Khombo Ra Le Rwanda—Xana Ri Vangiwa Hi Mani?

U.S.News & World Report yi te: “Emahlweni ko va xipalapala xa makhanikhi wa malembe ya 23 hi vukhale xi khavangeriwa, un’wana wa vahlaseri u byele Hitiyise a ku: ‘U fanele ku fa hikuva u Mututsi.’”

NCHUMU wo kota wolowo wu humelele ko tala swinene exitikwaneni xa le Afrika Xikarhi xa Rwanda hi April na May! Hi nkarhi wolowo a ku ri ni mavandlha ya 15 ya Timbhoni ta Yehovha kwalaho ni le matlhelo ya Kigali, ntsindza wa Rwanda. Mulanguteri wa muti, Ntabana Eugène, a a ri Mututsi. Yena, nsati wa yena, n’wana wa yena wa mufana, na Shami n’wana wa yena wa nhwanyana wa malembe ya kaye, a va ri exikarhi ka vanhu lava rhangeke va dlayiwa loko ku pfuka nyimpi leyi.

Magidi ya vanhu le Rwanda a ma dlayiwa siku na siku—vhiki rin’wana ni rin’wana. Magazini wa timhaka lowu tshahiweke laha henhla wu vikile exikarhi ka May leswaku “emavhikini ya tsevu lama hundzeke, vanhu vo tlula 250 000 va file eka tsima ra ku herisiwa ka rixaka ni nxupulo lowu fanaka ni ku halata ngati ka Makhmer Rouge ya le Cambodia exikarhi ka va-1970.”

Magazini wa Time wu te: “Eka xiendlakalo lexi fanaka ni xa Manazi ya le Jarimani, vana va pamburiwe exikarhi ka ntlawa wa vanhu va 500, ntsena hikuva a va languteka tanihi Vatutsi. . . . Meyara wa doroba ra le dzongeni ra Butare, loyi a tekaneke ni Mututsi, u nyikiwe nhlawulo [lowu khomisaka gome] hi varimi va Vahutu: a a ta ponisa vutomi bya nsati wa yena ni vana va yena loko a tshika ndyangu wa vakon’wana va yena—vatswari va yena ni vamakwavo va yena va xisati—wu dlayiwa. U pfumerile.”

Vanhu va tsevu lava a va tirha eHofisini ya Vuhundzuluxeri ya Timbhoni ta Yehovha eKigali, mune wa vona a va ri Vahutu naswona vambirhi a va ri Vatutsi. Vatutsi lava a ku ri Ananie Mbanda na Mukagisagara Denise. Loko vuthu ro hlawuleka ra vusirheleri xikan’we ni vaphangi va ta endlwini, va hlundzukisiwe hi ku kuma Vahutu ni Vatutsi va tshama swin’we. A va lava ku dlaya Mbanda na Denise.

Emmanuel Ngirente, un’wana wa vamakwerhu la nga Muhutu u te: “Va sungule ku tlomula swikhweketo eka tigrenata ta vona, va xungeta ku hi dlaya, leswi a hi ri ni valala va vona. . . . Va lave mali yo tala. Hi va nyike mali hinkwayo leyi a hi ri na yona, kambe a va enerisekanga. Va ehlekete ku hi tekela xin’wana ni xin’wana lexi va nga xi tirhisaka, ku katsa ni khomphyuta leyitsongo leyi a yi tirhisiwa entirhweni wa hina wo hundzuluxela, muchini wa hina wo gandlisa, swiya-ni-moya swa hina, tintangu ta hina ni swin’wana ni swin’wana. Hi loko va famba va nga dlayanga na un’we wa hina, kambe va vule leswaku va ta vuya siku rin’wana.”

Masiku lama landzeleke, vaphangi a va tshamela ku vuya, kutani nkarhi wun’wana ni wun’wana Timbhoni ta Vahutu ti kombelele vanghana va tona va Vatutsi leswaku va nga dlayiwi. Eku heteleleni, loko ku va khombo swinene leswaku Mbanda na Denise va tshama na hina, ku endliwe malunghiselelo ya leswaku vona ni vabaleki van’wana va Vatutsi va ya exikolweni xa le kusuhi. Loko xikolo xi hlaseriwa, Mbanda na Denise va swi kotile ku baleka. Va swi kotile ku tsemakanya tindhawu to hlayanyana leti siviweke, kambe loko va fika eka yin’wana, Vatutsi hinkwavo va yimiseriwe etlhelo, hi loko Mbanda na Denise va dlayiwa.

