Timitsu Ta Khisimusi Ya Manguva Lawa

EKA timiliyoni ta vanhu emisaveni hinkwayo, nkarhi wa Khisimusi i nkarhi lowu tsakisaka swinene elembeni. I nkarhi wa swakudya swa le henhla, mindhavuko leyi xiximiwaka hikwalaho ka nkarhi wa yona ni vun’we bya ndyangu. Holideyi ya Khisimusi nakambe i nkarhi lowu vanghana ni maxaka va tsakelaka ku nyikana makhadi ni tinyiko.

Hambiswiritano, emalembeni ya 150 lama hundzeke Khisimusi a yi ri holideyi leyi hambaneke swinene. Ebukwini ya yena leyi nge The Battle for Christmas, profesa wa matimu Stephen Nissenbaum wa tsala: “Khisimusi . . . a yi ri nkarhi wa ku nwa ku tlula mpimo lerova milawu leyi lawulaka mahanyelo ya vanhu ya le rivaleni a yi tshikiwa swa xinkarhana hikwalaho ka ku rhandziwa ka ku ‘tirivatisa’ loku nga lawulekiki, muxaka wa Mardi Gras ya December.”

Eka lava va xiximaka Khisimusi swinene, nhlamuselo leyi yi nga ha va khunguvanyisa. Ha yini munhu a nga nyamisaka holideyi leyi vuriwaka ku tlangeriwa ka ku tswariwa ka N’wana wa Xikwembu? Nhlamulo ya kona yi nga ha ku hlamarisa.

Masungulo Lama Hoxeke

Ku sukela eku sunguleni ka yona hi lembe-xidzana ra vumune, Khisimusi a yi rhendzeriwe hi njhekanjhekisano. Hi xikombiso, a ku ri ni xivutiso xa siku ra ku velekiwa ka Yesu. Tanihi leswi Bibele yi nga ri hlamuseliki siku kumbe n’hweti ya ku velekiwa ka Kreste, ku ringanyetiwe masiku yo hambana-hambana. Hi lembe-xidzana ra vunharhu, ntlawa wun’wana wa vafundhisi va le Egipta wu vule leswaku i May 20, kasi van’wana a va anakanya masiku ya le mahlweninyana, yo tanihi March 28, April 2, kumbe April 19. Hi lembe-xidzana ra vu-18, ku velekiwa ka Yesu a ku hlanganisiwe ni n’hweti yin’wana ni yin’wana ya lembe! Kutani, xana December 25 yi hlawurisiwe ku yini eku heteleleni?

Swidyondzi swo tala swi pfumela leswaku December 25 yi vekiwe hi Kereke ya Khatoliki tanihi siku ra ku velekiwa ka Yesu. Ha yini? The New Encyclopædia Britannica, yi ri: “Kumbexana xivangelo xa kona hi leswaku Vakreste vo sungula a va navela siku leri fambisanaka ni nkhuvo wa vuhedeni wa Varhoma lowu funghaka ‘siku ra ku velekiwa ka dyambu leri nga hluriwiki.’” Kambe ha yini Vakreste lava a va xanisiwa hi tihanyi hi vahedeni ku tlula malembe-xidzana mambirhi ni hafu a va ta tshuka va pfumelelana ni vaxanisi va vona?

Ku Sungula Ka Vubihi

Hi lembe-xidzana ro sungula, muapostola Pawulo u tsundzuxe Timotiya leswaku “vanhu lavo biha ni vakanganyisi” a va ta nghena hi ku ngungumela evandlheni ra Vukreste ivi va xisa vo tala. (2 Timotiya 3:13) Vugwinehi lebyi lebyikulu byi sungule endzhaku ka ku fa ka vaapostola. (Mintirho 20:29, 30) Endzhaku ka leswi vuriwaka ku hundzuka ka Constantine hi lembe-xidzana ra vumune, vahedeni vo tala swinene va khitikanele eka muxaka wa Vukreste lebyi a byi dumile hi nkarhi wolowo. Ku ve ni vuyelo byihi? Buku leyi nge Early Christianity and Paganism yi ri: “Ntlawa lowutsongo wa vapfumeri lava a va gingiriteka swinene a wu nga tikombi hikwalaho ka vunyingi lebyikulu bya lava tivulaka Vakreste.”

