I Mani Muendli Wa Swona?

HENRI MOUHOT, muvalangi wa Mufurwa wa lembe-xidzana ra vu-19, loko a ri karhi a bula ndlela ya yena ekhwatini ra le Cambodia, u fike emugerhweni lowu anameke lowu rhendzeleke tempele. Kwalomu ka khilomitara ku suka laha a yime kona, swihondzo swa ntlhanu swa tempele a swi tlakuke ku tlula 60 wa timitara ku ya ehenhla. A ku ri Angkor Wat, yindlu leyikulu swinene ya vukhongeri ya xitsundzuxo emisaveni. Ana se a yi tiyiselele swiyimo swa maxelo leswo biha ku ringana malembe-xidzana ya nkombo loko Mouhot a yi tshubula.

Mouhot a a swi vona hi ku languta kunene leswaku miako leyi funengetiweke hi nkuxe a yi endliwe hi mavoko ya munhu. U tsarile a ku: “Tanihi leswi yi akiweke hi munhu la nga tiviwiki la nga ni vutshila bya Michelangelo wa khale, i yikulu swinene ku tlula masalela wahi ni wahi lama siyiweke hi vanhu va le Greece kumbe va le Rhoma.” Hambileswi yi tshikiweke ku ringana malembe-xidzana yo tala, a a nga kanakani leswaku ku ni mutshila la akeke miako leyi leyikulu.

Lexi tsakisaka, buku ya vutlhari leyi tsariweke malembe-xidzana lama hundzeke yi tirhise miehleketo leyi fanaka ku hlamusela lexi endlaka misava yi fanele yi ri leyi nga ni Muendli. Yi fanele yi vumbiwile. Muapostola Pawulo u tsarile a ku: “Ina, yindlu yin’wana ni yin’wana yi akiwa hi munhu, kambe loyi a akeke swilo hinkwaswo i Xikwembu.” (Vaheveru 3:4) Van’wana va nga ha kanetana ni ku fanisa loku, va ku: ‘Matirhelo ya ntumbuluko ma hambanile ni leswi endliweke hi munhu.’ Hambiswiritano, a hi vativi hinkwavo va sayense lava pfumelelanaka ni sweswo. Endzhaku ko pfumela leswaku “mafambiselo ya tikhemikhali a ma hanyi,” Michael Behe, profesa un’wana wa ntivo-tikhemikhali ta swilo leswi hanyaka eYunivhesiti ya Lehigh, wa vutisa: “Xana mafambiselo ya tikhemikhali lama hanyaka ma nga kunguhatiwa hi vutlhari?” U ya emahlweni a kombisa leswaku sweswi vativi va sayense va kunguhata ku cinca ka nkoka eka swivumbiwa leswi hanyaka hi maendlelo yo tanihi ku hundzula xitekela. Kahle-kahle, swilo leswi nga hanyiki ni leswi hanyaka swi nga kunguhatiwa swi tlhela swi hundzuriwa! Hi ku kambisisa swilo leswitsongo ngopfu swa tisele leti hanyaka, Behe u hlamusela mafambiselo lama rharhanganeke hi ndlela yo hlamarisa lama vumbiweke hi swiaki leswi titshegeke hi leswin’wana leswaku swi kota ku tirha. Xana u gimeta hi yini? “Vuyelo bya matshalatshala lawa yo pfumala yo kambisisa sele—ku kambisisa vutomi eka mpimo wa molekhuli—byi vula kahle leswaku sele yi lo ‘kunguhatiwa!’”

Vativi va nhleleko wa vuako ni vativi va ntumbuluko hilaha ku fanaka va kambisise misava ni vuako swinene naswona va kume mintiyiso leyi hlamarisaka. Hi xikombiso, sweswi va swi tiva leswaku loko ku ve ni ku hundzuka lokutsongo ngopfu eka mpimo wihi na wihi wa milawu leyi nga hundzukiki wa vuako, vuako a byi nga ta va na vutomi.a Mutivi wa nhleleko wa vuako Brandon Carter u vule leswaku mintiyiso leyi i ku hatlana loku hlamarisaka. Kambe loko wo lemuka swilo swo tala leswi nga twisisekiki leswi hatlanaka, xana a wu nge soli leswaku un’wana u fanele a swi vangile?

Hakunene, ku ni Muendli la endleke mafambiselo hinkwawo lama rharhanganeke ni ku endla leswaku “swilo swi hatlana” kahle. Xana i mani? “Ku hlamusela muendli wa kona hi tindlela ta sayense swi nga ha nonon’hwa swinene,” ku pfumela Profesa Behe, kutani xivutiso lexi a xi siyela “filosofi ni ntivo-vukwembu” leswaku swi ringeta ku xi hlamula. Wena hi wexe u nga ha vona onge xivutiso lexi a xi ku khumbi. Hambiswiritano, loko u kume xiputsa lexi phutseriweke kahle xi ri ni leswi a wu swi lava ngopfu, xana a wu nga ta lava ku kumisisa loyi a ku rhumeleke xona?

Hi ndlela yo fanekisela, na hina hi kume xiputsa xolexo—xiputsa lexi teleke hi tinyiko to hlamarisa leti endlaka swi koteka leswaku hi hanya ni ku tsakela vutomi. Xiputsa xolexo i misava, ni mafambiselo ya yona hinkwawo lama xiyekaka yo hlayisa vutomi. Xana a hi nge lavi ku kumisisa leswaku i mani loyi a hi nyikeke tinyiko leti?

Lexi tsakisaka, Murhumeri wa xiputsa lexi u xi rhumele ni rungula. “Rungula” ra kona i buku liya ya khale ya vutlhari leyi tshahiweke eku sunguleni—Bibele. Eka marito ya yona yo sungula, Bibele yi xi hlamula hi ku olova loku xiyekaka ni hi ku twisiseka xivutiso xa leswaku i mani la hi nyikeke xiputsa lexi: “E ku sunguleni Šikwembu ši tumbulušile tilo ni misav̌a.”—Genesa 1:1.

Eka “rungula” ra yena Muvumbi u tivitana hi vito: “L’a v̌ulaka ŝeŝo i Yehova l’a tumbulušeke matilo . . . , l’a anekeke misav̌a ni ŝo mila ŝa yona, loyi a nyikeke moya ka la’v̌a akeke ka yona.” (Esaya 42:5, xiitaliki i xerhu.) Ina, Yehovha i vito ra Xikwembu lexi endleke vuako ni ku vumba vavanuna ni vavasati emisaveni. Kambe Yehovha i mani? Xana i Xikwembu xa muxaka muni? Naswona ha yini vanhu hinkwavo emisaveni va fanele va n’wi yingisa?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 3]

Angkor Wat yi akiwe hi vanhu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 4]

Loko u kuma nyiko, xana a wu swi lavi ku tiva leswaku i mani la yi rhumeleke?