Loko masocha ma tlhelela eHofisini ya Vuhundzuluxeri ivi ma kuma leswaku Timbhoni ta Vatutsi ti fambile, masocha ma be vamakwerhu va Vahutu hi ndlela leyi chavisaka. Kutani ku buluke xibuluki xo karhi ekusuhi, ivi vamakwerhu va swi kota ku balekisa vutomi bya vona.

Loko ku yiwa emahlweni ku dlayaniwa etikweni hinkwaro, nhlayo ya lava feke yi fikelele kwalomu ka hafu ya miliyoni. Eka vaaki va le Rwanda va timiliyoni ta nhungu, vaaki va kwalomu ka timiliyoni timbirhi kumbe tinharhu, kumbe ku tlula, va hetelele va balekile emakaya ya vona. Vo tala va vona va lave vutumbelo ekusuhi na le Zaire na Tanzania. Timbhoni ta Yehovha ta madzana ti dlayiwile, naswona tin’wana to tala a ti ri exikarhi ka lava balekeleke etikampeni ta le handle ka tiko.

I yini xi susumeteleke ku dlayana koloko ni ku rhurha loku nga si tshamaka ku va kona ke? Xana a ku ta va ku siveriwile ke? Xiyimo a xi ri njhani loko madzolonga ma nga si sungula?

Vahutu na Vatutsi

Tiko ra Rwanda ni leri nga ekusuhi ra Burundi ma tele hi Vahutu, hi ntolovelo i vanhu vo koma, Vantima vo nyuhela, ni Vatutsi, hi ntolovelo vanhu vo lehanyana hi ntolovelo, va ntlhohenyana lava nakambe va tiviwaka tanihi Vawatusi. Ematikweni lawa hamambirhi Vahutu va endla 85 wa tiphesente ta vaaki, kasi Vatutsi va endla 14 wa tiphesente. Ku nga twanani exikarhi ka mintlawa leyi ya tinxaka ku rhekhodiwile, ku sukela le ndzhaku hi lembe-xidzana ra vu-15. Kambe, va hanyisane hi ku rhula nkarhi wo leha.

“A hi hanyisana hi ku rhula,” wansati wa malembe ya 29 hi vukhale a a vulavula hi Vahutu ni Vatutsi va 3 000 lava a va tshama eximutanini xa Ruganda, lexi a xi kumeka tikhilomitara ti nga ri tingani evuxeni bya Zaire. Hambi swi ri tano, hi April mintlawa leyi hlaselaka ya Vahutu yi dlaye kwalomu ka vaaki va Vatutsi hinkwavo va ximutana lexi. The New York Times yi hlamuserile:

“Xiyimo xa ximutana lexi xa fana ni xa le Rwanda: Vahutu ni Vatutsi a va tshama swin’we, va tekana, va nga khathali hambi ku swi tiva leswaku Muhutu i mani ni leswaku Mututsi hi wihi.

“Kutani swin’wana swi humelerile. Hi April, mintlawa ya vapfukeri ya Vahutu etikweni hinkwaro yi sungule tsima ro chavisa, yi dlaya Vatutsi kun’wana ni kun’wana laha yi va kumaka kona. Loko ku dlayetela loku ku sungula, Vatutsi va balekele etikerekeni leswaku va hlayiseka. Mintlawa ya vapfukeri yi va landzerile, yi hundzula vutumbelo byi va swilahlo leswi saleke swi phyandlakele hi ngati.”

I yini lexi hlohloteleke ku dlaya loku? A ku ri rifu ra vaungameri va Rwanda na Burundi lava havumbirhi a va ri Vahutu loko ku wa xihaha-mpfhuka eKigali hi ti 6 ta April. Xiendlakalo lexi hi ndlela yo karhi a xi vanganga ku dlayiwa ka Vatutsi ntsena kambe ni ka Vahutu lava a ku ehleketiwa leswaku va yima na vona.

