Ndzima Ya Vukaye

I Mani La Nga Ta Fuma Misava?

1-3. Hlamusela norho ni swivono leswi Daniyele a veke na swona eka lembe ro sungula ra ku fuma ka Belxatsara.

VUPROFETA bya Daniyele lebyi nyanyulaka, sweswi byi hi tlherisela eka lembe ro sungula ra Belxatsara, Hosi ya Babilona. I khale Daniyele a ri khumbi ra le Babilona, kambe a nga si tshama a tsekatseka eka ku tshemba kakwe Yehovha. Sweswi loko a ri ni malembe ya kwalomu ka 70, muprofeta loyi wo tshembeka u vona “norho ni swivono swa nhloko yakwe esangwini ra yena.” Vona ndlela leyi swi n’wi chavisaka ha yona swivono sweswo!—Daniyele 7:1, 15.

² Daniyele a huwelela a ku: “Waswivo, lahaya, timheho ta mune ta matilo a ti dunga lwandle lerikulu. Elwandle a ku huma swivandzana swa mune leswikulu, xin’wana ni xin’wana xi hambanile ni swin’wana.” Vona swivandzana swo hlamarisa swonghasi! Xo sungula i nghala leyi nga ni timpapa, xa vumbirhi xi fana ni bere. Kutani ku ta yingwe yi ri ni timpapa ta mune ni tinhloko ta mune! Xivandzana xa vumune lexi nga ni matimba lexi nga tolovelekangiki xi ni meno ya nsimbi ni timhondzo ta khume. Exikarhi ka timhondzo ta xona ta khume ku humelela rimhondzo “leritsongo” ri ri ni “mahlo yo fana ni mahlo ya munhu” ni “nomu lowu vulavulaka swilo swo hlamarisa.”—Daniyele 7:2-8.

³ Swivono swa Daniyele sweswi swi ya etlhelo ra le tilweni. Nkulukumba wa Masiku u tshama hi ku vangama exiluvelweni a ri Muavanyisi eHubyeni ya le tilweni. ‘Ku ni magidi-gidi lawa ma hambetaka ma n’wi tirhela, ni va 10 000 va andzisiwe ka 10 000 lava tshamaka va yime emahlweni ka yena.’ Loko a avanyisa swivandzana hi ndlela yo biha, u swi tekela vulawuri kutani a lovisa xivandzana xa vumune. Vulawuri lebyi tshamaka hi masiku ehenhla ka “vanhu, vanhu va matiko ni tindzimi hinkwato” byi tamerisiwa “loyi a fanaka ni n’wana wa munhu.”—Daniyele 7:9-14.

4. (a) Xana Daniyele u ri kume eka mani rungula leri tiyeke? (b) Ha yini swi ri swa nkoka eka hina leswi voniweke ni ku twiwa hi Daniyele evusikwini byebyo?

⁴ Daniyele u ri: “Loko ku ri mina Daniyele, moya wa mina a wu karhatekile endzeni hikwalaho ka swona, kutani swivono swa nhloko ya mina swi sungula ku ndzi chavisa.” Kutani u kombela “nhlamulo leyi tshembekaka ya leswi hinkwaswo” eka ntsumi. Kunene ntsumi yi n’wi nyika “nhlamuselo ya timhaka leti.” (Daniyele 7:15-28) Leswi Daniyele a swi voneke ni ku swi twa evusikwini byebyo swa hi khumba swinene namuntlha, hikuva a swi hlamusela swiendlakalo swa misava swa nkarhi lowu taka ku fikela eminkarhini ya hina, laha “loyi a fanaka ni n’wana wa munhu” a nyikiwaka vulawuri ehenhla ka hinkwavo “vanhu, vanhu va matiko ni tindzimi.” Hi ku pfuniwa hi Rito ra Xikwembu ni moya wa xona, na hina hi nga yi twisisa nhlamuselo ya swivono leswi swa vuprofeta.a

SWIVANDZANA SWA MUNE SWI HUMA ELWANDLE

5. Xana lwandle leri a ri dungiwa hi moya ri yimela yini?

⁵ Daniyele u te: “Elwandle a ku huma swivandzana swa mune leswikulu.” (Daniyele 7:3) Xana lwandle leri dungiwaka hi moya a ri yimela yini? Eka malembe lama landzeleke, muapostola Yohane u vone xivandzana lexi nga ni tinhloko ta nkombo xi huma “elwandle.” Lwandle rero a ri yimela “vanhu ni mintshungu ni matiko ni tindzimi”—vunyingi bya vanhu lava hambukisiweke eka Xikwembu. Kutani, lwandle i xikombiso lexinene xa mintshungu ya vanhu lava hambanisiweke ni Xikwembu.—Nhlavutelo 13:1, 2; 17:15; Esaya 57:20.

6. Xana swivandzana swa mune swi fanekisela yini?

⁶ Ntsumi ya Xikwembu yi te: “Loko ku ri swivandzana leswi leswikulu, leswi swi nga mune, ku ni tihosi ta mune leti ti nga ta va kona emisaveni.” (Daniyele 7:17) Hakunene ntsumi yi hlamusele swivandzana swa mune leswi Daniyele a swi voneke yi ku i “tihosi ta mune.” Xisweswo swivandzana leswi swa mune swi yimela mimfumo ya misava. Kambe hi yihi?

7. (a) Xana vahlamuseri van’wana va Bibele va vula yini malunghana ni xivono xa le norhweni xa Daniyele xa swivandzana swa mune ni norho wa Hosi Nebukadnetsara wa xifaniso lexikulu? (b) Xana swiphemu swin’wana ni swin’wana swa mune swa ntsopfu swa xifaniso swi yimela yini?

⁷ Vahlamuseri va Bibele hakanyingi va hlanganisa xivono xa Daniyele xa le norhweni xa swivandzana swa mune swin’we ni norho wa Nebukadnetsara wa xifaniso lexikulu. Hi xikombiso, The Expositor’s Bible Commentary yi ri: “Ndzima 7 [ya Daniyele] yi fambisana na ndzima 2.” The Wycliffe Bible Commentary yi ri: “Hi ntolovelo swa amukeriwa leswaku ku tlhandlamana ka mimfumo ya mune ya Vamatiko . . . ka fana laha [eka Daniyele ndzima 7] ni loku andlariwaka eka [Daniyele] ndzima 2.” Mimfumo ya mune ya misava leyi yimeriwaka hi mintsopfu ya mune ya norho wa Nebukadnetsara a ku ri Mfumo wa Babilona (nhloko ya nsuku), Meda-Peresiya (xifuva ni mavoko ya silivhere), Grikiya (khwiri ni mindzhumbi ya koporo) ni Mfumo wa Rhoma (milenge ya nsimbi).b (Daniyele 2:32, 33) A hi voneni leswaku mimfumo leyi yi yelana njhani ni swivandzana swa mune leswikulu leswi Daniyele a swi voneke.

KU KARIHA KUKOTA NGHALA, KU HATLISA KUKOTA GAMA

8. (a) Xana Daniyele u xi hlamuserise ku yini xivandzana xo sungula? (b) Xana xivandzana xo sungula a xi yimela mfumo wihi, naswona a xi fana ni nghala hi ndlela yihi?

⁸ Vona swivandzana leswi Daniyele a swi voneke! Loko a hlamusela xin’wana xa swona u te: “Xo sungula a xi fana ni nghala, a xi ri ni timpapa ta gama. Ndzi ya emahlweni ndzi languta kukondza timpapa ta xona ti susiwa, kutani xi tlakusiwa emisaveni, xi yimisiwa hi milenge yimbirhi ku fana ni munhu, hiloko xi nyikiwa mbilu ya munhu.” (Daniyele 7:4) Xivandzana xexo a xi fanekisela vulawuri byo fana ni lebyi yimeriwaka hi nhloko ya nsuku ya xifaniso lexikulu, Mfumo wa Misava wa Babilona (607-539 B.C.E.). Ku fana ni “nghala” leyi mpfhumpfhaka, Babilona wu kavatlule matiko, ku katsa ni vanhu va Xikwembu. (Yeremiya 4:5-7; 50:17) Kukota loko yi tirhisa timpapa ta gama, “nghala” leyi yi tsutsume hi vukarhi bya ku hlula.—Swirilo 4:19; Habakuku 1:6-8.