Marito ya Pawulo ma ve ntiyiso hakunene! A swi vonaka onge Vakreste va xiviri a va mitiwile hi ku onhaka ka vuhedeni. Naswona ku thyakisiwa loku a ku vonaka ngopfu eku tlangeleni ka tiholideyi.

Entiyisweni, nkhuvo lowu Vakreste va lerisiwaka ku wu tlangela i wa Xilalelo xa Hosi. (1 Vakorinto 11:23-26) Hikwalaho ka mikhuva ya ku gandzela swikwembu swa hava leyi fambisanaka ni minkhuvo ya Varhoma, Vakreste vo sungula a va nga hlanganyeli eka yona. Hikwalaho ka xivangelo lexi, vahedeni va lembe-xidzana ra vunharhu a va sandza Vakreste va ku: “A mi yi eminkombisweni; a mi na mhaka na minkombiso ya le rivaleni; eminkhubyeni ya swakudya ya mani na mani, naswona mi venga mimphikizano yo kwetsima.” Hi hala tlhelo, vahedeni a va tikurisa va ku: “Hi gandzela swikwembu hi ntsako, hi minkhuvo, tinsimu ni mintlango.”

Exikarhi ka lembe-xidzana ra vumune, ku vilela ku hungutekile. Hi ndlela yihi? Loko Vakreste va vukanganyisi va ri karhi va nghena hi xitalo entlhambini, mavonelo ya vagwinehi ma engetelekile. Leswi swi vange ku pfumelelana ni Varhoma. Loko yi vulavula hi leswi, buku leyi nge The Paganism in Our Christianity yi ri: “A ku ri endlelo leri tiyeke ra Vakreste ro lawula minkhuvo ya vahedeni leyi rhandziwaka hi vanhu hi ndhavuko, ni ku yi endla ya Vukreste.” Ina, vugwinehi lebyikulu a byi va ni vuyelo lebyi nga ni khombo. Ku navela ka lava vuriwaka Vakreste ko tekelela minkhuvo ya vuhedeni se a ku endle leswaku va amukeleka hi ndlela yo karhi evanhwini. Ku nga si hela nkarhi wo leha, Vakreste va sungule ku va ni minkhuvo ya lembe na lembe yo ringana ni ya vahedeni. A swi hlamarisi leswi Khisimusi yi fundzhiweke ngopfu ku tlula minkhuvo leyin’wana.

Holideyi Ya Misava Hinkwayo

Loko Vukreste lebyi dumeke byi hangalaka hinkwako eYuropa, Khisimusi yi hangalake na byona. Kereke ya Khatoliki yi amukele langutelo ra leswaku a swi fanela ku hambeta ku tlangeriwa nkhuvo lowu tsakisaka hi ku fundzha siku ra ku velekiwa ka Yesu. Hi ku pfumelelana ni sweswo, hi 567 C.E., Huvo ya Tours yi “tivise leswaku masiku ya 12, ku sukela eka Khisimusi ku ya eka Epiphany tanihi nkarhi wo kwetsima ni wa nkhuvo.”—The Catholic Encyclopedia for School and Home.