Hi nkarhi lowu fanaka, ku lwa ku ve lokukulu exikarhi ka mavuthu ya vaxandzuki—Vatutsi va hlule R.P.F. (Rwandan Patriotic Front)—ivi Vahutu va hlula mavuthu ya Hulumendhe. Hi July R.P.F. yi hlule mavuthu ya Hulumendhe ivi yi lawula Kigali ni xiphemu lexikulu xa le Rwanda. Hi ku chava ku biwa, eku sunguleni ka July, Vahutu va magidi ya madzana va balekile etikweni.

Xana Yi Vangiwa Hi Mani?

Loko a komberiwe ku hlamusela leswaku ha yini madzolonga lawa ma tlhekekile hi April, murimi wa Mututsi u te: “Hikwalaho ka varhangeri vo biha.”

Entiyisweni, hi malembe-xidzana yo tala, varhangeri va politiki va hangalase mavunwa mayelana ni valala va vona. Ehansi ka nkongomiso wa “mufumi wa misava leyi,” Sathana Diyavulosi, van’watipolitiki va misava va kucetele vanhu va vona ku lwa ni ku dlaya lava va rixaka kumbe tiko rin’wana. (Yohane 12:31; 2 Vakorinto 4:4; 1 Yohane 5:19) Xiyimo a xi nga hambananga eRwanda. The New York Times yi te: “Van’watipolitiki hi ku phindha-phindha va ringete ku seketela ku va ni vutshembeki eka rixaka ni minchavo ya rixaka—hi tlhelo ra Vahutu, i ku tshama va lawula Hulumendhe; hi tlhelo ra Vatutsi, ku tlhontlha nseketelo wa vandla ra vaxandzuki.”

Tanihi leswi vanhu va le Rwanda va fanaka hi tindlela to tala, munhu un’wana a nge ehleketi leswaku va nga vengana ni ku dlayana. Muviki Raymond Bonner u tsarile: “Vahutu ni Vatutsi va vulavula ririmi rin’we, naswona va na mindhavuko yin’we. Endzhaku ko tekana ka tinxaka to tala, ku hambana ka miri—Vatutsi vo lehanyana ni ku lala, Vahutu vo komanyana ni ku nyuhela—ku nyamalarile lerova hakanyingi Varwanda a va ha tiyiseki leswaku munhu wo karhi i Muhutu kumbe i Mututsi.”

Kambe, rivengo ra sweswinyana ra vukanganyisi ri ve ni vuyelo lebyi nga kholwekiki. Alex de Waal, mukongomisi wa ntlawa wa African Rights, loko a kombisa mhaka leyi u te: “Varimi etindhawini leti teleke hi ma R.P.F. ku vikiwe leswaku va hlamarisiwe hi leswaku masocha ya Vatutsi a ma na timhondzo, mincila ni mahlo lama voningaka emunyameni—leyi hi yona ndlela leyi a va hlamuseriwe ha yona eka xiya-ni-moya lexi a va xi yingisa.”

A hi varhangeri va politiki ntsena lava lawulaka mianakanyo ya vanhu kambe ni varhangeri va vukhongeri va yi lawula. Hi byihi vukhongeri-nkulu bya Rwanda? Xana na byona byi hoxe xandla emhangwini leyi?

Xiphemu Xa Vukhongeri

The World Book Encyclopedia (ya 1994) yi vula leswi hi Rwanda: “Vanhu vo tala i Marhoma Khatoliki. . . . Tikereke ta Rhoma Khatoliki ni tin’wana ta Vukreste ti fambisa swikolo swo tala swa le hansi ni swa le henhla.” Kahle-kahle National Catholic Reporter, yi vitane Rwanda “tiko ra 70 wa tiphesente ra Khatoliki.”