9. Xana xivandzana lexi fanaka ni nghala xi cincise ku yini, naswona sweswo swi xi khumbe njhani?

⁹ Hi ku famba ka nkarhi, nghala yo hlawuleka leyi nga ni timpapa yi ‘susiwe’ timpapa ta yona. Ekusuhi ni ku hela ka ku fuma ka Hosi Belxatsara, Babilona wu lahlekeriwe hi rivilo ra wona ra ku hlula ni ntamu wa wona wo fana ni wa nghala ehenhla ka matiko. A wu ri ni rivilo ro fana ni ra munhu wa milenge yimbirhi. Kuteloko wu kuma “mbilu ya munhu,” wu sungula ku tsana. Leswi se a wu pfumala “mbilu ya nghala,” Babilona a wu nga ha swi koti ku va hosi “exikarhi ka swivandzana swa le khwatini.” (Ringanisa 2 Samuwele 17:10; Mikiya 5:8.) Xivandzana xin’wana lexikulu xi xi hlurile.

KU KAKATLULA KU FANA NI BERE

10. Xana “bere” a yi yimela ntlhandlamano wihi wa vafumi?

¹⁰ Daniyele u te: “Waswivo, lahaya a ku ri ni xivandzana xin’wana, xa vumbirhi, xona a xi fana ni bere. Xi yimisiwe hi tlhelo rin’we, a ku ri ni timbambu tinharhu enon’wini wa xona exikarhi ka meno ya xona; leswi a va xi byela swona hi leswi, ‘Suka u yima, u dya nyama yo tala.’” (Daniyele 7:5) Hosi leyi yimeriwaka hi “bere” hi leyi yi fanekiseriwaka hi xifuva ni mavoko ya silivhere ya xifaniso lexikulu—nxaxamelo wa vafumi wa Meda-Peresiya (539-331 B.C.E.) ku sukela eka Dariyosi lowa Mumeda na Korexe Lonkulu ku ya gimeta hi Dariyosi wa Vunharhu.

11. Xana ku yimisiwa ka bere yo fanekisela hi tlhelo rin’we nileswi a yi ri ni timbambu tinharhu enon’wini wa yona a swi kombisa yini?

¹¹ Bere yo fanekisela a yi “yimisiwe hi tlhelo rin’we,” kumbexana leswaku yi lunghekela ku hlasela, yi hlula matiko kutani yi tshama yi ri mufumi wa misava. Kumbexana mayimelo lawa a ma endleriwa ku komba leswaku ntlhandlamano wa vafumi wa Peresiya a wu ta va ni matimba ehenhla ka hosi yin’we ya Meda, ku nga Dariyosi. Timbambu tinharhu leti nga exikarhi ka meno ya bere ti kombisa matlhelo manharhu lawa yi hluleke eka wona. “Bere” ya Meda-Peresiya yi ye en’walungwini yi ya hlula Babilona hi 539 B.C.E. Kutani yi ya etlhelo ra vupela-dyambu yi hundza eAsia Minor ku ya fika eThrace. Eku heteleleni, “bere” yi ye edzongeni yi hlula Egipta. Tanihi leswi minkarhi yin’wana nhlayo ya nharhu yi yimelaka ntamu lowukulu, timbambu tinharhu ti nga ha kandziyisa matimba lamakulu yo hlula ya bere lama fanekiselaka.

12. Xana ku yingisa ka bere yo fanekisela xileriso lexi nge: “Suka u yima, u dya nyama yo tala,” ku ve ni vuyelo byihi?

¹² “Bere” yi hlasele matiko hi ku landza marito lama nge: “Suka u yima, u dya nyama yo tala.” Hi ku herisa Babilona hi ku pfumelelana ni ku rhandza ka Xikwembu, Meda-Peresiya a yi ri eka xiyimo xo endla ntirho wa nkoka eka vanhu va Yehovha. Naswona yi wu endlile! (Vona “Hosi Leyi Lehisaka Mbilu,” eka tluka 149.) Hi ku tirhisa Korexe Lonkulu, Dariyosi wo Sungula (Dariyosi Lonkulu) na Atazekiseki wo Sungula, Meda-Peresiya ma ntshunxe makhumbi ya Vayuda ya le Babilona, ma va pfuna ku pfuxa tempele ya Yehovha ni ku lunghisa marhangu ya Yerusalema. Hi ku famba ka nkarhi, Meda-Peresiya wu fume miganga ya 127 leyi nga ehansi ka vulawuri bya hosi, kutani nuna wa Hosi ya Xisati Estere, Ahasuwerusi (Xerxes wo Sungula), a a ri “hosi ku suka eIndiya ku ya fika aEtiyopiya.” (Estere 1:1) Hambiswiritano, a ku ri ni xivandzana xin’wana lexi a xi ri kusuhi ni ku humelela.

RIVILO RO FANA NI RA YINGWE LEYI NGA NI TIMPAPA!

13. (a) Xana xivandzana xa vunharhu a xi yimela yini? (b) Xana ku nga vuriwa yini hi rivilo ra xivandzana xa vunharhu ni vulawuri lebyi a xi ri na byona?

¹³ Xivandzana xa vunharhu a xi ri lexi “fanaka ni yingwe, kambe enhlaneni wa xona a xi ri ni timpapa ta mune ta xivumbiwa lexi hahaka. Xivandzana lexi a xi ri ni tinhloko ta mune, kutani xi nyikiwa ku fuma.” (Daniyele 7:6) Ku fana ni nakulobye wa xona—khwiri ni mindzhumbi ya koporo swa xifaniso xa norho wa Nebukadnetsara—yingwe leyi nga ni timpapa ta mune, ni tinhloko ta mune a yi yimela ntlhandlamano wa vafumi va Makedoniya kumbe va Grikiya, ku sukela eka Alekzanda Lonkulu. Hi ntamu ni hi rivilo ro kota ra yingwe, Alekzanda u tsemakanye eAsia Minor, edzongeni ku ya aEgipta, ni ku ya fika endzilakanini wa le vupela-dyambu wa Indiya. (Ringanisa Habakuku 1:8.) Mfumo wa yena a wu ri wukulu ku tlula wa “bere,” hikuva a wu katsa Makedoniya, Grikiya ni Mfumo wa Peresiya.—Vona “Hosi Leyitsongo Yi Hlula Misava” eka tluka 153.

14. Xana “yingwe” yi ve ni tinhloko ta mune hi ndlela yihi?

¹⁴ “Yingwe” yi ve ni tinhloko ta mune endzhaku ka loko Alekzanda a file hi 323 B.C.E. Eku heteleleni, mune wa tindhuna takwe ti n’wi tlhandlamile eka swiyenge swo hambana-hambana swa mfumo wakwe. Seleucus a a lawula Mesopotamiya na Siriya. Ptolemy a a lawula Egipta na Palestina. Lysimachus a fuma eAsia Minor na Thrace, kasi Cassander u kume Makedoniya na Grikiya. (Vona “Mfumo Lowukulu Wu Avana” eka tluka 162.) Kutani ku pfuka nxungeto lowuntshwa.

XIVANDZANA LEXI CHAVISAKA XI HAMBANA NI SWIN’WANA

15. (a) Hlamusela xivandzana xa vumune. (b) Xana xivandzana xa vumune a xi yimela yini, naswona xi pfotlose ni ku lovisa xin’wana ni xin’wana lexi a xi ri emahlweni ka xona hi ndlela yihi?

¹⁵ Daniyele u hlamusele xivandzana xa vumune tanihi “lexi chavisaka, lexi nga ni khombo, lexi tiyeke hilaha ku nga tolovelekangiki.” U ye emahlweni a ku: “A xi ri ni meno ya nsimbi, lamakulu. A xi lovisa ni ku pfotlosa, leswi seleke a xi swi kandziyela hi milenge. Naswona a xi hambanile ni swivandzana swin’wana hinkwaswo swa le mahlweni ka xona, a xi ri ni timhondzo ta khume.” (Daniyele 7:7) Xivandzana lexi xo chavisa xi sungule xi ri mfumo wa Rhoma wa politiki ni nyimpi. Hakatsongo-tsongo xi teke swiyenge swa mune swa Grikiya swa Mfumo wa Grikiya, kutani hi lembe ra 30 B.C.E., Rhoma se a wu tikomba wu ri mfumo lowu tlhandlamaka wa misava evuprofeteni bya Bibele. Hi ku hlula xin’wana ni xin’wana lexi nga emahlweni ka wona hi mavuthu ya nyimpi, eku heteleleni Mfumo wa Rhoma wu hlanganise ndhawu leyi a yi sukela eSwihlaleni swa Britain ku hlanganisa ni ndhawu leyikulu ya Yuropa, ku ya fika eMediteraniya, ku hundza eBabilona ni ku ya fika eka Nsonga-nkulu wa Peresiya.

