Ku Tiyisela Ku Yisa eNhluvukweni
HI KU VULA KA JOSÉ MAGLOVSKY
Loko phorisa ri ndzi hudula hi voko, ndzi lavalave tata wa mina. Hambi swi ri tano, handle ko swi tiva, ana se a yisiwe exiticini xa maphorisa. Loko ndzi fika kwalaho, maphorisa ma teke tibuku ta hina hinkwato, ku katsa ni Tibibele ta hina, ma ti fumba ehansi. Loko a vona leswi, tatana u vutisile: “U veka hambi yi ri Bibele ehansi?” Murhangeri wa maphorisa u kombele ku rivaleriwa, kutani a teka Tibibele, a ti veka etafuleni.
XANA timhaka ti hele njhani exiticini xa maphorisa? Xana a hi endla yini? Xana a hi ri etikweni ra lava kanetaka vukona bya Xikwembu lerova hambi yi ri Bibele yi yisiwa ekule na hina ke? Ku hlamula swivutiso leswi, hi ta tlhelela endzhaku hi 1925, loko ndzi nga si velekiwa.
Hi lembe rolero tatana, Estefano Maglovsky ni mana wa mina, Juliana, va suke laha se a ku vuriwa Yugoslavia va rhurhela eBrazil, va ya tshama eSão Paulo. Hambi leswi Tata wa mina a ri Muprotestente, Manana a ri Mukhatoliki, vukhongeri a byi nga vangi timholovo eka vona. Entiyisweni, malembe ya khume endzhaku ku humelele swin’wana leswi va hlanganiseke hi tlhelo ra vukhongeri. Papa ntsongo u n’wi tisele xibukwana xa mivala hinkwayo ya Xihungary lexi a xi vulavula hi xiyimo xa vafi. Xibukwana lexi u xi kume tanihi nyiko, kutani u kombele Tatana leswaku a xi hlaya ni ku n’wi byela mavonelo ya yena hi leswi nga ndzeni ka xona, ngopfu-ngopfu xiphemu lexi vulavulaka hi “tihele.” Tatana u hete vusiku hinkwabyo a ri karhi a hlaya ni ku hlayisisa xibukwana lexi, kutani hi siku leri landzeleke, loko papa ntsongo a ta ku ta twa mavonelo ya yena, handle ko kanakana Tatana u te: “Ntiyiso hi lowu!”
Masungulo Lama Nga Nyawuriki
Tanihi leswi xibukwana lexi a xi huma eka Timbhoni ta Yehovha, ha vambirhi va fambe va ti lava leswaku va ta dyondza swo tala hi ripfumelo ni tidyondzo ta tona. Loko eku heteleleni va tihlanganisile na vona, swirho swo hlaya swa ndyangu wa ka hina swi sungule ku va ni mimbulavurisano ya Bibele ni Timbhoni. Hi lembe rolero ra 1935, dyondzo ya nkarhi na nkarhi ya Bibele yi sunguriwile hi Xihungary yi ri ni nhlayo ya vanhu va nhungu lava hlanganyelaka naswona ku sukela kwalaho hi ve ni dyondzo ya le kaya ya Bibele ya nkarhi na nkarhi.
Endzhaku ka malembe mambirhi yo dyondza Bibele, Tatana u khuvuriwile hi 1937 kutani a va Mbhoni leyi hisekaka ya Yehovha, a hlanganyela entirhweni wo chumayela hi yindlu na yindlu nakambe a tirha tanihi nandza loyi a hlawuriweke ni ku va mufambisi wa dyondzo. U pfunetile eku simekiweni ka vandlha ro sungula eSão Paulo, exiphen’wini xa Vila Mariana. Endzhakunyana vandlha ri rhurhiseriwe exikarhi ka doroba ivi ri tiviwa tanihi Vandlha ra le Xikarhi. Endzhaku ka malembe ya khume vandlha ra vumbirhi ri simekiwile exiyengeni xa Ypiranga, naswona Tatana u hlawuriwe tanihi nandza wa vandlha ra kwalaho. Hi 1954 vandlha ra vunharhu ri simekiwile exiphen’wini xa Moinho Velho, laha na kona a tirheke tanihi nandza wa vandlha.
