Vutomi Endzhaku Ka Rifu—Njhani, Kwihi, Rini?
MUTUMBULUXI wa munhu ni Munyiki wa Vutomi hi yexe u nyikela xitiyisekiso xa leswaku rifu a ri herisi vutomi bya munhu hilaha ku nga heriki. Ku tlula kwalaho, Xikwembu xi hi tshembisa leswaku swa koteka ku hanya nakambe, ku nga ri vutomi lebyi pimiweke ntsena, kambe hi hanya hi ri ni ntshembo wa ku nga ha tlheli hi fa nakambe! Muapostola Pawulo u swi veka erivaleni, kambe hi ku tiyiseka, a ku: “[Xikwembu] xi kombisile vanhu hinkwavo ku tiya ka mhaka leyi hi ku pfuxa munhu loyi [Kreste Yesu] exikarhi ka vafi.” (Xiitaliki i xerhu.)—Mintirho 17:31.
Kavula, leswi swi siya swivutiso swinharhu swa xisekelo swi nga hlamuriwanga: Xana munhu la feke a nga tlhela a hanya hi ndlela yihi? Xana leswi swi ta endleka rini? Xana vutomi byebyo lebyintshwa byi ta kumiwa kwihi? Emisaveni hinkwayo ku nyikeriwe tinhlamulo to hambana-hambana eka swivutiso leswi, kambe xilotlelo xa nkoka xa ku kuma ntiyiso wa mhaka i ku twisisa hilaha ku kongomeke leswi endlekaka evanhwini loko va fa.
Xana Ku Nga Fi Ka Moya-xiviri Hi Yona Nhlamulo?
Dyondzo leyi tivekaka hinkwako-nkwako i ya leswaku xiphemu xo karhi xa vanhu a xi fi ni leswaku i mimiri ya vona ntsena leyi faka. Handle ko kanakana u tshame u twa hi mhaka yo tano. Xiphemu lexi ku vuriwaka leswaku a xi fi xi vitaniwa hi tindlela to hambana-hambana tanihi “moya-xiviri” kumbe “moya.” Ku vuriwa leswaku xa pona loko miri wu fa ivi xi ya emahlweni xi hanya kun’wana. Entiyisweni, dyondzo yo tano a yi humi eBibeleni. I ntiyiso leswaku vanhu va khale va le Bibeleni va Vaheveru a va langutele vutomi endzhaku ka rifu, kambe ku nga ri ku pona ka muxaka wo karhi wa xiphemu lexi nga fiki eka vona. Hi ku tiyiseka, a va langutele ku tlhelela evuton’wini emisaveni enkarhini lowu taka hi singita ra ku pfuxiwa ka vafi.
Mupatriarka Abrahama i xikombiso lexinene xa un’wana loyi a a ri ni ripfumelo eku pfuxiweni ka vafi ka nkarhi lowu taka. Loko yi hlamusela ku navela ka Abrahama ku nyikela n’wana wa yena Isaka a va gandzelo, Vaheveru 11:17-19 yi hi byela leswi: “Hi ku pfumela, Abrahama, siku a ringiweke, ú nyiketile Isaka egandzelweni. . . . Ú ehleketile leswaku Xikwembu xa swi kota ni ku pfuxa vanhu eku feni; hikokwalaho, hi nga vula leswaku ú tlhele a kuma Isaka onge hi loko Isaka loyi a a lo vuya hi le sirheni,” tanihi leswi Xikwembu a xi nga lavi leswaku Isaka a endliwa gandzelo. Loko muprofeta Hosiya a humesa vumbhoni lebyi engetelekeke eka ripfumelo leri Vaisrayele a va ri na rona, ra leswaku a va ta tlhela va hanya nakambe enkarhini lowu taka (ematshan’weni yo hambeta va hanya xikan’we-kan’we exivandleni xa moya), u tsale a ku: “Nḍi ta v̌a kuṭula e šiv̌andleni ša v̌afi [sirha leri tolovelekeke ra vanhu], nḍi v̌a lamulela e ku feni.”—Hosiya 13:14.
Xisweswo, xana dyondzo ya ku nga fi ka xiphemu xo karhi xa munhu, yi nghene rini emianakanyweni ni le ripfumelweni ra Vayuda? Encyclopaedia Judaica ya pfumela leswaku “kumbexana dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri yi nghenisiwe eka Vayuda hi nkucetelo wa Magriki.” Hambiswiritano, Vayuda lava tinyiketeleke ni hi nkarhi wa Kreste a va ha pfumela naswona a va langutele ku pfuxiwa ka vafi enkarhini lowu taka. Leswi hi nga swi vona kahle eka mbulavurisano wa Yesu na Marta loko Lazaro makwavo a file: “Kutani Marta a ku ka Yesu: ‘Hosi loko onge u vile kona, ingi makwerhu a nga fanga.’ . . . Yesu a ku ka yena: ‘Makwenu u ta tlhela a pfuka.’ Marta a ku ka yena: ‘Ndza swi tiva leswaku ú ta pfuka hi siku ra makumu, eku pfukeni ka vafi.’”—Yohane 11:21-24.