16. Hi rihi rungula leri ntsumi yi ri nyikeleke malunghana ni xivandzana xa vumune?

¹⁶ Hi ku tsakela ku kumisisa leswi vuriwaka hi xivandzana lexi a xi “chavisa hilaha ku nga tolovelekangiki,” Daniyele u rhiye ndleve loko ntsumi yi hlamusela: “Loko ku ri timhondzo [ta xona] ta khume, emfun’weni wolowo ku ta va ni tihosi ta khume; kambe ku ta va ni hosi yin’wana endzhaku ka tona, yona yi ta hambana ni leto sungula, yi ta tsongahata tihosi tinharhu.” (Daniyele 7:19, 20, 24) Xana “timhondzo ta khume,” kumbe “tihosi ta khume” a ku ri yini?

17. Xana “timhondzo ta khume” ta xivandzana xa vumune ti yimela yini?

¹⁷ Loko tiko ra Rhoma ri ya emahlweni ri fuwa ni ku ya ri hohloka swinene hikwalaho ka mahanyelo yo biha ya ntlawa lowu fumaka, matimba ya rona ya nyimpi ma hungutekile. Hi ku famba ka nkarhi, ku hunguteka ka matimba ya Rhoma ya nyimpi ku ve erivaleni swinene. Mfumo lowu nga ni matimba eku heteleleni wu avane wu va mimfumo yo tala. Tanihi leswi Bibele hakanyingi yi tirhisaka nhlayo ya khume ku kombisa ku helela, “timhondzo ta khume” ta xivandzana xa vumune ti yimela mimfumo hinkwayo leyi veke kona loko Rhoma ri pandzeka.—Ringanisa Deteronoma 4:13; Luka 15:8; 19:13, 16, 17.

18. Xana mfumo wa Rhoma wu hambete njhani wu lawula Yuropa malembe-xidzana yo hlaya, endzhaku ka ku susiwa ka mufumi wa wona wo hetelela?

¹⁸ Hambiswiritano, Mfumo wa Misava wa Rhoma, a wu helanga loko ku susiwa mufumi wa wona wo hetelela eRhoma hi 476 C.E. Ku ringana malembe-xidzana yo tala, Rhoma leri nga ni vapapa ri ye emahlweni ri lawula hi tlhelo ra politiki, ngopfu-ngopfu hi tlhelo ra vukhongeri, eYuropa. Ri lawule hi ku tirhisa fambiselo ra mufumi un’we, laha vaaki vo tala va le Yuropa a va ri ehansi ka mulawuri un’we, kutani va va ehansi ka hosi yin’we. Naswona tihosi hinkwato a ti amukela vulawuri bya mupapa. Hikwalaho Mfumo wa Rhoma wo Kwetsima, Rhoma ra vupapa ri ri emahlweni ka wona, wu lawule timhaka ta misava eka nguva yoleyo yo leha ya matimu leyi vuriwaka Nguva ya Munyama.

19. Hi ku ya hi n’wamatimu un’wana Rhoma a wu ringanisiwa njhani ni mimfumo ya le mahlweni?

¹⁹ I mani loyi a nga kanetaka leswaku xivandzana xa vumune a xi “[hambanile] ni mimfumo leyin’wana hinkwayo”? (Daniyele 7:7, 19, 23) Emhakeni leyi, n’wamatimu H. G. Wells u tsarile a ku: “Mfumo lowu lowuntshwa wa Rhoma . . . hi tindlela to hlayanyana a wu hambanile ni mimfumo yin’wana leyikulu leyi ku fikela enkarhini wolowo a yi ri ni matimba emisaveni leyi hluvukeke. . . . [A wu] hlanganisa vanhu vo tala va Magriki emisaveni, naswona vanhu lava vulavulaka Xihemiti ni Xisemiti a va nga talanga ngopfu loko va ringanisiwa ni va mfumo wihi ni wihi wa le mahlweni . . . Ku fikela sweswi a wu ri maendlelo lamantshwa ematin’wini . . . Mfumo wa Rhoma a wu ri hluke, a wu ri phakama leri nga tivikaniki; vanhu va le Rhoma va lave ku tikuma va nghene endleleni ya vulawuri byo khomisa.” Kambe xivandzana xa vumune a xi ta va ni hluke rin’wana.

RIMHONDZO LERITSONGO RI VA NI MATIMBA YA VULAWURI

20. Xana ntsumi yi ri yini malunghana ni ku mila ka rimhondzo leritsongo enhlokweni ya xivandzana xa vumune?

²⁰ Daniyele u te: “Ndzi ya emahlweni ndzi xiyisisa timhondzo, kutani waswivo, rimhondzo rin’wana, leritsongo, ri humelela exikarhi ka wona, kutani timhondzo tinharhu eka leto sungula ti hlomuriwa emahlweni ka rona.” (Daniyele 7:8) Malunghana ni ku mila loku, ntsumi yi byele Daniyele yi ku: “Ku ta va ni hosi yin’wana endzhaku ka tona [tihosi ta khume], yona yi ta hambana ni leto sungula, yi ta tsongahata tihosi tinharhu.” (Daniyele 7:24) Hosi leyi i mani, yi humelele rini, naswona hi tihi tihosi tinharhu leti yi ti tsongahateke?

21. Xana Britain yi ve rimhondzo leritsongo ro fanekisela ra xivandzana xa vumune hi ndlela yihi?

²¹ Anakanya hi swiendlakalo leswi landzelaka. Hi 55 B.C.E., Holobye wa Rhoma Julius Caesar u hlasele Britain kambe u tsandzekile ku kuma vutshamo lebyi tiyeke. Hi 43 C.E., Mufumi Claudius u sungule ku hlula loku tiyeke swinene etlhelo ra le dzongeni wa Britain. Kutani, hi 122 C.E., Mufumi Hadrian u sungule ku aka rirhangu ku suka eNambyeni wa Tyne ku ya Solway Firth, ri va ndzilakana wa le n’walungwini wa Mfumo wa Rhoma. Eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vuntlhanu, mavuthu ya Rhoma ma sukile exihlaleni xexo. N’wamatimu un’wana u hlamuserile a ku: “Eka lembe-xidzana ra vu-16, Nghilandhi a wu ri mfumo wa le hansi. Rifuwo ra kona a ri nga nyawuli loko ri ringanisiwa ni ra Netherlands. Vaaki va kona a va ri vatsongo swinene eka va le Furwa. Mavuthu ya kona lama hlomeke (ku katsa ni ya le matini) a ma tluriwa hi ya le Spain.” Swi le rivaleni leswaku enkarhini wolowo Britain a wu nga ri mfumo lowukulu, a wu ri rimhondzo leritsongo ro fanekisela ra xivandzana xa vumune. Kambe sweswo a swi ta hundzuka.

22. (a) Hi tihi timhondzo tin’wana tinharhu ta xivandzana leti rimhondzo “leritsongo” ri ti hluleke? (b) Kutani Britain yi ve yini?

²² Hi 1588, Philip wa Vumbirhi wa le Spain u hlele Nhlaselo wa le Spain wa Swikepe wo lwa na Britain. Ntlawa wa swikepe swa 130, leswi rhwaleke vavanuna vo tlula 24 000, ri lulame ni English Channel kutani ri hluriwa hi masocha ya le matini ya Britain ni ku kumiwa hi mheho leyikulu ni swidzedze swo kariha swa Atlantic. Xiendlakalo lexi “a xi vula ku hela hi xitshuketa ka matimba ya masocha ya le matini ma suka eSpain ma ya eNghilandhi,” ku vule n’wamatimu un’wana. Eka lembe-xidzana ra vu-17, Madachi ma endle bindzu lerikulu ro xavisa swikepe emisaveni. Hambiswiritano, leswi tikoloni a ti ya ti andza entsungeni wa malwandle, Britain wu hlule mfumo wolowo. Eka lembe-xidzana ra vu-18, vanhu va le Britain ni va le Furwa va lwe eAmerika N’walungu ni le Indiya, leswi yiseke eka Ntwanano wa le Paris hi 1763. Ntwanano lowu, hi ku vula ka mutsari William B. Willcox, “wu tiyisekise xikhundlha lexintshwa xa Britain xa ku va mfumo lowu tlakukeke eYuropa eka matiko lama nga le handle ka Yuropa.” Vulawuri bya Britain byi tiyisiwe hi ku hluriwa lokukulu ka Napoléon wa le Furwa hi 1815 C.E. Xisweswo, “tihosi tinharhu” leti Britain wu ti ‘tsongahateke’ a ku ri Spain, Netherlands na Furwa. (Daniyele 7:24) Hikwalaho, Britain wu ve mfumo lowukulu swinene emisaveni lowu nga ni tikoloni ni wa mabindzu. Ina, rimhondzo “leritsongo” ri kule ri va mfumo wa misava!