Endzhakunyana ka loko ntlawa lowu wu tiyile kahle, u sungule ku pfuna ntlawa wa le kusuhi eSão Bernardo do Campo. Hikwalaho ka mikateko ya Yehovha eka matshalatshala ya ntlawanyana lowu wa Timbhoni emalembeni wolawo, ku kula ku ve loku hlamarisaka, lerova hi 1994 ku ve ni vahuweleri lava tlulaka 70 000 emavandlheni ya 760 entsindza wa São Paulo. Khombo ra kona, Tatana a nga swi kotanga ku vona nhluvuko lowu. U fe hi lembe ra 1958 a ri na malembe ya 57.
Ku Lwela Ku Tekelela Xikombiso Xa Tatana
Xikombiso lexinene xa tatana, tanihi xa Vakreste van’wana lava vupfeke, a a ku ri malwandla ya yena. (Vona 3 Yohane 1, 5-8.) Hikokwalaho, hi 1936 hi ve ni nkateko wo endzeriwa hi Antonio Andrade ni nsati ni n’wana wa yena, lava teke eBrazil va huma eUnited States va ri ni ndyangu wa ka Yuille. Nakambe vaendzi lava a va ri ekaya ra ka hina a va ri mathwasana ya Xikolo xa Bibele xa Gilead xa Watchtower, Harry Black na Dillard Leathco, lava hi 1945 a va ri varhumiwa vo sungula lava a va averiwe ku ya eBrazil. Van’wana vo tala va va landzerile. Vamakwerhu lava va xinuna ni va xisati a va ri xihlovo xa xikhutazo lexikulu eka un’wana ni un’wana endyangwini wa ka hina. Ku tlangela leswi ni ku pfuna ndyangu wa ka hina, ndzi lwele ku tekelela xikombiso xa tata wa mina malunghana ni mfanelo ya Vukreste ya malwandla.
Hambi leswi a ndzo va na malembe ya kaye ntsena loko Tatana a kuma ntiyiso hi 1935, tanihi leswi a ku ri mina mativula, ndzi sungule ku famba na yena emintirhweni ya yena ya swa le tilweni. Hinkwerhu ka hina a hi hlanganyela na yena eHolweni ya Mfumo leyi a yi ri ekusuhi ni yindlu-nkulu ya Timbhoni eka Nomboro ya 141, eSão Paulo eXitarateni xa Eça de Queiroz. Hi mpfuno wa tidyondzo ni vuleteri lebyi Tatana a ndzi nyikeke byona, ndzi kurise ku navela lokukulu ko tirhela Yehovha, naswona hi 1940, ndzi tinyiketele eka Yehovha, ndzi kombisa leswi hi ku nyuperisiwa ematini eNambyeni wa Tietê lowu sweswi wu thyakisiweke, lowu khulukaka hi le xikarhi ka São Paulo.
Hi ku hatlisa ndzi tive leswi ku va muhuweleri wa nkarhi hinkwawo wa mahungu lamanene swi vulaka swona ku byala ni ku cheleta marungula ya ntiyiso eka van’wana ni ku fambisa tidyondzo ta le kaya ta Bibele na vona. Sweswi, loko ndzi vona magidi ya Timbhoni ta Yehovha leti ti tinyiketeleke eBrazil, ndzi titwa ndzi ri ni ntsako lowukulu hi ku tiva leswaku U ndzi tirhisile ku pfuna vo tala leswaku va tiva ntiyiso kumbe ku kurisa ku wu tlangela.
