Xana Vutomi Bya Wena Byi Lawuriwa Hi Ku Kunguhateriwa?

“ALA NÒ DON.” Hi ririmi ra Xibambara le Mali, eAfrika Vupela-dyambu, xiga lexi xi vula leswaku, “I ntirho wa Xikwembu.” Swiga leswi fanaka ni lexi swi tolovelekile exiphen’wini xolexo xa misava. Hi ririmi ra Xiwolof, xiga lexi xi ri, “Yallah mo ko def” (swi endliwe hi Xikwembu). Hi Xidogon, ku nga rin’wana ra tindzimi-mpambukwa ta tiko leri, va ri, “Ama biray” (swi vangiwe hi Xikwembu).

Swiga leswi swi ni vamavizweni ematikweni man’wana. Swiga swo fana ni leswi, “Nkarhi wa yena a wu lo fika” ni lexi nge, “ku endleke ku rhandza ka Xikwembu” hakanyingi swa vuriwa loko ku humelele rifu kumbe khombo. Le Afrika Vupela-dyambu, swiga swo tanihi leswi, “Munhu wa ringanyeta, Xikwembu xa kunguhata” hakanyingi swi tsariwe eka swo famba swa mani na mani naswona swi veheriwa tanihi mimfungho emavhengeleni. Eka vo tala swo va swiga-ririmi ntsena. Hambiswiritano, hakanyingi swi kombisa dyondzo ya ku kunguhateriwa leyi dzimeke timitsu nkarhi wo leha.

Kahle-kahle, i yini ku kunguhateriwa? The World Book Encyclopedia yi hlamusela leswaku i “dyondzo ya leswaku swiendlakalo swi kunguhatiwa hi matimba lawa vanhu va tsandzekaka ku ma lawula.” I yini “matimba” lawa? Emalembeni ya magidi lama hundzeke, Vababilona a va tshemba leswaku ku kunguhateriwa ka munhu a ku susumetiwa ngopfu hi nxaxamelo wa tinyeleti ta ku velekiwa ka yena. (Ringanisa Esaya 47:13.) Magriki a ma tshemba leswaku ku kunguhateriwa a ku lawuriwa hi swikwembukati swinharhu leswi nga ni matimba leswi a swi luka, swi pima ivi swi tsema ngoti ya vutomi. Hambiswiritano, i vafundhisi va Vujagana lava sunguleke dyondzo ya leswaku i Xikwembu hi xoxe lexi bohaka ku kunguhateriwa ka munhu!

Hi xikombiso, “Mukwetsimi” Augustine u kanete “vunwa ni tidyondzo leti nga ni chefu” ta vangoma va tinyeleti. Hi tlhelo lerin’wana, u vule leswaku “ku pfumela leswaku Xikwembu xi kona, naswona hi nkarhi lowu fanaka u landzula leswaku xi ni vutivi bya swilo swa nkarhi lowu taka, swi lo dla leswaku i vuhunguki.” U vule leswaku loko hakunene Xikwembu xi ri xa matimba hinkwawo, xi fanele xi “tiva swilo hinkwaswo swi nga si humelela” xi nga siyi “nchumu wu nga kunguhatiwanga.” Hambiswiritano, hi ku hiseka Augustine u vule leswaku hambileswi Xikwembu xi tivaka swilo hinkwaswo leswi humelelaka ka ha ri emahlweni, vanhu va hambeta va tihlawulela.—The City of God, Buku ya Vuntlhanu, Tindzima 7-9.

Endzhaku ka malembe-xidzana, John Calvin, mufundhisi wa Protestente u yise timhaka emahlweni hi ku vula leswaku loko van’wana va “kunguhateriwe ka ha ri emahlweni [hi Xikwembu] leswaku va va vana ni vadyandzhaka va mfumo wa le tilweni,” van’wana va kunguhateriwe ka ha ri emahlweni leswaku va va “vaamukeri va vukarhi bya xona”!

Namuntlha, dyondzo ya ku kunguhateriwa i ya ntikelo ngopfu eswiphen’wini swo tala swa misava. Anakanya hi ntokoto wa Ousmane, jaha ra le Afrika Vupela-dyambu. A a ri un’wana wa swichudeni swa kahle swinene exikolweni xa yena, loko a tsale swikambelo swa yena swo hetelela, u tsandzekile! Leswi a swi nga vuli ku tlhelela eka ntangha leyi fanaka ntsena, kambe a swi katsa ku karhateka hikwalaho ka ku xumbadzeka emahlweni ka ndyangu ni vanghana va yena. Munghana wa yena u ringete ku n’wi khongotela hi ku vula leswaku a a ku ri ku rhandza ka Xikwembu. Hilaha ku fanaka, mana wa Ousmane u vule leswaku ku tsandzeka kakwe ku vangiwe hi ku kunguhateriwa.

Eku sunguleni Ousmane a a ti pfumela tindlela leti a va ringeta ku n’wi chavelela ha tona. Kahle-kahle, loko ku tsandzeka ka yena hakunene ku ri ku rhandza ka Xikwembu, a ku ri hava lexi a ta xi endla leswaku a ku sivela. Kambe tata wa yena a a nga yimi na swona. U byele Ousmane leswaku ku tsandzeka swikambelo a ku ri xihoxo xa yena n’wini—hayi xa Xikwembu. Ousmane u tsandzekile hikwalaho ka leswi a honiseke tidyondzo ta yena.

Leswi ripfumelo ra yena mayelana ni ku kunguhateriwa a ri tsanile, Ousmane u anakanye ku kambisisa timhaka hi yexe. Sweswi hi rhamba wena leswaku u endla leswi fanaka hi ku kambisisa xihloko lexi landzelaka.