23. Xana rimhondzo leritsongo ro fanekisela ri ‘lovise misava hinkwayo’ hi ndlela yihi?

²³ Ntsumi yi byele Daniyele leswaku xivandzana xa vumune, kumbe mfumo wa vumune, a xi ta “lovisa misava hinkwayo.” (Daniyele 7:23) Sweswo swi endlekile eka xifundzha-nkulu xa Rhoma lexi tshameke xi vitaniwa Britannia. Eku heteleleni xi ve Mfumo wa Britain kutani xi “lovisa misava hinkwayo.” Hi nkarhi wun’we, mfumo lowu wu hlanganise n’we-xa-mune xa ndhawu ya misava ni n’we-xa-mune xa vaaki va yona.

24. Xana n’wamatimu un’wana u ri yini malunghana ni ku hambana ka Mfumo wa Britain ni mimfumo yin’wana?

²⁴ Tanihi leswi Mfumo wa Rhoma a wu hambanile ni mimfumo ya misava ya nkarhi lowu hundzeke, hosi leyi a yi fanekiseriwa hi rimhondzo “leritsongo” na yona a yi ta “hambana ni leto sungula.” (Daniyele 7:24) Malunghana ni Mfumo wa le Britain, n’wamatimu H. G. Wells u te: “Nchumu wo fana ni lowu a wu si tshama wu va kona. Xo sungula ni lexi nga xa nkoka swinene eka fambiselo hinkwaro a ku ri ‘hulumendhe leyi nga ni hosi’ ya Mimfumo leyi Hlanganeke ya Britain . . . Ku hava vulawuri kumbe byongo bya munhu ni un’we lebyi tshameke byi wu twisisa kahle Mfumo wa le Britain hi ku helela. A ku ri mpfangano wa swihluke ni minhlengeleto leyi a yi hambanile hi ku helela ni leswi swi tshameke swi vuriwa mfumo emahlweni ka ku va kona ka wona.”

25. (a) Eka swiendlakalo swa sweswinyana, xana rimhondzo leritsongo ri vumbiwa hi yini? (b) Xana rimhondzo “leritsongo” ri ni “mahlo yo fana ni mahlo ya munhu” ni “nomu lowu vulavulaka swilo swo hlamarisa” hi mukhuva wihi?

²⁵ Erimhondzweni leri “leritsongo” a ku katseka ni swin’wana handle ka Mfumo wa le Britain. Hi 1783, Britain wu amukele ku tifuma ka tikoloni ta wona ta le Amerika ta 13. Eku heteleleni United States of America yi hundzuke munghana wa Britain, leyi ku sukela eka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi veke tiko leri nga ni matimba emisaveni. Ni sweswi ra ha ri nakulobye lonkulu wa Britain. Mfumo wa misava wa swiyenge swimbirhi wa Anglo-Amerika wu vumba ‘rimhondzo leri nga ni mahlo.’ Hakunene, mfumo lowu wa misava wu ni vuxiyaxiya, wu xile! Wu ‘vulavula swilo swo hlamarisa,’ wu endla swiboho swa vo tala emisaveni ni ku tiendla muvulavuleri, kumbe “muprofeta wa mavunwa.”—Daniyele 7:8, 11, 20; Nhlavutelo 16:13; 19:20.

RIMHONDZO LERITSONGO RI LWA NI XIKWEMBU NI VAKWETSIMI VA XONA

26. Xana ntsumi yi vhumbhe yini malunghana ni leswi vuriwaka hi rimhondzo ro fanekisela ni leswi endliwaka eka Yehovha ni malandza yakwe?

²⁶ Daniyele u ye emahlweni a hlamusela xivono xakwe a ku: “Ndzi ya emahlweni ndzi languta loko rimhondzo rero ri lwa ni vakwetsimi, kutani ri va hlula.” (Daniyele 7:21) Malunghana ni “rimhondzo” leri, kumbe hosi, ntsumi ya Xikwembu yi vhumbhile yi ku: “Yi ta vula marito yo lwa ni La nge Henhla-henhla, yi ta tshamela ku karhata vakwetsimi va Loyi a Tlakukeke. Yi ta kunguhata ku hundzula minkarhi ni nawu, kutani va ta nyiketiwa evokweni ra yona ku ringana nkarhi, ni minkarhi ni xiphemu xa nkarhi.” (Daniyele 7:25) Xana xiphemu xa vuprofeta lebyi xi hetiseke njhani naswona rini?

27. (a) Xana “vakwetsimi” lava xanisiwaka hi rimhondzo “leritsongo” i vamani? (b) Xana rimhondzo ro fanekisela a ri lava ku “hundzula minkarhi ni nawu” hi ndlela yihi?

²⁷ “Vakwetsimi” lava xanisiwaka hi rimhondzo “leritsongo”—Mfumo wa Misava wa Anglo-Amerika—i valandzeri va Yesu lava totiweke hi moya lava nga emisaveni. (Varhoma 1:7; 1 Petro 2:9) Malembe yo tala emahlweni ka Nyimpi yo Sungula ya Misava, masalela ya vatotiwa lava ma tsundzuxe erivaleni leswaku hi 1914 a ku ta hela “nkarhi lowu vekiweke wa matiko.” (Luka 21:24) Loko nyimpi yi tlhekeka elembeni rero, a swi ri erivaleni leswaku rimhondzo “leritsongo” a ri honise xitsundzuxo lexi, hikuva ri hambeta ri karhata “vakwetsimi” lava totiweke. Mfumo wa Misava wa Anglo-Amerika wu kanetane ni matshalatshala ya vona yo hetisisa xilaveko (kumbe, “nawu”) xa Yehovha xa leswaku ku chumayeriwa mahungu lamanene ya Mfumo emisaveni hinkwayo hi timbhoni ta yena. (Matewu 24:14) Xisweswo rimhondzo “leritsongo” ri ringete “ku hundzula minkarhi ni nawu.”

28. “Nkarhi, ni minkarhi ni xiphemu xa nkarhi” yi lehe ku fika kwihi?

²⁸ Ntsumi ya Yehovha a yi vulavula hi nguva ya vuprofeta ya “nkarhi, ni minkarhi ni xiphemu xa nkarhi.” I nkarhi wo fikela kwihi wolowo? Vahlamuseri va Bibele hi ntolovelo va pfumela leswaku marito lawa ma vula minkarhi yinharhu ni hafu—ntsengo wa nkarhi wun’we, minkarhi yimbirhi ni hafu ya nkarhi. Tanihi leswi “minkarhi ya nkombo” ya Nebukadnetsara ya ku penga yi endleke malembe ya nkombo, minkarhi yinharhu ni hafu yi vula malembe manharhu ni hafu.c (Daniyele 4:16, 25) An American Translation yi hlayekisa xileswi: “Va ta hundziseriwa eka yena ku ringana lembe rin’we, malembe mambirhi ni hafu ya lembe.” Vuhundzuluxeri bya James Moffatt byi ri: “Ku ringana malembe manharhu ni hafu ya lembe.” Nkarhi lowu fanaka wu boxiwa eka Nhlavutelo 11:2-7, leyi vulaka leswaku timbhoni ta Xikwembu a ti ta chumayela ti ambale tinguvu to khwaxa ku ringana tin’hweti ta 42, kumbe masiku ya 1 260, kutani ti dlayiwa. Xana nguva leyi ya nkarhi yi sungule rini naswona yi hele rini?

29. Xana malembe manharhu ni hafu ya vuprofeta ma sungule ni ku hela rini?

²⁹ Eka Vakreste lava totiweke, Nyimpi yo Sungula ya Misava a yi vula ku ringiwa. Eku heleni ka 1914, a va langutele nxaniso. Entiyisweni, ndzimana ya lembe leyi hlawuleriweke lembe ra 1915 a yi ri xivutiso lexi Yesu a xi vutiseke vadyondzisiwa vakwe, “Xana ma swi kota ku nwa eka xinwelo xa mina?” A yi sekeriwe eka Matewu 20:22, King James Version. Hikwalaho, ku sukela hi December 1914, ntlawa wolowo lowutsongo wa timbhoni wu chumayele wu “ambale tinguvu to khwaxa.”

30. Xana Vakreste lava totiweke va kayakayisiwe njhani hi Mfumo wa Misava wa Anglo-Amerika hi Nyimpi yo Sungula ya Misava?