Exikarhi ka lava ndzi va pfuneke a ku ri na Joaquim Melo, loyi ndzi hlanganeke na yena evutirhelini bya yindlu na yindlu. A ndzi vulavula ni vavanuna van’wana vanharhu lava a va yingisela kambe va nga ri na ku tsakela lokukulu. Kutani ndzi xiye jaha leri ri hi joyineke naswona a ri yingisela hi vukheta. Hi ku vona ku tsakela ka rona, ndzi yise nyingiso wa mina eka rona, naswona endzhaku ko veka vumbhoni hi ndlela leyinene, ndzi ri rhambele eDyondzweni ya Buku ya Vandlha. A ri vanga kona edyondzweni, kambe ri ve kona eka Xikolo xa Vutirheli bya le Tilweni naswona ku sukela kwalaho ri ve kona emihlangan’weni nkarhi na nkarhi. Ri endle nhluvuko lowunene, ri khuvuriwile, naswona malembe yo hlaya ri tirhe tanihi nandza la famba-fambaka, ri ri ni nsati wa rona.
Kutani a ku ri na Arnaldo Orsi, loyi ndzi hlanganeke na yena entirhweni. Nkarhi na nkarhi a ndzi chumayela eka vatirhi-kulorhi kambe ndzi xiye leswaku jaha leri fuweke malebvu hakanyingi a ri yingiserisisa handle ko katseka ebulwini, kutani ndzi sungule ku vulavurisana na rona hi ku kongoma. A ri huma endyangwini lowu tiyeke wa Khatoliki kambe ri vutise swivutiso swo tala etimhakeni to tanihi ku dzaha, ku hlalela tifilimi ta vanhu lava nga ambalangiki ni ku titoloveta mitlangu yo lwa ya judo. Ndzi ri kombe leswi Bibele yi swi vulaka, naswona lexi ndzi hlamariseke ngopfu, hi siku leri landzeleke ri ndzi vitanile leswaku ndzi ta vona loko ri tshova pipi ni swo lumeka hi swona ku katsa ni xifaniso xa Yesu la vambiweke, ri fayetela tifilimi ta rona ta swifaniso swa vanhu lava nga ambalangiki ni ku byewula malebvu ya rona. Wanuna ku nga ri khale a ri wanuna la hundzukeke! Nakambe u tshike ni ku titoloveta judo ni ku ndzi kombela leswaku ndzi dyondza na yena Bibele masiku hinkwawo. Ku nga khathariseki nkaneto wa nsati ni tata wa yena, u endle nhluvuko lowunene wa moya hi mpfuno wa vamakwerhu lava a va tshama ekusuhi na yena. Hi xinkarhana, u khuvuriwile naswona namuntlha u tirha tanihi nkulu wa vandlha. Nsati wa yena ni vana na vona va amukele ntiyiso.
Ku Hlanganyela eNtirhweni Wa Mfumo
Loko ndzi ri na malembe ya kwalomu ka 14 hi vukhale, ndzi sungule ku tirha efemeni ya vunavetisi, laha ndzi dyondzeke ku penda mimfungho. Leswi swi tikombe swi pfuna swinene naswona malembe yo hlayanyana a ndzo va ndzexe wanuna eSão Paulo loyi a tirhisiwa ku penda makhadi ya xitiviso ni ku veka mimfungho ya mujeko eswitarateni hi kombisa tinkulumo ta le rivaleni ni mintsombano ya Timbhoni ta Yehovha. Kwalomu ka malembe ya 30, ndzi ve ni lunghelo ro tirha tanihi mulanguteri eka Ndzawulo ya Mfungho entsomban’weni. Hakanyingi a ndzi hlayisa masiku ya mina yo wisa leswaku ndzi ta ma tirhisa emintsomban’weni, hambi ku ri ku etlela etiholweni ta mintsombano leswaku mimfungho yi kumeka yi pendiwile hi nkarhi.
Ndzi tlhele ndzi va ni lunghelo ro tirha hi movha wa mpfumawulo wa Sosayiti, lowu a ku ri nchumu lowu hakunene a wu nga tolovelekanga enkarhini wolowo. A hi veka minkandziyiso ya Bibele eka nchumu lowu pfulekeke naswona loko movha wa mpfumawulo wu ri karhi wu haxa rungula leri rhekhodiweke, a hi vulavula ni vanhu lava a va suka emakaya ya vona ku ta vona leswi a swi humelela. Nchumu wun’wana lowu hi wu tirhiseke ku hangalasa mahungu lamanene ya Mfumo i gramafomo leyi rhwalekaka naswona ndza ha ri na tona tirhekhodo leti tirhisiweke ku nyikela minkandziyiso ya Sosayiti. Hikwalaho ka leswi, tibuku to tala ta Bibele ti fambisiwile.