Ku nga ri khale Khisimusi yi tswonge swivumbeko swo tala swa minkhuvo ya misava ya ku tshovela ya le Yuropa n’walungu. Minkhuvo ya ku titsakisa yi tshame yi tolovelekile swinene ku tlula ku rhandza vukhongeri tanihi varhandzi va minkhuvo a va dya ni ku nwa ku tlula mpimo. Ematshan’weni yo lwisana ni ku tikhoma loko biha, kereke yi ku pfumelerile. (Ringanisa Varhoma 13:13; 1 Petro 4:3.) Hi 601 C.E., Mupapa Gregory wo Sungula u tsalele Mellitus, murhumiwa wa yena eNghilandhi, a n’wi byela leswaku “a nga yi herisi minkhuvo yoleyo ya khale ya vuhedeni, kambe a a yi twananise ni mihivahivana ya Kereke, a cinca ntsena ku tlangeriwa ka yona hi ndlela ya vuhedeni, kutani yi tlangeriwa hi ndlela ya Vukreste.” Ku vika Arthur Weigall, loyi a tshameke a va mukamberi-nkulu wa swilo swa khale swa hulumendhe ya Egipta.

EMalembeni ya le Xikarhi, vanhu lava navelaka ku hundzuka ka swilo va vone xilaveko xo vulavula va lwisana ni ku hundzeleta koloko. Va humese milawu yo talanyana leyi lwisanaka ni “ku endla nkhuvo wa Khisimusi hi ndlela yo biha.” Dok. Penne Restad, ebukwini ya yena leyi nge Christmas in America—A History, u ri: “Vafundhisi van’wana va kandziyise leswaku vanhu lava nga hetisekangiki a va lava nkarhi wo titsakisa ni wa ku tienerisa, ntsendze loko swi endleriwa ehansi ka vulanguteri bya Vukreste.” Leswi swi engetele ku pfilunganyeka. Kambe, a swi endlanga ku hambana hikuva mikhuva ya vahedeni ana se a yi hlanganile swinene ni Khisimusi lerova vanhu vo tala a va nga swi tsakeli ku yi tshika. Mutsari Tristram Coffin u swi veka hi ndlela leyi: “Vanhu hinkwavo [a va] endla leswi a [va] swi endla minkarhi hinkwayo naswona va nyikela nyingiso wutsongo eka minjhekanjhekisano ya lava lawulaka mahanyelo ya van’wana.”

Hi nkarhi lowu Valungu va sunguleke ku tshama ha wona eXiphen’wini xa le Vupela-dyambu xa Misava, Khisimusi a yi ri holideyi leyi tivekaka swinene. Hambiswiritano, Khisimusi a yi nga amukeriwi etikolonini. Vahundzuluxi lava seketelaka dyondzo ya vutengi va langute nkhuvo wolowo wu ri wa vuhedeni ivi va wu yirisa eMassachusetts exikarhi ka 1659 na 1681.

Endzhaku ka loko ku yirisiwa ku herisiwile, ku tlangela Khisimusi ku andzile etikolonini hinkwato, ngopfu-ngopfu edzongeni wa New England. Hambiswiritano, hikwalaho ka matimu ya holideyi, a swi hlamarisi leswi van’wana a va rhandza ngopfu ku tiphina ku tlula ku fundzha N’wana wa Xikwembu. Mukhuva wun’wana wa Khisimusi lowu a wu kavanyeta ngopfu a ku ri wa ku nwa byalwa hi ku ntshunxeka. Mintlawa leyi nga lawulekiki ya majaha a yi nghena emakaya ya vaakelani lava fumeke ivi yi lava swakudya ni swakunwa swa mahala hi nsindziso. Loko n’wini wa muti a ala, hi ntolovelo a va n’wi rhukana, naswona minkarhi yin’wana yindlu ya yena a yi onhiwa.

Swiyimo swi nyanyile hi va-1820 lerova “ku nga lawuleki ka nkarhi wa Khisimusi” ku ve “nxungeto lowukulu eka vanhu,” ku vula Profesa Nissenbaum. Emadorobeni yo tanihi New York na Philadelphia, vini va ndhawu lava fumeke va sungule ku hirha varindzi leswaku va rindza ndhawu ya vona. Ku tlhela ku vuriwa leswaku Doroba-nkulu ra New York ri hlele ntlawa wo sungula wa maphorisa lowu nga ni vutshila hikwalaho ka madzolonga lama nga lawulekiki hi nkarhi wa Khisimusi ya 1827/28!