³⁰ Loko nyimpi yi tinyika matimba, Vakreste lava totiweke va langutane ni nkaneto lowukulu. Van’wana va khotsiwile. Vanhu vo fana na Frank Platt eNghilandhi na Robert Clegg eCanada, va xanisiwile hi valawuri lava nga ni nsele. Hi February 12, 1918, Vulawuri bya Britain eCanada byi yirise vholumo ya vunkombo leyi a ya ha ku humesiwa ya Studies in the Scriptures, leyi nge The Finished Mystery, swin’we ni swiphephana leswi nge The Bible Students Monthly. Eka n’hweti leyi landzeleke, Ndzawulo ya Vululami ya le United States yi vule leswaku ku humesiwa ka vholumo ya vunkombo a swi le nawini. Vuyelo byi ve byihi? Ina, makaya ma ngundzuvanyiwile, tibuku ti tekiwile naswona vagandzeri va Yehovha va khomiwile!

31. Xana “nkarhi, ni minkarhi ni xiphemu xa nkarhi” yi hele rini naswona hi ndlela yihi?

³¹ Ku kayakayisiwa ka vatotiwa va Xikwembu ku hele hi June 21, 1918, loko muungameri, J. F. Rutherford, ni swirho-nkulu swa Watch Tower Bible and Tract Society swi gweviwa hi swihehlo swa mavunwa leswaku swi tshama nkarhi wo leha ekhotsweni. Hi ku lava “ku hundzula minkarhi ni nawu” rimhondzo “leritsongo” a ri swi kotile ku dlaya ntirho wo chumayela lowu hleriweke. (Nhlavutelo 11:7) Hikwalaho nguva leyi vhumbhiweke ya “nkarhi, ni minkarhi ni xiphemu xa nkarhi” yi hele hi June 1918.

32. Ha yini u nga vulaka leswaku “vakwetsimi” a va lovisiwanga hi rimhondzo “leritsongo”?

³² Kambe “vakwetsimi” a va lovisiwanga hi ku kayakayisiwa hi rimhondzo “leritsongo.” Hilaha ku profetiweke hakona ebukwini ya Nhlavutelo, endzhaku ka nkarhi wo koma ku ri hava ntirho lowu endliwaka, Vakreste lava totiweke va hanyanyile, va tlhela va endla ntirho. (Nhlavutelo 11:11-13) Hi March 26, 1919, muungameri wa Watch Tower Bible and Tract Society ni vanakulobye vakwe va ntshunxiwile ekhotsweni, naswona endzhaku ka sweswo va ntshunxekile eka swihehlo swa vunwa leswi a va lumbetiwe ha swona. Endzhakunyana ka sweswo, masalela lama totiweke ma sungule ku tlhela ma hlela ntirho lowu engetelekeke. Kambe, xana rimhondzo “leritsongo” a ri ta langutana na yini?

NKULUKUMBA WA MASIKU A HLANGANISA HUVO

33. (a) Nkulukumba wa Masiku i mani? (b) Xana i yini ‘tibuku leti a ti pfuriwa’ eHubyeni ya le tilweni?

³³ Endzhaku ko boxa swivandzana swa mune, Daniyele u susa mahlo eka xivandzana xa vumune ma ya eka xivono xa le tilweni. U vona Nkulukumba wa Masiku a tshama exiluvelweni xakwe lexi vangamaka a ri Muavanyisi. Nkulukumba wa Masiku a ku na un’wana handle ka Yehovha Xikwembu. (Pisalema 90:2) Loko Huvo ya le tilweni yi sungula ku avanyisa, Daniyele u vona ‘tibuku ti pfuriwa.’ (Daniyele 7:9, 10) Tanihi leswi vukona bya Yehovha byi sukelaka enkarhini lowu nga pimekiki, lowu hundzeke, u ma tiva hinkwawo matimu ya munhu ku fana ni loko ma tsariwe ebukwini. U xiyisise swivandzana hinkwaswo swa mune swo fanekisela naswona a nga swi avanyisa hi ku landza vutivi lebyi a nga na byona.

34, 35. Xana ku ta endleka yini eka rimhondzo “leritsongo” ni mimfumo yin’wana ya swivandzana?

³⁴ Daniyele u ya emahlweni a ku: “Ndzi ya emahlweni ndzi languta enkarhini wolowo hikwalaho ka mpfumawulo wa marito yo hlamarisa lawa a ma vuriwa hi rimhondzo; ndzi ya emahlweni ndzi languta kukondza ku dlayiwa xivandzana, miri wa xona wu lovisiwa, wu nyiketiwa endzilweni lowu pfurhaka. Kambe swivandzana leswin’wana hinkwaswo, ku fuma ka swona ku susiwile, kutani swi lehiseriwa vutomi hi nkarhi ni nguva.” (Daniyele 7:11, 12) Ntsumi yi byela Daniyele yi ku: “Huvo yi sungula ku avanyisa, kutani eku heteleleni va teka ku fuma ka yona, leswaku yi herisiwa ni ku lovisiwa hilaha ku heleleke.”—Daniyele 7:26.

³⁵ Hi xileriso xa Muavanyisi Lonkulu, Yehovha Xikwembu, rimhondzo leri sandzeke Xikwembu ni ku kayakayisa “vakwetsimi” va xona ri ta langutana ni leswi endlekeke eka Mfumo wa Rhoma, lowu xaniseke Vakreste vo sungula. Ku fuma ka rona ku ta kuma ndzhuti ku yima. Ku katsa ni ku fuma ka “tihosi” ta le hansi to fana ni rimhondzo leti humeke eka Mfumo wa Rhoma. Kambe, ku vuriwa yini hi vulawuri lebyi humaka eka mimfumo leyi hundzeke yo fana ni xivandzana? Hilaha ku vhumbhiweke hakona, vutomi bya vona byi lehisiwe hi “nkarhi ni nguva.” Tindhawu ta byona ti tshame ti ri ni vaaki ku fikela esikwini ra hina. Hi xikombiso, Iraq yi kumeka endhawini ya khale ka Babilona. Peresiya (Iran) na Grikiya ta ha ri kona. Masalela ya mimfumo leyi ya misava i xiphemu xa Nhlangano wa Matiko. Mimfumo leyi na yona yi ta hela loko ku lovisiwa mfumo wo hetelela wa misava. Tihulumendhe hinkwato ta vanhu ti ta kukuriwa eka “nyimpi ya siku lerikulu ra Xikwembu xa Matimba Hinkwawo.” (Nhlavutelo 16:14, 16) Kambe, i mani la nga ta fuma misava?

KU FUMA LOKU TSHAMAKA HI MASIKU KU TSHINELE!

36, 37. (a) “Loyi a fanaka ni n’wana wa munhu” i mani, u humelele rini eHubyeni ya le tilweni naswona hi xikongomelo xihi? (b) Xana i yini lexi simekiweke hi 1914 C.E?

³⁶ Daniyele u huwelerile a ku: “Ndzi ya emahlweni ndzi languta eswivonweni swa nivusiku, kutani waswivo, lahaya mapapeni ya le matilweni a ku ri ni loyi a fanaka ni n’wana wa munhu a ri karhi a ta; kutani a nghena eka Nkulukumba wa Masiku, a tshinetiwa swinene emahlweni ka Yena.” (Daniyele 7:13) Loko a ri emisaveni, Yesu Kreste a a tivitana “N’wana wa munhu” a kombisa vuxaka bya yena ni vanhu. (Matewu 16:13; 25:31) Eka Sanedri, kumbe huvo leyikulu ya Vayuda, Yesu u te: “Mi ta vona N’wana wa munhu a tshame evokweni ra xinene ra matimba naswona a ta hi mapapa ya tilo.” (Matewu 26:64) Kutani exivonweni xa Daniyele, loyi a taka, loyi a nga vonakiki eka mahlo ya vanhu, ivi a nghena eka Yehovha Xikwembu a ku ri Yesu Kreste la pfuxiweke, la vangamisiweke. Xana leswi swi endleke rini?

³⁷ Hi Yesu Kreste, Xikwembu xi endle ntwanano wa Mfumo, hilaha xi wu endleke hakona na Hosi Davhida. (2 Samuwele 7:11-16; Luka 22:28-30) Loko “nkarhi lowu vekiweke wa matiko” wu hela hi 1914 C.E., Yesu Kreste, la nga mudyandzhaka wa Davhida wa vuhosi, a a ta amukela vulawuri bya Mfumo hilaha ku faneleke. Rungula ra Daniyele ra vuprofeta ri hlayekisa xileswi: “A nyikiwa ku fuma ni xindzhuti ni mfumo, leswaku vanhu, vanhu va matiko ni tindzimi hinkwato va n’wi tirhela. Ku fuma ka yena i ku fuma loku tshamaka hilaha ku nga heriki loku ku nga ta ka ku nga hundzi, mfumo wakwe a wu nge lovisiwi.” (Daniyele 7:14) Xisweswo, Mfumo wa Vumesiya wu simekiwe etilweni hi 1914. Hambiswiritano, vulawuri byi nyikiwa ni van’wana.