Emasikwini wolawo Kereke ya Khatoliki a yi endla minxanxamelo yo leha eswitarateni swa São Paulo, hakanyingi a va rhangeriwe hi vanhu lava va va pfulelaka ndlela. Sonto yin’wana, mina na Tatana a hi fambisa Xihondzo xo Rindza ni Xalamuka! exitarateni loko nxaxamelo lowukulu wu humelela. Tanihi ntolovelo wa yena Tatana a ambale xihuku. Wanuna un’wana loyi a ri emahlweni ka vanhu lava va nxaxamelo u huwelerile a ku: “Hluvula xihuku xa wena! A wu swi voni leswaku vakhani va le ku teni xana?” Loko Tatana a nga xi susi xihuku xa yena, vavanuna vo tala va tile, va hi susumetela etlhelo ku kongomana ni fasitere ra xitolo va hi kavanyeta. Leswi swi koke nyingiso wa phorisa, leri teke ku ta vona leswi humelelaka. Un’wana wa vavanuna lava a ri khoma hi katla, a lava ku vulavula na rona. “Susa voko ra wena eyunifomeni ya mina!” phorisa ri lerisa, hi ku bakanya voko ra wanuna luyani. Kutani ri vutisa leswaku a ku humelela yini. Wanuna u hlamusele leswaku Tatana a nga susi xihuku loko vakhani va hundza, a engeta a ku: “Ndzi muapostola wa Rhoma Khatoliki.” Handle ko swi langutela, nhlamulo yi te: “U ri u Murhoma? Kutani tlhelela eRhoma! Laha hi le Brazil.” Kutani ri hundzulukela eka hina, ri vutisa ri ku: “I mani loyi a rhangeke a ta ku sungula?” Loko Tatana a hlamule leswaku hi hina, phorisa ri hlongole vavanuna lavayani kutani ri hi byela ku ya emahlweni ni ntirho wa hina. Ri yime etlhelo ka hina ku kondza vakhani hinkwavo va hundza—naswona Tatana a nga xi susanga xihuku xa yena!
Swiendlakalo swo fana ni lexi a swi nga talanga. Kambe loko swi humelela, a swi khutaza ku tiva leswaku va kona vanhu lava kholwaka ku va ni vululami eka mintlawa leyitsongo ni lava nga yi xiximiki Kereke ya Khatoliki.
Eka xiendlakalo xin’wana, ndzi hlangane na n’wana wa kondlo-a-ndzi-dyi loyi a kombiseke ku tsakela kutani a ndzi kombela leswaku ndzi tlhela ndzi vuya vhiki leri landzelaka. Loko ndzi tlhelela u ndzi amukele kahle kutani a ndzi kombela leswaku ndzi nghena endlwini. Vona ndlela leyi a ndzi hlamale ha yona ku tikuma ndzi rhendzeriwe hi ntlawa wa vantshwa va ri karhi va ndzi hlekula ni ku ringeta ku ndzi tlhontlha! Xiyimo xi sungule ku biha naswona ndzi vone onge ku nga ri khale va ta ndzi hlasela. Ndzi byele loyi a ndzi rhambeke leswaku loko ndzo humeleriwa hi swin’wana, yena a ri yexe u ta va ni vutihlamuleri ni leswaku ndyangu wa ka hina wu tiva laha ndzi nga kona. Ndzi va kombele ku ndzi tshika ndzi famba, naswona va pfumerile. Hambi swi ri tano, ndzi nga si famba, ndzi va byele leswaku loko un’wana wa vona a lava ku vulavula na mina a ri yexe, ndzi ta kumeka. Endzhakunyana, ndzi twe leswaku i ntlawa lowu hisekelaka etlhelo, vanghana va vaprista va ndhawu yoleyo, lava va va khutazeke ku endla nhlengeletano leyi. A ndzi tsakile leswi ndzi nga vangiki ehansi ka vulawuri bya vona.