Ku Cinciwa Ka Khisimusi

Lembe-xidzana ra vu-19 ri tise ku cinca lokukulu evanhwini. Vanhu, nhundzu ni mahungu swi sungule ku famba hi ku hatlisa swinene loko ku va ni magondzo ni swiporo swo tala. Ndzhundzunuko wa vumaki wu endle leswaku ku va ni timiliyoni ta mintirho, naswona tifektri ti endle leswaku ku endliwa nhundzu hi xihatla. Ku andza ka vumaki na kona ku vange swiphiqo swa ntshamisano leswintshwa ni leswi rharhanganeke, leswi eku heteleleni swi khumbeke ndlela leyi Khisimusi a yi tlangeriwa ha yona.

Vanhu i khale va tirhisa tiholideyi tanihi ndlela yo tiyisa vuxaka bya ndyangu, kutani swi tano na hi Khisimusi. Hi ku pfuxeta hi vukheta mindhavuko yin’wana ya khale ya Khisimusi, vakondleteri va yona va hundzule Khisimusi hilaha ku humelelaka yi suka eka nkhuvo lowu nga lawulekiki, wa ku tirivatisa yi va holideyi ya ndyangu.

Hakunene, eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-19, Khisimusi yi sungule ku langutiwa tanihi ntlhantlho wo karhi wa swiphiqo swa vutomi bya manguva lawa bya le Amerika. Dok. Restad u ri: “Eka tiholideyi hinkwato, Khisimusi a yi ri xitirho lexi hetisekeke xo yisa vukhongeri ni mavonelo ya vukhongeri ekaya ni ku lulamisa mboyamelo wa ku tienerisa ni ku tsandzeka ka vanhu.” Wa engetela: “Ku nyikana tinyiko, swikombiso swa nsovo, hambi ku ri maxewetelo ya tiholideyi ya xinghana ni ku khavisa ni ku tsakela murhi lowu tshamaka wu ri wa rihlaza lowu vekiweke endlwini leyi ku amukeriwaka vaendzi eka yona, kumbe endzhakunyana eholweni ya xikolo xa Sonto, swi hlanganise swirho swa ndyangu wun’wana ni wun’wana lowu nga ni vuxaka, ni kereke kun’we ni tiko.”

Hilaha ku fanaka, vo tala namuntlha va tlangela Khisimusi tanihi ndlela yo tiyisa rirhandzu ra vona eka van’wana ni ku pfuneta ku hlayisa vun’we bya ndyangu. Kavula, leswi nga fanelangiki swi honisiwa i swilo swa moya. Timiliyoni ta vanhu ti tlangela Khisimusi ti fundzha ku velekiwa ka Yesu. Va nga ha hlanganyela eka mintirho yo hlawuleka ya kereke, va veka swifaniso swa ku Tswariwa ka Yesu ekaya, kumbe va endla swikhongelo swo nkhensa eka yena hi yexe. Kambe xana Xikwembu xi yi languta njhani mhaka leyi? Xana swilo leswi xa swi amukela? Xiya leswi Bibele yi swi vulaka.

‘Rhandzani Ntiyiso Ni Ku Rhula’

Loko Yesu a ha ri emisaveni, u byele valandzeri va yena a ku: “Xikwembu i moya; kutani lava xi gandzelaka, va fanele ku xi gandzela hi moya ni ntiyiso.” (Yohane 4:24) Yesu u hanye hi ku landza marito wolawo. Minkarhi hinkwayo a a vulavula ntiyiso. U tekelele Tata wa yena hilaha ku hetisekeke, ku nga “Yehova Šikwembu ša ku ṭhembeka!”—Pisalema 31:5; Yohane 14:9.