38, 39. I mani la nga ta amukela vulawuri lebyi tshamaka hi masiku emisaveni?

³⁸ Ntsumi yi te: “Vakwetsimi va Loyi a Tlakukeke va ta amukela mfumo.” (Daniyele 7:18, 22, 27) Yesu Kreste i mukwetsimi lonkulu. (Mintirho 3:14; 4:27, 30) “Vakwetsimi” lavan’wana lava hlanganyelaka eka vulawuri i Vakreste lava totiweke hi moya vo tshembeka va 144 000, lava va nga vadyandzhaka va Mfumo swin’we na Kreste. (Varhoma 1:7; 8:17; 2 Vatesalonika 1:5; 1 Petro 2:9) Va pfuxiwa eku feni va ri mimoya leyi nga fiki leswaku va fuma na Kreste eNtshaveni ya Siyoni ya le tilweni. (Nhlavutelo 2:10; 14:1; 20:6) Hikwalaho, Kreste Yesu ni Vakreste lava totiweke lava pfuxiweke va ta fuma misava ya vanhu.

³⁹ Malunghana ni vulawuri bya N’wana wa munhu ni “vakwetsimi” van’wana lava pfuxiweke, ntsumi ya Xikwembu yi te: “Mfumo ni ku fuma ni vukulu bya mimfumo leyi nga ehansi ka matilo hinkwawo yi nyikiwa vanhu lava va nga vakwetsimi va Loyi a Tlakukeke. Mfumo wa vona i mfumo lowu tshamaka hilaha ku nga heriki, naswona ku fuma hinkwako ku ta va tirhela ni ku va yingisa.” (Daniyele 7:27) Mawaku mikateko leyi vanhu lava yingisaka va nga ta yi kuma ehansi ka Mfumo wolowo!

40. Xana hi nga vuyeriwa njhani hi ku nyikela nyingiso enorhweni ni le swivonweni swa Daniyele?

⁴⁰ Daniyele a a nga ku lemuki ku hetiseka hinkwako loku hlamarisaka ka swivono swakwe leswi humaka eka Xikwembu. U te: “Makumu ya mhaka ma fika kwala. Loko ku ri mina, Daniyele, miehleketo ya mina yi hambete yi ndzi chavisa ngopfu, lerova ku languteka ka xikandza xa mina ku hundzuka; kambe mhaka leyi ndzi yi hlayise embilwini.” (Daniyele 7:28) Kambe, hina hi hanya enkarhini lowu hi nga swi kotaka ku twisisa ku hetiseka ka leswi Daniyele a swi voneke. Ku nyikela nyingiso eka vuprofeta lebyi swi ta tiyisa ripfumelo ra hina ni ku hi endla hi kholwa hilaha ku tiyeke leswaku Hosi ya Yehovha ya Vumesiya yi ta fuma misava.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

XANA U TWISISE YINI?

• Xana ‘swivandzana leswikulu swa mune leswi humaka elwandle’ swi yimela yini?

• Xana rimhondzo “leritsongo” ri vumba yini?

• Xana “vakwetsimi” va kayakayisiwe njhani hi rimhondzo leritsongo ro fanekisela eka Nyimpi yo Sungula ya Misava?

• Xana ku ta endleka yini eka rimhondzo leritsongo ro fanekisela ni mimfumo leyin’wana yo fana ni xivandzana?

• Xana u vuyeriwe njhani hi ku nyikela nyingiso enorhweni ni le swivonweni swa Daniyele malunghana ni “swivandzana swa mune leswikulu”?

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 149-152]

HOSI LEYI LEHISAKA MBILU

MUTSARI wa Mugriki wa lembe-xidzana ra vuntlhanu B.C.E., a a n’wi tsundzuka a ri hosi leyi lehisaka mbilu, leyinene. EBibeleni u vuriwa “mutotiwa” wa Xikwembu, ni “nyenyana leyi dyaka nyama” leyi taka yi “suka evuhuma-dyambu.” (Esaya 45:1; 46:11) Xisweswo hosi leyi ku vulavuriwaka ha yona i Korexe Lonkulu, wa Peresiya.

Ndhuma leyi Korexe a veke na yona yi sungule kwalomu ka 560/559 B.C.E. loko a tlhandlame tata wakwe Cambyses wo Sungula exiluvelweni xa Anshan, muti kumbe muganga wa khale ka Peresiya. Anshan enkarhini wolowo a wu ri ehansi ka vulawuri bya hosi leyikulu ya Hosi ya Meda, Astyages. Loko a pfukela vulawuri bya Meda, Korexe u hlule hi ku hatlisa hikwalaho ka leswi vuthu ra Astyages ri tshikeke ku lwa na yena. Kutani Korexe u sungule ku tshembiwa hi Vameda. Endzhaku ka sweswo, Vameda ni Vaperesiya va lwe va hlanganile va ri karhi va rhangeriwa hi yena. Hikwalaho ku ve ni vulawuri bya Meda-Peresiya lebyi hi ku famba ka nkarhi byi ndlandlamuxeke ku fuma ka byona ku suka eLwandle ra Aegean ku ya fika eNambyeni wa Indus.—Vona mepe.

Leswi mavuthu ya Vameda ni Vaperesiya a ma hlanganisiwile, Korexe u rhange hi ku ya lawula ndhawu leyi a yi ri ni madzolonga—ndhawu ya le vupela-dyambu ya Meda laha Hosi ya Lydia, ku nga Croesus, a yi byi ndlandlamuxa kona vulawuri bya yona ku ya endhawini ya Meda. Loko a hundzela endzilakanini wa le vuxeni wa Mfumo wa Lydia eAsia Minor, Korexe u hlule Croesus kutani a teka ntsindza wa yena, Sarda. Kutani Korexe u teke miti ya Ionia kutani Asia Minor hinkwaro a ri veka ehansi ka vulawuri bya Mfumo wa Meda-Peresiya. Hikwalaho u hundzuke la phikizanaka swinene na Babilona ni hosi ya wona, Nabonidus.

Kutani Korexe u lunghiselele ku lwa na Babilona wa matimba. Naswona ku sukela enkarhini wolowo ku ya emahlweni, u katsekile eku hetisiseni ka vuprofeta bya Bibele. Hi ku tirhisa muprofeta Esaya, kwalomu ka malembe-xidzana mambirhi emahlweni ka sweswo, Yehovha a a vule leswaku Korexe i mufumi loyi a a ta hlula Babilona ni ku ntshunxa Vayuda eku bohiweni. Ku vekiwa ka yena ka ha ri emahlweni hi kona loku endleke leswaku Matsalwa ma vula leswaku Korexe i “mutotiwa” wa Yehovha.—Esaya 44:26-28.

Loko Korexe a lwa na Babilona hi 539 B.C.E., a a langutane ni ndlopfu. Leswi a wu rhendzeriwe hi marhangu lamakulu ni musele wo enta, lowu pfulekeke lowu a wu cheletiwa hi nambu wa Yufrata, muti lowu a wu tikomba wu nga ta hluriwa. Laha Yufrata a wu tsemakanya kona exikarhi ka Babilona, a ku ri ni rirhangu ro kota ntshava leri nga ni tinyangwa letikulu ta koporo, emagiyagiyeni ya nambu. Xana Korexe a a ta wu tekisa ku yini Babilona?

Ku tlula lembe-xidzana emahlweni ka sweswo, Yehovha a a vhumbhe leswaku “mati ya yena ma ta onhiwa” naswona a vule leswaku “ma ta phya.” (Yeremiya 50:38) Hi ku pfumelelana ni vuprofeta lebyi, Korexe u hambukise mati ya Nambu wa Yufrata hi tikhilomitara ti nga ri tingani etlhelo ra n’walungu wa Babilona. Hiloko vuthu ra yena ri tlapfanyetela, ri pela nambu wolowo, ri khupuka xiganga lexi yaka erirhangwini, kutani ri nghena emutini hi ku olova hikwalaho ka leswi tinyangwa ta koporo a ti siyiwe ti pfulekile. Ku fana ni “nyenyana leyi dyaka nyama” leyi bvanyangetaka hi ku hatlisa, mufumi loyi “ku suka evuhuma-dyambu”—la humaka evuxeni—u teke Babilona hi vusiku byin’we!