Kavula, eku sunguleni, nhluvuko a wu nonoka eBrazil, a wu nga nyawuri ngopfu. A hi ri eka goza ro sungula ro “byala,” hi ri ni nkarhi wutsongo wo “hlakulela” ni ku “tshovela” mihandzu ya mavoko ya hina. Hakanyingi a hi tsundzuka leswi muapostola Pawulo a swi tsaleke: “Mina ndzi byarile, Apolosi ú cheletile; kambe Xikwembu hi xona xi miriseke. Hikokwalaho, loyi a byalaka a hi nchumu, hambi loyi a cheletaka, kambe i Xikwembu, hikuva hi xona xi mirisaka.” (1 Vakorinto 3:6, 7) Ku fika ka mathwasana mambirhi yo sungula ya Gilead hi 1945, hi vone nkarhi wa ku langutela lokukulu ka ku andza se wu fikile.
Ku Va Ni Xivindzi Loko Hi Langutane Ni Nkaneto
Hambi swi ri tano, ku andza a ku nga ta va kona handle ka nkaneto, ngopfu-ngopfu endzhaku ka loko Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi sungurile eYuropa. Ku ve ni nxaniso lowukulu hikwalaho ka leswi hi ntolovelo vanhu ni valawuri van’wana a va nga xi twisisi xiyimo xa hina xa vukala-tlhelo. Eka xiendlakalo xin’wana, hi 1940, loko hi ri karhi hi endla ntirho wa le xitarateni hi makhadi ya xitiviso exikarhi ka São Paulo, phorisa ri ndzi tshinelerile hi le ndzhaku, kutani ri handzulela khadi ra xitiviso, kutani ri ndzi khoma hi voko ri famba na mina exitichini xa maphorisa. Ndzi lavalave tatana, kambe a a nga ri kona. Handle ko swi tiva, yena ni vamakwerhu van’wana va xinuna ni va xisati, ku katsa na Makwerhu Yuille, loyi a khathalela ntirho eBrazil, ana se a va yisiwe exitichini xa maphorisa. Hi laha swi kombisiweke ha kona eka ndzimana yo sungula, kwalaho ndzi hlangane na Tatana nakambe.
Tanihi leswi a ndzi ri xihlangi, a ndzi nga ta pfaleriwa kutani hi ku hatlisa ndzi heleketiwe ekaya hi phorisa ri ndzi yisa eka manana. Emadyambyini wolawo vamakwerhu va xisati va humesiwile na vona. Endzhakunyana maphorisa ma kunguhate ku humesa vamakwerhu va xinuna hinkwavo, vo ringana khume hi nhlayo, handle ka Makwerhu Yuille. Hambi swi ri tano, vamakwerhu va sindzisile: “Hi ta famba hinkwerhu kumbe ku nga fambi munhu.” Maphorisa a ma nga lavi ku twa nchumu, kutani hinkwavo va hete vusiku hinkwabyo ekamareni leyi titimelaka ya semendhe. Hi siku leri landzeleke hinkwavo va humesiwile handle ko voniwa nandzu. Minkarhi yo hlaya vamakwerhu va khomiwile hikwalaho ko nyikela vumbhoni hi makhadi ya switiviso. Mimfungho a yi tivisa nkulumo ya le rivaleni swin’we ni xibukwana lexi nge Fascism or Freedom, naswona valawuri van’wana a va swi teka swi vula leswaku hi rhandza Vufasisi, leswi hi ntolovelo swi vangeke timholovo.