EBibeleni, Yehovha u swi veke erivaleni leswaku u venga mixaka hinkwayo ya vuxisi. (Pisalema 5:6) Hikwalaho ka leswi, xana a swi hlamarisi leswi swivumbeko swo tala swinene leswi fambisanaka ni Khisimusi swi nga ni vuthala bya mavunwa? Hi xikombiso, anakanya hi ntsheketo wa Santa Claus. Xana u tshame u ringeta ku hlamusela n’wana wa wena lexi endlaka Santa a tsakela ku nghena hi chimela ematshan’weni yo nghena hi nyangwa, hilaha swi pfumeriwaka hakona ematikweni yo tala? Naswona xana Santa u ma endzerisa ku yini makaya ya timiliyoni to tala swonghasi hi madyambu man’we ntsena? Ku vuriwa yini hi mhofu leyi hahaka? Loko n’wana a swi xiya leswaku u kanganyisiwile malunghana ni ku pfumela leswaku Santa i munhu wa xiviri, xana a swi herisi ku tshemba ka yena vatswari vakwe?

The Catholic Encyclopedia yi swi veka erivaleni yi ku: “Mikhuva ya vuhedeni . . . yi tlulele eka Khisimusi.” Kutani ha yini Kereke ya Khatoliki ni tikereke tin’wana ta Vujagana ti ya emahlweni ti hlayisa holideyi leyi mikhuva ya yona yi nga riki na masungulo ya Vukreste? Xana sweswo a swi kombisi ku seketela tidyondzo ta vuhedeni?

Loko a ha ri emisaveni Yesu a nga va khutazanga vanhu leswaku va n’wi gandzela. Yesu hi yexe u te: “U ta gandzela Hosi, Xikwembu xa wena, u tirhela xona ntsena.” (Matewu 4:10) Hilaha ku fanaka, endzhaku ka ku kwetsimisiwa ka Yesu ka le tilweni, ntsumi yi byele muapostola Yohane ku “gandzela Xikwembu,” yi kombisa leswaku a ku cincanga nchumu malunghana ni mhaka ya ku gandzela. (Nhlavutelo 19:10) Leswi swi yisa eka xivutiso lexi nge, Xana Yesu a ta ku amukela ku tinyiketela hinkwako ka ku gandzela loku kongomisiwaka eka yena, hayi eka Tata wa yena, hi nkarhi wa Khisimusi?

Entiyisweni, mintiyiso malunghana ni Khisimusi ya manguva lawa a yi amukeleki. I holideyi leyi nga lo sunguriwa ngopfu-ngopfu hi vanhu lava nga ni vumbhoni byo tala lebyi kombaka matimu ya yona lama solekaka. Kutani, hi ripfalo leri tengeke timiliyoni ta Vakreste ti anakanye ku ka ti nga ri tlangeli Khisimusi. Hi xikombiso, muntshwa un’wana la vuriwaka Ryan u vula leswi malunghana ni Khisimusi: “Vanhu va nyanyuka swinene hi masiku ma nga ri mangani elembeni loko ndyangu wu hlangana naswona hinkwavo va va va tsakile. Kambe i yini lexi hlawulekeke swonghasi hi sweswo? Vatswari va mina va ndzi nyika tinyiko lembe hinkwaro!” Muntshwa un’wana wa malembe ya 12 hi vukhale u ri: “A ndzi titwi ndzi kayela nchumu. Ndzi kuma tinyiko lembe hinkwaro, ku nga ri siku rin’we leri hlawulekeke loko vanhu va titwa va boheka ku xava tinyiko.”

Muprofeta Zakariya u khutaze Vaisrayele-kulobye ku ‘rhandza ntiyiso ni ku rhula.’ (Zakariya 8:19) Loko hina, ku fana na Zakariya ni vavanuna van’wana vo tshembeka va le minkarhini ya khale, hi ‘rhandza ntiyiso,’ xana a hi fanelanga hi papalata minkhuvo ya vukhongeri bya mavunwa leyi nga dzunisiki “Xikwembu lexi hanyaka, xa ntiyiso,” Yehovha?—1 Vatesalonika 1:9.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

“A ndzi titwi ndzi kayela nchumu. Ndzi kuma tinyiko lembe hinkwaro”