Eka Vayuda va le Babilona, ku hlula ka Korexe a ku ri ku fika ka ntshunxeko lowu a ku ri khale wu rindziwile, ku ntshunxiwa evukhumbini ni ku hela ka malembe ya 70 ya ku onheteriwa ka tiko ra rikwavo. Kunene va fanele va nyanyukile swinene loko Korexe a humesa xileriso xa leswaku va tlhelela eYerusalema, va ya pfuxa tempele! Korexe u tlhele a va tlherisela swibya swa risima swa tempele leswi Nebukadnetsara a a fambe na swona eBabilona, a va nyika mpfumelelo wa le vuhosini wo tleketla timhandzi ku suka eLebanoni, ni ku humesa xuma endlwini ya hosi xo hakelela ntirho wo aka.—Ezra 1:1-11; 6:3-5.

Hi ntolovelo Korexe a landzela ndlela ya vumunhu, yo lehisa mbilu loko a tirhisana ni vanhu lava a va hluleke. Swi nga ha endleka leswaku vukhongeri byakwe hi byona lebyi vangeke leswaku a endlisa sweswo. Kumbexana, Korexe a a namarhele tidyondzo ta muprofeta wa le Peresiya, ku nga Zoroaster kutani a gandzela Ahura Mazda—xikwembu lexi ku ehleketiwaka leswaku xi tumbuluxe hinkwaswo leswi nga swinene. Ebukwini yakwe leyi nge The Zoroastrian Tradition, Farhang Mehr wa tsala: “Zoroaster u hlamusele Xikwembu xi ri mahanyelo lama hetisekeke. A a byela vanhu leswaku Ahura Mazda a nga rihiseli kambe u ni vululami, hikwalaho, a nga fanelanga a chaviwa kambe u fanele a rhandziwa.” Ku va ni ripfumelo eka xikwembu xa mahanyelo lamanene ni lexi nga ni vululami swi nga va swi khumbe ku tikhoma ka Korexe ni ku n’wi khutaza leswaku a anakanyela ni ku va ni vunene.

Hambiswiritano, hosi leyi a yi nga swi koti ku tiyiselela maxelo ya le Babilona. Ximumu lexi hisaka ngopfu a yi nga xi tsakeli. Kutani hambileswi Babilona a wu ri muti wa yona wa vuhosi wa mfumo, ni xivandla xa vukhongeri ni xa ndhavuko, hakanyingi a a wu ri ntsindza wa yona hi xixika. Entiyisweni, endzhaku ka ku hlula Babilona, hi ku hatlisa Korexe u tlhelele entsindza wakwe wa ximumu, ku nga Ekibatana, lowu kumekaka endhawini yo tlula timitara ta 1 900 ehenhla ka vuandlalo bya lwandle, ehansi ka Ntshava ya Alwand. Kwalaho a yi rhandza xixika lexi titimelaka, lexi pfaka xi antswisiwa hi ximumu xa kona xo tsakisa. Korexe u tlhele a aka xigodlho xo xonga eka ntsindza lowo sungula, ku nga Pasargadae (ekusuhi na Persepolis), eka tikhilomitara ta kwalomu ka 650 edzonga-vuxa bya Ekibatana. Vutshamo bya kona a yi tumbela eka byona.

Xisweswo Korexe u tikombe a ri muhluri la nga ni xivindzi ni hosi leyi lehisaka mbilu. Ku fuma kakwe ka malembe ya 30 ku hele loko a fa hi 530 B.C.E. loko a ri epfhumbeni ra nyimpi. Jaha rakwe Cambyses wa Vumbirhi u n’wi tlhandlamile exiluvelweni xa Peresiya.

XANA U TWISISE YINI?

• Xana Korexe lowa Muperesiya u tikombe njhani a ri “mutotiwa” wa Yehovha?

• Hi wihi ntirho wa nkoka lowu Korexe a wu endleleke vanhu va Yehovha?

• Xana Korexe u va khome njhani vanhu lava a va hluleke?

[Mepe]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

MFUMO WA MEDA-PERESIYA

MAKEDONIYA

Memphis

EGIPTA

ETIYOPIYA

Yerusalema

Babilona

Ekibatana

Susa

Persepolis

INDIYA

[Xifaniso]

Sirha-bako ra Korexe, ePasargadae

[Xifaniso]

Nkovotlo lowu kombisaka Korexe, ePasargadae

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 153-161]

HOSI LEYITSONGO YI HLULA MISAVA

KWALOMU ka malembe ya 2 300 lama hundzeke, ndhuna ya vuthu ya misisi yo kwalala leyi nga ni malembe ya kwalomu ka 20, a yi yime eribuweni ra Lwandle ra Mediteraniya. Mahlo ya yona a ma honolele muti wa xihlala lowu a wu ri eka mpfhuka wa kwalomu ka khilomitara. Leswi yi arisiweke ku nghena, ndhuna leyi yi hlundzukeke a yi tiyimisele ku hlula muti lowu. Xana a yi lava ku wu hlaserisa ku yini? A yi lava ku aka ndlela leyi tlulelaka exihlaleni lexi kutani yi nghenisa mavuthu ya yona ma lwa ni muti lowu. Ku akiwa ka ndlela leyi se a ku sungurile.

Kambe rungula leri humaka eka hosi leyikulu ya Mfumo wa Peresiya ri kavanyete ndhuna leyi leyitsongo. Leswi a a lava ku hlayisa ku rhula, mufumi wa le Peresiya u yi tshembise nchumu lowukulu: Titalenta ta nsuku ta 10 000 (tirhandi to tlula 12 wa magidi ya timiliyoni hi mpimo wa sweswi), xihlambanyo xa un’wana wa vanhwanyana va hosi loko a tekiwa ni ku lawula ndhawu hinkwayo ya le vupela-dyambu ya Mfumo wa Peresiya. Leswi hinkwaswo a swi tshembisiwa ku humesiwa loko ko tlheriseriwa ndyangu wa hosi, lowu ndhuna a yi wu tekile.

Muungameri loyi a a langutane ni xiboho xo amukela kumbe ku ala leswi swi tshembisiweke a ku ri Alekzanda wa Vunharhu wa le Makedoniya. Xana a a fanele a amukela leswi a tshembisiwaka swona? N’wamatimu Ulrich Wilcken u ri: “A ku ri nkarhi lowu nga ni khombo emisaveni ya khale. Hakunene, vuyelo bya xiboho xakwe, byi hlanganisa Malembe ya le Xikarhi ku ta fika esikwini ra hina, eVuxeni swin’we ni le Vupela-dyambu.” Hi nga si kambisisa nhlamulo ya Alekzanda, a hi voneni leswaku hi swihi swiendlakalo leswi yiseke eka nkarhi lowu wa nkoka.

MATIMU YA MUHLURI

Alekzanda u tswariwe ePella, Makedoniya, hi 356 B.C.E. Tata wakwe a ku ri Hosi Philip wa Vumbirhi, kasi mana wakwe a ku ri Olympias. U dyondzise Alekzanda leswaku tihosi ta le Makedoniya ti hume eka Hercules, n’wana wa xikwembu xa Mugriki, ku nga Zeus. Hi ku ya hi Olympias, kokwana wa Alekzanda a ku ri Achilles, nghwazi ya xiphato xa Homer lexi nge lliad. Leswi a kurisiwe hi ndlela yoleyo hi vatswari vakwe leswaku a kota ku hlula ni ku kuma ku vangama ka vuhosi, Alekzanda lontsongo a nga ri na mhaka ngopfu ni mintirho yin’wana. Loko a vutisiwa leswaku a nga wu nghenela mphikizano wo tsutsuma wa Mintlango ya Tiolimpiki, Alekzanda u vule leswaku a a ta wu nghenela loko o tsutsuma ni tihosi. Xikongomelo xa yena a ku ri ku endla swiendlo leswikulu swo tlula swa tata wakwe ni ku va ni ndhuma hi swiendlo swakwe.