The Observer, ya le Great Britain, yi nyikela xisekelo xa xiyimo xa vukhongeri xa le Rwanda, ya hlamusela: “Hi va-1930, loko tikereke ti lwela ku lawula fambiselo ra dyondzo, Makhatoliki ma tsakele Vatutsi va le vuhosini loko Maprotestente ma tihlanganise ni Vahutu vo tala lava tshikileriweke. Hi 1959 Vahutu va teke mfumo ivi va ya emahlweni va tsakela nseketelo wa Makhatoliki ni Maprotestente. Nseketelo wa Maprotestente eka Vahutu vo tala wu tshame wu tiyile swinene.”

Hi xikombiso, xana varhangeri va kereke ya Protestente va ku sorile ku dlayana loku? The Observer ya hlamula: “Vafundhisi vambirhi va [Anglican] va vutisiwile loko va sorile vadlayi lava tateke ndlela ya tikereke ta Rwanda hi mimiri ya vana leyi tsemiweke tinhloko.

“Va arile ku hlamula. Va balekele swivutiso, va sungula ku kariha, va tlakusa marito ya vona va kombisa ku chava lokukulu, naswona rimitsu ro enta ra nkitsinkitsi wa Rwanda ri paluxiwile—swirho swo tala swa xiyimo xa le henhla swa kereke ya Anglican leswi tiendlaka tintsumi ta varhangeri va politiki swi chumayele hi ku dlaya ni ku tata milambu hi ngati.”

Entiyisweni, tikereke ta Vujagana eRwanda a ti hambananga ni tikereke ta le tindhawini tin’wana. Hi xikombiso, hikwalaho ka nseketelo wa varhangeri va politiki eka Nyimpi yo Sungula ya Misava, Brigadiya Jenerala wa le Britain, Frank P. Crozier u te: “Tikereke ta Vukreste hi tona ti swi kotaka kahle ku khutaza madzolonga, naswona hi ti tirhisa ku hlohlotela ku halatiwa ka ngati.”

Ina, varhangeri va vukhongeri va byarha vutihlamuleri lebyikulu bya leswi humeleleke! National Catholic Reporter ya June 3, 1994 yi vikile: “Ku lwa ka tiko ra Vantima ku katsa ‘ku herisiwa ka rixaka ka xiviri ni ka ntiyiso, kambe khombo ra kona hi leswaku, hambi ma ri Makhatoliki ma katseka,’ ku vule mupapa.”

Entiyisweni, tikereke ti tsandzekile ku dyondzisa misinya ya milawu ya Vukreste bya ntiyiso, leyi sekeriweke ematsalweni yo tanihi Esaya 2:4 na Matewu 26:52. Hi ku ya hi phepha-hungu ra le Furwa leri nge Le Monde, muprista u vilele a ku: “Va dlayana, nkarhi lowu hinkwawo va rivala leswaku i vamakwavo.” Muprista un’wana wa le Rwanda u te: “Vakreste va dlayiwe hi Vakreste van’wana, endzhaku ka lembe-xidzana ra tinkulumo ta rirhandzu ni ku rivalela. A ku ri ku tsandzeka.” Le Monde ri vutisile: “Xana munhu a nga yi papalatisa ku yini mianakanyo ya leswaku Vatutsi ni Vahutu lava a va lwa eBurundi ni le Rwanda, va leteriwe hi varhumiwa lava fanaka va Vukreste ni ku tlhela va nghena kereke yin’we?”

Vakreste Va Ntiyiso Va Hlawulekile

Valandzeri va ntiyiso va Yesu Kreste va bohiwa hi xileriso xa yena xo ‘rhandzana.’ (Yohane 13:34) Xana u nga ehleketa Yesu kumbe un’wana wa vaapostola va yena a teka banga ivi a khavangela munhu un’wana kukondza a fa? Ku dlayana koloko ko homboloka ku hlawula vanhu tanihi “vana va Diyavulosi.”—1 Yohane 3:10-12.

Timbhoni ta Yehovha a ti hlanganyeli etinyimpini, eka minhlunga-vuhosi kumbe eka minkwetlembetano yin’wana ni yin’wana leyi kondleteriweke hi van’watipolitiki va misava, lava lawuriwaka hi Sathana Diyavulosi. (Yohane 17:14, 16; 18:36; Nhlavutelo 12:9) Ematshan’weni ya sweswo, Timbhoni ta Yehovha ti kombisana rirhandzu ra xiviri. Xisweswo, hi nkarhi wa ku dlayana, Timbhoni ta Vahutu ti veke vutomi bya tona ekhombyeni hi ku tirhandzela, hi ku endla matshalatshala yo sirheleta vamakwavo va vona va Vatutsi.