Xiyimo Xa Vafi
Laha nakambe a ku na xivangelo xa ku mbambela emhakeni leyi. Ntiyiso lowu nga erivaleni wa Bibele hileswaku vafi va “etlele,” a va hanyi, a va twi nchumu kumbe ku va ni vutivi hilaha ku heleleke. EBibeleni ntiyiso wolowo a wu hlamuseriwanga hi ndlela leyi rharhanganeke, leyi swi nga nonon’hwaka ku yi twisisa. Kambisisa matsalwa lawa, lawa ma olovaka ku ma twisisa: “Hikuv̌a la’v̌a hanyaka v̌a ŝi tiv̌a leŝaku v̌a ta fa, kambe v̌afi a v̌a tiv̌i ntšhumu, . . . Hikwaŝo leŝi v̌oko ra wena ri nga ŝi kumaka ku tira, ŝi tire hi matimba ya wena, hikuv̌a šiv̌andleni ša v̌afi laha u yaka kona, a ka ha ri na ntiro, hambi makungu, ni ku tiv̌a, hambi v̌utlhari.” (Eklesiasta 9:5, 10) “Mi nga tiṭhembeleni tihosi, hambi v̌a ri v̌ana v̌a v̌anhu la’v̌a hlulekaka ku ponisa, ku hefemula ka v̌ona loko ku hela, v̌a tlhelela e nṭhurini; kutani hi siku rolero makungu ya v̌ona ma ta hela.”—Pisalema 146:3, 4.
Xisweswo, swa twisiseka leswaku hikwalaho ka yini Yesu Kreste a vule leswaku rifu i ku etlela. Muapostola Yohane u vika mbulavurisano exikarhi ka Yesu ni vadyondzisiwa vakwe: “A ku ka vona: ‘Lazaro murhandziwa wa hina, ú etlele, kambe ndzi ya ku ya n’wi pfuxa.’ Vadyondzisiwa va ku ka yena: ‘Hosi, loko a etlele, ú ta hanya.’ Yesu a a vulavula hi ta ku fa ka Lazaro, kambe vona a va anakanya leswaku ú vulavula hi ta ku etlela vurhongo byinene. Kutani Yesu a va byela erivaleni, a ku: ‘Lazaro ú file.’”—Yohane 11:11-14.
Munhu Hi Xiviri Wa Fa
Rifu ra munhu ri katsa munhu hi xiviri, ku nga ri ku fa ka miri ntsena. Hi ku ya hi marito lama nga erivaleni ya Bibele, hi fanele hi fikelela makumu ya leswaku munhu a nga na moya-xiviri lowu nga fiki eka yena, lowu ponaka rifu ra miri wa yena. Matsalwa ma swi veka erivaleni leswaku moya-xiviri wu nga fa. “V̌onani, mimoya hikwayo i ya mina; hambi wu ri moya wa ṅwana ni moya wa tatana. Moya lo’wu dyohaka, hi wona lo’wu nga ta fa!” (Ezekiyele 18:4) A ku kona laha marito “lexi nga fiki” kumbe “ku nga fi” ma hlamuseriwaka tanihi xiphemu xa munhu.
New Catholic Encyclopedia yi hi nyika rungula leri tsakisaka hi marito ya Xiheveru ni Xigriki, lawa ma hundzuluxeriweke ma va “moya-xiviri” eBibeleni, yi ri: “Moya-xiviri eka TK [Testamente ya Khale] i nepeš, eka TL [Testamente Leyintshwa] [psy·kheʹ]. . . . Nepeš ri huma eka rimitsu ra masungulo leri kumbexana ri vulaka ku hefemula . . . kutani leswi ku hefemula ku hambanisaka leswi hanyaka eka leswi feke, nepeš ri hetelele ri vula vutomi kumbe vuwena kumbe vutomi bya xivumbiwa ha xin’we. . . . Eka TK, a ku na ku avana [ku avana ku va ni swiphemu swimbirhi] eka miri ni moya-xiviri. Muisrayele a a languta swilo hi ndlela ya xiviri loko va hlangene hinkwavo xisweswo a a teka vanhu va ri vanhu, va nga ri swiphemu-phemu leswi hlanganeke. Hambileswi rito nepeš, ri nga hundzuluxeriwa ri va moya-xiviri, sweswo a swi vuli leswaku moya-xiviri wu hambane ni miri kumbe wu hambane ni xivumbiwa xolexo. . . . Rito [psy·kheʹ] i rito leri yelanaka na rito nepeš eka TL. Ri nga vula masungulo ya vutomi, vutomi hi xiviri kumbe lexi hanyaka.”
