tlhelo mayelana ni ku tirhisiwa ka ngati eka leswi xavisiwaka emavhengeleni leswi nga karhata Vakreste van’wana. Van’wamabindzu van’wana va le femeni ya ku lunghiselela nyama va vula leswaku ngati yo tala ya swiharhi leswi dlayiwaka yi nga ha hlengeletiwa leswaku yi tirhisiwa hi xiviri ni ku xavisiwa, tanihi swilo swo nonisa misava kumbe swakudya swa swiharhi. Vakambisisi va kambisise loko ngati yoleyo (kumbe swiphemu) swi nga tirhisiwa eka nyama leyi lunghiseleriweke. Tifeme ti nga ri tingani ti endle swihalaki swi nga ri swingani, kumbe pulasima leyi gwitsirisiweke leyi siriweke (kumbe tisele to tshwuka leti hundzuriweke muhlovo) leyi nga ha sivaka mpimonyana wutsongo wa nyama eka nyama yo fana ni tivhoroso kumbe nyama ya swiphepherhele. Minkambisiso yin’wana yi kambisise ku tirhisiwa ka swilo leswi humaka engatini leswi siriweke tanihi xiengeteri kumbe tanihi nchumu wa ku hlanganisa mati ni mafurha lama humaka eka nyama leyi gayiweke, eka swilo swo baka, kumbe eka swakudya ni swakunwa swin’wana leswaku ku engeteriwa tiprotheyini kumbe iron.
Hambi swi ri tano, i swa nkoka ku tiva leswaku minkambisiso yo tano a yi ri karhi yi endliwa hi makume ya malembe. Kambe, swi vonaka onge swilo swo tano a swi talanga, kumbe a swi kona, ematikweni yo tala. Swiviko swin’wana leswi tolovelekeke swi pfuna ku kombisa leswaku ha yini:
“Ngati i xihlovo xa tiprotheyini leti nga dyiwaka ni leti tirhaka. Hambi swi ri tano, ngati ya homu yi tirhisiwe eka swilo swi nga ri swingani leswi dyiwaka hi vanhu hikwalaho ka muhlovo ni natswo wa yona lowu nga tolovelekangiki.”—Journal of Food Science, Vholumo 55, Nomboro 2, 1990.
“Tiprotheyini ta pulasima ya ngati ti ni swivumbeko leswi tirhaka swinene tanihi ku va xihalaki, endlelo ra ku hundzula mafurha ma va xihalaki ni ku sivela swilo swin’wana leswaku swi nga hlangani ni mati . . . naswona loko ti tirhisiwa eku lunghiseleriweni ka swakudya ti ni mimbuyelo leyinene swinene. Hambi swi ri tano, ku hava fambiselo leri humelelaka ra ku basisa pulasima, ngopfu-ngopfu endzhaku ka loko mati ma humesiwile eka yona, leri ri endliweke le Japani.”—Journal of Food Science, Vholumo 56, Nomboro 1, 1991.
Nkarhi na nkarhi Vakreste van’wana va langutisise mimfungho ya swakudya leswi nga phutseriwa tanihi leswi tihulumendhe to tala ti lavaka leswaku swichela-chelana swi longoloxiwa. Naswona va nga ha hlawula ku endla tano nkarhi na nkarhi hi swakudya swihi na swihi leswi va nga vaka ni xivangelo xo tshemba leswaku swi nga va ni ngati. Kavula, swi ta va swinene ku papalata swakudya leswi longoloxaka swilo swo tanihi ngati, pulasima ya ngati, pulasima, protheyini ya globin (kumbe globulin) kumbe iron ya hemoglobin (kumbe globin). Vuxokoxoko byo xavisa lebyi humaka eka khampani yin’wana ya le Yuropa emhakeni leyi byi te: “Vuxokoxoko bya ku tirhisiwa ka globin tanihi xiphemu xa kona byi fanele byi funghiwa eka xiphutseri xa swakudya hi ndlela leyi nga ta endla leswaku muxavi a nga kanganyiswi hi leswi nga endzeni kumbe nkoka wa swakudya.”
Hambi swi ri tano, hambi eka ku kambisisa swiphutseri kumbe ku vutisa vaxavisi va nyama ku laveka ku ringanisela. A swi vuli leswaku Mukreste un’wana ni un’wana emisaveni hinkwayo u fanele ku kambisisa swiphutseri ni swichela-chelana swa kona eka swakudya hinkwaswo leswi nga phutseriwa kumbe u fanele ku konanisa vatirhi va le mavhengeleni yo dyela kumbe ya swakudya. Mukreste a nga ha sungula a tivutisa leswaku, ‘Xana ku ni vumbhoni byo karhi lebyi tivekaka bya leswaku ngati ni swiphemu swa yona swa tirhisiwa eka swakudya leswi tolovelekeke endhawini kumbe etikweni leri?’ Etindhawini to tala nhlamulo i doo. Hikwalaho, Vakreste vo tala va hete hi leswaku vona hi voxe a va nge heti nkarhi ni ku yisa nyingiso lowukulu va kambela swilo swo karhi leswi nga endlekaka. Munhu la nga titwiki hi ndlela leyi u fanele ku endla hi ku twanana ni ripfalo ra yena, handle ko avanyisa van’wana lava nga ha endlaka xiboho emhakeni leyi hi ndlela yin’wana kambe hi ripfalo lerinene emahlweni ka Xikwembu.—Varhoma 14:2-4, 12.
Hambi loko swakudya leswi nga ni ngati swo endliwa, swi nga ha endleka leswaku swona a swi endliwi ngopfu hikwalaho ka nxavo, milawu ya mfumo, kumbe swivangelo swin’wana. Hi xikombiso, Food Processing (September 1991) yi xiyile: “Eka valunghiseleri lava va nga ni swiphiqo leswi nga ehansi ka 1% (eka xiphemu lexi hetisekeke xa nyama) laha pulasima ya homu leyi katsiweke ni mati yi nga katsiwa kona, mpfangano lowu wu hundzu-hundzukaka wu yi siva hi mati lama humaka eka masi, naswona ma nga tiyisisiwa tanihi Kosher.”
I swa nkoka ku tiva leswaku ematikweni yo tala nawu, mikhuva kumbe ntolovelo wa kona, wu lava leswaku nkarhi na nkarhi ngati yi humesiwa eka swiharhi leswi dlayiweke ni leswaku ngati yoleyo yi nga tirhisiwi eka swakudya swin’wana. Loko ku nga ri na xivangelo lexi tiyeke xa leswaku xiyimo xi hambanile endhawini ya ka n’wina kumbe leswaku ku ve ni ku cinca lokukulu sweswinyana, Vakreste va fanele ku tivonela leswaku va nga karhatiwi hi swilo kumbe mahungu-ndlela ntsena lama nga ha vaka kona. Hambi swi ri tano, loko swi ri erivaleni kumbe ku ri ni ku sola lokukulu ka leswaku ngati yi tirhisiwa ngopfu—eka swakudya kumbe eka vutshunguri—hi fanele hi tiyimisela ku yingisa nawu wa Xikwembu wa ku papalata ngati.