Kambe, makhombo yo tano a ma fanelanga ma hi hlamarisa. Eka vuprofeta bya Yesu mayelana ni “ku hela ka minkarhi,” u vhumbhile a ku: “Enkarhini wolowo . . . va [ta] mi dlaya.” (Matewu 24:3, 9) Lexi tsakisaka, Yesu u tshembisa leswaku lava tshembekaka va ta tsundzukiwa eku pfuxiweni ka vafi.—Yohane 5:28, 29.

Hi nkarhi lowu fanaka, Timbhoni ta Yehovha eRwanda ni le tindhawini tin’wana ti tiyimisele ku hambeta ti tikombisa tanihi vadyondzisiwa va Kreste hi ku rhandzana. (Yohane 13:35) Rirhandzu ra vona ri nyika vumbhoni hambi ku ri ni maxangu lama nga kona sweswi, tanihi laha xiviko lexi nge “Timbhoni eTikampeni Ta Vabaleki,” xi paluxaka ha kona. Hinkwerhu ka hina hi fanele hi tsundzuka leswi Yesu a swi vuleke evuprofeteni bya yena: “Loyi a tiyiselaka ku fika makumu, hi yena loyi a nga ta ponisiwa.”—Matewu 24:13.

[Bokisi leri nga eka tluka 29]

TIMBHONI ETIKAMPENI TA VABALEKI

Hi July lembe leri, Timbhoni ta kwalomu ka 4 700 ni vanghana va tona a ti ri etikampeni ta vabaleki. Le Zaire, 2 376 wa tona a ti ri eGoma, 454 eBukavu, na 1 592 eUvira. Ku engetela kwalaho, eTanzania, a ku ri na kwalomu ka 230 eBenaco.

Ku nghena etikampeni ta vabaleki a swi nga olovi. Vandlha rin’wana ra Timbhoni ta 60 ri ringete ku tsemakanya buloho ra Rusumo, ndlela leyikulu yo ya etikampeni ta vabaleki eTanzania. Loko va arisiwe ku hundza, va tsendzeleke ni ribuwu ra nkova ku ringana vhiki. Kutani va anakanya ku tsemakanya hi swikwekwetsu. Va swi kotile, ivi endzhaku ka masiku ma nga ri mangani, va fika va hlayisekile ekampeni ya le Tanzania.

Timbhoni ta Yehovha ematikweni man’wana ti endle malunghiselelo ya mphalalo lowukulu. Timbhoni ta le Furwa ti hlengelete tithani to tlula dzana ta swiambalo ni kaye wa tithani ta tintangu, kutani mphakelo wolowo, xikan’we ni swakudya leswi akaka ni mirhi, swi rhumeriwile etindhawini leti ku nga ni xilaveko eka tona. Hambi swi ri tano, hakanyingi xilo xo sungula lexi vamakwerhu lava nga le tikampeni ta vabaleki a va xi kombela, a ku ri Bibele kumbe magazini wa Xihondzo xo Rindza kumbe Xalamuka!

Vahlaleri vo tala va tsakisiwe hi rirhandzu leri kombisiweke hi Timbhoni ta le Zaire na le Tanzania, leti endzeleke ni ku pfuna vamakwavo va tona lava rhurhisiweke. Vabaleki va ri: “Mi endzeriwe hi vanhu va vukhongeri bya n’wina, kambe muprista wa le ka hina a nga hi endzelanga.”

Timbhoni ti tiveke ngopfu etikampeni, ngopfu-ngopfu hikwalaho ka vun’we bya tona, ku hleleka ni moya wa rirhandzu. (Yohane 13:35) Swa tsakisa ku xiya leswaku le Benaco, eTanzania, swi teke Timbhoni 15 wa timinete ntsena ku kuma Timbhoni-kulobye ta vabaleki exikarhi ka vanhu va kwalomu ka 250 000 ekampeni.