Xisweswo u nga vona leswaku loko munhu a fa, munhu loyi a a hanya kumbe moya-xiviri lowu hanyaka wu tshiketa ku va kona. Miri wu tlhelela “enṭhurini” kumbe eka swiaki swa misava, wu tlhelela hakatsongo-tsongo ku nga ha va hi ku lahliwa ivi wu sungula ku bola kumbe swi hatlisisiwa loko ntsumbu wu hisiwa kunene. Yehovha u byele Adamu a ku: “Hikuv̌a u nṭhuri, u ta tlhelela e nṭhurini.” (Genesa 3:19) Xisweswo, vutomi endzhaku ka rifu byi nga va kona njhani? Sweswo swi hikokwalaho ka leswi Xikwembu xi nga na nkhumbulo wa xona n’wini wa vanhu lava feke. Yehovha u ni vuswikoti byo hlamarisa ni matimba ya ku tumbuluxa vanhu, hi ndlela yoleyo a swi fanelanga swi hi hlamarisa leswaku a nga hlayisa rhekhodo ya vutomi bya munhu ha un’we enkhumbulweni wakwe. Ina, ntshembo hinkwawo wa leswaku munhu yoloye a tlhela a hanya nakambe wu le mavokweni ya Xikwembu.
Leyi hi yona nhlamuselo ya rito “moya” lowu ku vuriwaka leswaku wu tlhelela eka Xikwembu lexi xi wu nyikeke. Loko a hlamusela vuyelo lebyi, mutsari la huhuteriweke wa buku ya Eklesiasta wa hlamusela: “Nṭhuri wu nga si tlhelela e misav̌eni laha wu humeke kona, ni moya wu nga si tlhelela e ka Šikwembu le’ši nyikeke wona.”—Eklesiasta 12:7.
I Xikwembu ntsena lexi nga endlaka leswaku munhu a hanya. Loko Xikwembu xi vumbe munhu aEdeni kutani xi huhutele “ku hefemula ka v̌utomi” etinhompfini ta yena, ku tlhandlekela eku tateni ka mahahu ya Adamu hi moya, Yehovha u vangele matimba ya vutomi leswaku ma endla tisele ta miri wa yena ti hanya. (Genesa 2:7) Hikwalaho ka leswi matimba lawa ya vutomi ma nga hundziseriwa ma suka eka vatswari ma ya eka vana hi nkarhi wa ku tika ni ku velekiwa, swa fanela hakona ku vula leswaku vutomi bya munhu byi huma eka Xikwembu, kavula byi amukeriwa hi ku tirhisa vatswari.
Ku Pfuxiwa Ka Vafi—Nkarhi Wo Tsakisa
Ku pfuka ka vafi a ku fanelanga ku fanisiwa ni ntswariwo-nyingi lowu wu nga sekeriwiki hi Matsalwa yo Kwetsima. Ntswariwo-nyingi i dyondzo ya leswaku endzhaku ka loko munhu a file, u velekiwa nakambe a ri eka xivumbeko xo karhi kumbe swivumbeko swo karhi leswi landzelelanaka. Ku vuriwa leswaku loko xiyimo xakwe lexi xi ringanisiwaka ni xiyimo lexi munhu a a ri eka xona a ha hanya, xi nga va ehenhla kumbe xi va ehansi, swi titshege hileswaku i rhekhodo ya muxaka muni leyi munhu a nga tiendlela yona eka vutomi bya yena byo sungula. Hi ku ya hi dyondzo leyi, munhu a nga ha “velekiwa nakambe” a ri munhu kumbe a ri xiharhi. Leswi swi hambana kule ni leswi Bibele yi swi dyondzisaka.