Ntirho wa nyimpi lowu bohaka na wona wu vange xiphiqo eka vamakwerhu va xinuna lavantshwa. Hi 1948, ndzi ve wo sungula ku khotsiwa eBrazil hikwalaho ka mhaka leyi. Ntsena valawuri a va tivanga lexi a va ta xi endla hi mina. Ndzi hundziseriwe emagovelweni ya nyimpi eCaçapava kutani ndzi nyikiwa ntirho wo byala ni ku khathalela matsavu entangeni ku katsa ni ku basisa kamara leri tirhisiwaka hi vatirhela-tiko ku tlanga ntlangu wo lwa hi tisavula. A a ndzi ri na nkarhi wo tala wo nyikela vumbhoni ni ku fambisela vanhu tibuku. Mutirhela-tiko loyi a ri mulanguteri u ve wo sungula ku amukela nkandziyiso wa buku ya Sosayiti leyi nge Children. Endzhakunyana, ndzi averiwe ni ku dyondzisa hi vukhongeri eka masocha ya kwalomu ka 30 kumbe 40 lawa a ma nga swi koti ku endla vutiolori naswona a ma pfaleriwe ekamareni. Eku heteleleni, endzhaku ka kwalomu ka tin’hweti ta khume ndzi ri ekhotsweni, ndzi tengisiwile kutani ndzi tshunxiwa. Ndzi titwe ndzi tlangela Yehovha, loyi a ndzi nyikeke matimba yo langutana ni minxungeto, mindzhukano ni ku vungunyiwa loku ndzi hlanganeke na kona eka vavanuna van’wana.
Mupfuni Wo Tshembeka Ni Wa Ntiyiso
Hi June 2, 1951, ndzi tekane na Barbara, naswona ku sukela kwalaho u ve munghana wa ntiyiso ni la tshembekeke eku dyondziseni ka vana va hina ni ku va kurisa “hi ku va laya ni ku va dyondzisa ta Hosi.” (Vaefesa 6:4) Eka vana va hina va ntlhanu, mune wa vona va tirhela Yehovha eswiphen’wini swo hambana-hambana. Hi ni ku navela ka leswaku, vona swin’we na hina, va hambeta va tiyisela entiyisweni ni ku hoxa xandla eka nhluvuko wa nhlengeletano ni le ntirhweni lowu nga eku endliweni. Swirho swa ndyangu leswi nga exifanisweni lexi hinkwaxo i malandza lama tinyiketeleke ya Yehovha handle ka n’wana lontsongo, loyi a tlakuriweke. Mune wa vona i vakulu naswona vambirhi hi tlhelo i maphayona ya nkarhi hinkwawo, va kombisa ntiyiso wa Swivuriso 17:6: “V̌atukulu i šidlodlo ša la’v̌a dyuhaleke, ku twala ka v̌ana ku huma ka v̌atata wa v̌ona.”
Sweswi, ndzi nga ni malembe ya 68 hi vukhale, rihanyo ra mina a ri nyawuli. Hi 1991, ndzi endliwe vuhandzuri exikarhi ka misiha yimbirhi ya ngati ku hoxiwa phayiphi leswaku yi ta hundzisela ngati etindhawini tin’wana. Hambi swi ri tano, ndza tsaka leswi ndzi kotaka ku ya emahlweni ndzi tirha tanihi mulanguteri la ungamelaka evandlheni ra São Bernardo do Campo, ndzi landzela minkondzo ya tata wa mina, loyi a veke exikarhi ka lava sunguleke ntirho endhawini leyi. Hakunene rixaka ra hina ri hlawulekile, hi ku va ni lunghelo ro hoxa xandla entirhweni lowu wu nga ta ka wu nga phindhiwi wo huwelela ku simekiwa ka Mfumo wa Yehovha wa Vumesiya. Hikwalaho a hi fanelanga hi rivala marito ya Pawulo eka Timotiya: “Kambe loko a ri wena, . . . tirha ntirho wa muvuri wa Rito, hetisa tifanelo ta ntirho wa wena.”—2 Timotiya 4:5.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]
Vatswari va mina, Estefano na Juliana Maglovsky
[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]
José na Barbara ni swirho swa ndyangu wa vona wa malandza lama tinyiketeleke ya Yehovha