Xiga “ku pfuxiwa ka vafi” xi hundzuluxeriwe xi huma eka rito ra Xigriki a·naʹsta·sis, leri hi ku kongoma ri vulaka “ku tlhela u yima nakambe.” (Vahundzuluxeri va Vaheveru lava hundzuluxeleke Xigriki, va hamusele rito a·naʹsta·sis na marito ya Xiheveru techi·yathʹ ham·me·thimʹ ma ri lama vulaka “ku pfuxiwa ka vafi.”) Ku pfuxiwa ka vafi swi katsa nileswaku ku vuyeteriwa mahanyelo ya munhu, mahanyelo lawa Xikwembu xi ma hlayiseke enkhumbhulweni wa xona. Hi ku ya hi ku rhandza ka Xikwembu eka munhu wo karhi, u vuyeteriwa a ri emirini wa nyama kumbe emirini wa moya; kambe a tama a ha ri ni vuyena bya yena n’wini, a ha ri ni vumunhu ni minkhumbhulo leyi a a ri na yona loko a fa.
Ina, Bibele yi vulavula hi tinxaka timbirhi ta ku pfuxiwa. Ko sungula i ku pfuxeriwa etilweni hi miri wa moya; loku i ka vanhu va nga ri vangani. Yesu Kreste u pfuxiwe hi ndlela yoleyo. (1 Petro 3:18) Kutani u kombise leswaku ku pfuxiwa ko tano ku ta kumiwa ntsena hi lava va hlawuriweke exikarhi ka valandzeri va mikondzo yakwe, ku sungula hi vaapostola lavo tshembeka lava a nga va tshembisa a ku: “Ndzi ya mi lunghisela [ndhawu, NW]. . . . Ndzi ta vuya; kutani ndzi ta mi teka mi ta ka mina, leswaku laha ndzi nga kona, mi va kona na n’wina.” (Yohane 14:2, 3) Bibele yi vula leswaku leswi i “ku pfuka eku feni . . . ko rhanga,” i ko rhanga hi nkarhi ni hi xiyimo. Matsalwa ma hlamusela volavo va pfuxeriwaka etilweni va ri vaprista va Xikwembu naswona va ta fuma va ri tihosi na Kreste Yesu. (Nhlavutelo 20:6) Ku “pfuka . . . ko rhanga” i ka vanhu va nga ri vangani naswona Matsalwa hi woxe ma boxa leswaku i va 144 000 ntsena lava nga ta hlawuriwa exikarhi ka vavanuna ni vavasati lavo tshembeka. Va ta va va kombise vutshembeki bya vona eka Yehovha Xikwembu ni le ka Kreste Yesu ku fikela eku feni ka vona, endzhaku ka loko va hisekele ku nyikela vumbhoni malunghana ni ripfumelo ra vona eka van’wana.—Nhlavutelo 14:1, 3, 4.
Handle ko kanakana, ku pfuka ka vafi i nkarhi wa ntsako lowukulu swinene eka lava va pfuxeriwaka evuton’wini bya le tilweni. Kambe ntsako wolowo a wu heleli kwalaho, hikuva ku tshembisiwe ni ku pfuxiwa ka vafi leswaku va hanya kwala misaveni. Lava va pfuxiweke va ta hlangana na nhlayo leyi nga pimiwangiki ya lava va nga ta pona fambiselo leri ro biha ra swilo. Endzhaku ka loko a vone nhlayo leyitsongo ya lava va fanelekaka ku pfuxeriwa etilweni, muapostola Yohane u tlhele a kombiwa xivono xin’wana xa “ntshungu lowukulu wa vanhu; a ku nga ri na un’we la kotaka ku va hlaya. A va huma ematikweni hinkwawo, ni le tinxakeni hinkwato, va ri va swivongo hinkwaswo ni va tindzimi hinkwato.” Ku ta va nkarhi wo tsakisa swonghasi loko timiliyoni kumbexana magidi-gidi ya timiliyoni ma tlhela ma hanya nakambe laha misaveni!—Nhlavutelo 7:9, 16, 17.
Xana Swi Ta Endleka Rini?
Ku tsaka ni ku khana kwihi na kwihi loku nga vaka kona a ku nge tlhaveriwi hi dyambu loko vafi va pfuxeriwa emisaveni leyi taleke hi mpfilumpfilu, ku halatiwa ka ngati, nthyakiso ni madzolonga—hilaha xiyimo xi nga hakona namuntlha. E-e, ku pfuxiwa ka vafi ku fanele ku rindza ku endliwa ka “misava leyintshwa.” Anakanya pulanete leyi nga riki na vanhu ni mavandla lawa ku ta fikela sweswi ma vonakaka ma tiyimisele ku onha misava ni ku onha vumbhurhi bya ntumbuluko, hi nga ha vuli mbitsi leyi nga hlamuselekiki leyi va nga yi tisela vaaka-tiko va vona.—2 Petro 3:13; Nhlavutelo 11:18.
Swi le rivaleni leswaku nkarhi wa ku pfuxiwa ka vafi hinkwavo wa ha ta. Kambe lexi tsakisaka hileswaku a wa ha ri kule ngopfu. Entiyisweni wu fanele wu rindzela ku herisiwa ka xiyimiso lexi xo biha xa swilo. Hambiswiritano ku ni vumbhoni byo tala lebyi kombaka leswaku nkarhi wa ku tlhekeka ka “nhlomulo lowukulu” lowu nga rindzeriwangiki, lowu nga ta helela hi ‘nyimpi ya Xikwembu xa Matimba hinkwawo hi siku lerikulu’ wu le kusuhi—hi ntolovelo yi vuriwa Armagedoni. (Matewu 24:3-14, 21; Nhlavutelo 16:14, 16) Yona yi ta herisa vubihi hinkwabyo ehenhla ka pulanete leyi yo saseka, ya Misava. Endzhaku ku ta landzela ku Fuma ka Kreste Yesu ka Gidi ra Malembe loko misava yi ta endliwa paradeyisi hakatsongo-tsongo.
Bibele yi paluxa leswaku hi nkarhi wa ku fuma ka Gidi ra Malembe vafi va ta pfuxiwa. Hi nkarhi wolowo ku ta hetiseka xitshembiso lexi Yesu a nga xi endla loko a ri laha misaveni: “Mi nga hlamaleni hi mhaka leyi, hikuva nkarhi wa ta lowu hinkwavo lava nge masirheni va nga ta twa rito ra yena, kutani va ta huma . . . va ta pfuka.”—Yohane 5:28, 29.
Vuyelo Bya Ntshembo Wa Ku Pfuxiwa Ka Vafi
Ntshembo lowu wa ku pfuxiwa ka vafi enkarhini lowu taka wa tsakisa swonghasi—nkarhi lowu vafi va nga ta tlhela va hanya nakambe! Hakunene swa hi khutaza swinene loko hi ri karhi hi langutana ni maxangu ya vudyuhari, mavabyi, makhombo lama nga rindzeriwangiki ni gome ni mintshikilelo ya siku na siku xikan’we ni swiphiqo swa vutomi! Wu susa ndzhombo wa rifu—a wu herisi nhlomulo hilaha ku heleleke ntsena kambe wu hi hambanisa ni lava va nga riki na ntshembo hi vumundzuku. Muapostola Pawulo u pfumelelane ni vuyelo lebyi chavelelaka bya ntshembo wa ku pfuxiwa hi marito lawa: “Vamakwerhu, ndzi lava leswaku mi tiva ntiyiso hi tlhelo ra lava va tietleleleke, mi ta ka mi nga vaviseki kukota van’wana lava nga riki na ku langutela. Hikuva leswi hi pfumelaka leswaku Yesu ú file, a tlhela a pfuka eku feni, hi mukhuva wolowo, hi pfumela leswaku lava tietleleleke, Xikwembu xi ta va pfuxa na Yesu eku feni, xi va vuyisa swin’we na yena.”—1 Vatesalonika 4:13, 14.
Swi nga ha endleka leswaku hi tshame hi wu vona ntiyiso lowu boxiweke hi wanuna wa le Vuxeni Yobo: “Munhu u hela ku fana ni xilo lexi boleke, ku fana ni xiambalo lexi dyiweke hi tinsumbha. Munhu la velekiweke hi wansati u ni masiku ma nga ri mangani naswona u tele hi makhombo. U baleka kukota xiluva ivi a vuna; tanihi ndzhuti lowu hundzaka, a nga tshami.” (Yobo 13:28–14:2, New International Version) Nakambe, ha swi tiva swilo leswi swi endlaka leswaku hi nga tiyiseki hi vutomi ni ntiyiso lowu chavisaka wa leswaku un’wana ni un’wana wa hina a nga weriwa hi “nkarhi ni swiendlakalo leswi nga languteriwangiki.” (Eklesiasta 9:11, NW) Entiyisweni ku hava ni un’we wa hina la tsakelaka ku tivona a ri karhi a ya esirheni. Hambiswiritano, ntshembo wa xiviri wa ku pfuxiwa ka vafi wu hi pfuna leswaku hi nga chavi rifu ku tlurisa.
Xisweswo u nga heli matimba! U nga anakanyi hi leswaku u nga ha etlela eku feni, kambe anakanya hi ku pfuxeriwa evuton’wini nakambe hi singita ra ku pfuxiwa ka vafi. Hi ku tiyiseka, langutela xitshembiso xa vutomi lebyi taka lebyi nga heriki kutani u tlhandlekela ntsako wolowo hi ku tiva leswaku nkarhi wolowo wa mikateko wu le kusuhi swinene.