Loko a ri ni malembe ya 13, Alekzanda u dyondzisiwe hi mutivi wa filosofi wa Mugriki, ku nga Aristotle, loyi a n’wi pfuneke leswaku a tsakela filosofi, vutshunguri ni sayense. A swi tiviwi kahle leswaku tidyondzo ta filosofi ta Aristotle ti yi khumbe ku fikela kwihi ndlela leyi Alekzanda a anakanya ha yona. Bertrand Russell mutivi wa filosofi wa lembe-xidzana ra vu-20 u ri: “Swi tikomba swi antswa ku vula leswaku eka swo tala mavonelo ya lava vambirhi a ma nga fani. Mavonelo ya politiki ya Aristotle a ma sekeriwe eka xiyimo xa muti wa Grikiya lexi a xi ya xi hohloka.” Mianakanyo ya hulumendhe ya muti lowutsongo a yi nga ta amukeleka eka hosana leyi a yi lava ku vumba mfumo lowukulu lowu hlanganeke. Nakambe, swi le rivaleni leswaku Alekzanda a a nga xi tshembi kahle xileriso xa Aristotle xo khoma lava nga riki Magriki ku fana ni mahlonga, hikuva yena a langutele leswaku ku va ni mfumo wa ku khomisana loku humelelaka exikarhi ka lava hluleke ni lava hluriweke.

Hambiswiritano, a swi kanakanisi leswaku Aristotle u hlakulele ku tsakela ka Alekzanda eku hlayeni ni le ku dyondzeni. Alekzanda u tshame a ri muhlayi la hisekaka evuton’wini byakwe hinkwabyo, a a rhandza ngopfu vutsari bya Homer. Ku vuriwa leswaku a hlaya xiphato lexi nge lliad—tilayini hinkwato ta 15 693 ta vuphati—hi mbilu.

Ku dyondzisiwa hi Aristotle ku hele hi xitshuketa hi 340 B.C.E. loko hosana leyi ya malembe ya 16 hi vukhale yi tlhelela ePella yi ya fuma eMakedoniya loko tata wa yona a nga ri kona. Hosana leyi yi nga mudyandzhaka a yi hlwelanga ku tikombisa eku hluleni ka nyimpi. Leswi tsakiseke Philip, hileswaku hi ku hatlisa yi herise rixaka leri xandzukaka ra Thracian, ku nga Maedi, yi teka muti wa vona lowukulu hi xihatla, kutani yi wu thya vito ra Alexandroúpolis, hi ku landza vito ra yona.

KU HLULA KU YA EMAHLWENI

Ku dlayiwa ka Philip hi 336 B.C.E. ku endle leswaku Alekzanda wa malembe ya 20 hi vukhale a kuma ndzhaka yo tshama exiluvelweni xa Makedoniya. Loko a nghena eAsia hi le Hellespont (laha sweswi ku nga Dardanelles) hi ximun’wana xa 334 B.C.E., Alekzanda u sungule tsima ra ku hlula a ri ni vuthu leritsongo ra masocha ya 30 000 lama fambaka hi milenge ni vagadi va tihanci va 5 000 kambe leri a ri humelela. Vuthu ra yena a ri heleketiwa hi tinjhiniyara, vakamberi, vampfampfarhuti va ku yima ka miako, vativi va sayense ni van’wamatimu.

ENambyeni wa Granicus etlhelo ra le n’walungu-vupela-dyambu bya Asia Minor (laha sweswi ku nga Turkey), Alekzanda u hlule nyimpi yakwe yo sungula loko a lwa ni Vaperesiya. Hi xixika xexo u hlule Asia Minor ya le vupela-dyambu. Hi xixikana lexi tlhandlameke, nyimpi ya vumbirhi leyikulu ngopfu swin’we ni Vaperesiya yi lweriwe eIssus, etlhelo ra le dzonga-vuxa bya Asia Minor. Dariyosi wa Vunharhu, Hosi leyikulu ya Peresiya, u tile a ta hlangana na Alekzanda a ri ni vuthu ra vavanuna va kwalomu ka hafu ya miliyoni. Dariyosi la titshembaka ku tlurisa mpimo u te ni mana wakwe, nsati wakwe ni swirho swin’wana swa ndyangu wakwe leswaku va ta vona hi ya vona, ku hlula loku a ku ta hlamarisa. Kambe Vaperesiya a va nga wu lunghekelanga nhlaselo wa xitshuketa ni wa matimba wa vanhu va le Makedoniya. Mavuthu ya Alekzanda ma hlule vuthu ra Peresiya hi ku helela, kutani Dariyosi a baleka, a siya ndyangu wakwe emavokweni ya Alekzanda.

Ematshan’weni yo hlongorisa Vaperesiya lava balekaka, Alekzanda u ye etlhelo ra le dzongeni ku lulama ni Ribuwa ra Mediteraniya, a hlula xivandla lexi a xi tirhisiwa hi ntlawa wa swikepe swa Peresiya, wa matimba. Kambe muti wa xihlala wa Tiri wu sivele nhlaselo lowu. Leswi a a tiyimisele ku wu hlula, Alekzanda u sungule nhlaselo lowu tekeke tin’hweti ta nkombo. Hi nkarhi wa nhlaselo lowu ku endleke xitshembiso xo endla ku rhula xa Dariyosi lexi boxiweke eku sunguleni. Ku pfumelelana ka kona a ku twala swinene lerova mutsundzuxi wa Alekzanda la tshembekaka, ku nga Parmenio u te: ‘Loko a ndzi ri Alekzanda, a ndzi ta swi amukela.’ Kambe ndhuna leyi leyitsongo yi angule yi ku: ‘Na mina a ndzi ta swi amukela, loko a ndzi ri Parmenio.’ Hi ku ala ku endla ntwanano, Alekzanda u ye emahlweni ni nhlaselo wolowo kutani a lovisa mufumi yoloye la tinyungubyisaka wa le lwandle hi July 332 B.C.E.

Alekzanda u hundzele edzongeni, a hlula Gaza, a tshika Yerusalema, lowu wu tinyiketeke eka yena. Hikwalaho ka leswi Egipta a wu phirhiwe hi ku fuma ka Peresiya, wu n’wi amukele a ri mukutsuri. Loko a ri eMemphis u endle gandzelo eka nkunzi leyi nga Apis, xisweswo a tsakisa vaprista va Vaegipta. U tlhele a sungula muti wa Alexandria, lowu hi ku famba ka nkarhi wu faneke na Atena, wu va xivandla xa ku dyondza naswona wa ha ri ni vito ra yena.

Endzhaku ka sweswo, Alekzanda u hundzukele en’walungu-vuxa, a tsemakanya ePalestina, a ya etlhelo ra Nambu wa Tigris. Hi lembe ra 331 B.C.E., u nghenele nyimpi ya vunharhu leyikulu swinene ni Vaperesiya, eGaugamela, ekusuhinyana ni marhumbi ya Ninivha. Kutani vavanuna va Alekzanda va 47 000 va hlule vuthu ra Peresiya leri a ri tlhele ri hleriwa ri ri na vavanuna va kwalomu ka 250 000! Dariyosi u balekile kutani endzhaku ka sweswo a dlayiwa hi vanhu varikwavo.

Hi ku nyanyuriwa hi ku hlula, Alekzanda u hundzukele etlhelo ra le dzongeni kutani a teka ntsindza wa Peresiya lowu a wu tirhisiwa hi xixika, ku nga Babilona. U tlhele a teka mintsindza ya le Susa na Persepolis, a teka vuhlayiselo bya xuma lebyikulu bya Peresiya kutani a hisa xigodlho lexikulu xa Xerxes. Eku heteleleni, u teke ntsindza wa le Ekibatana. Muhluri loyi wa rivilo u teke mfumo hinkwawo wa Peresiya, a ya etlhelo ra le vuxeni ku ya fika eNambyeni wa Indus, lowu wu nga Pakistan manguva lawa.

Loko a tsemakanya Indus, endhawini leyi tsemaka xifundzha-nkulu xa le Peresiya xa Taxila, Alekzanda u hlangane ni nala lonkulu, hosi ya le Indiya, ku nga Porus. Loko a lwa na yena, Alekzanda a a lwa nyimpi yakwe leyikulu ya vumune, yo hetelela, hi June 326 B.C.E. Vuthu ra Porus a ri katsa masocha ya 35 000 ni tindlopfu ta 200, leti a ti chavisa tihanci ta le Makedoniya. Nyimpi leyi a yi ri yikulu swinene naswona ku halake ngati yo tala, kambe mavuthu ya Alekzanda ma hlurile. Porus u tinyiketile kutani a endla xinghana.

Ku hundze malembe yo tlula nhungu ku sukela loko vuthu ra le Makedoniya ri tsemakanye ri ya nghena eAsia, masocha ya kona a ma karhele naswona a ma tsundzuke eka rikwavo. Hi ku hetiwa mongo hi ku lwa nyimpi leyikulu na Porus, a va lava ku tlhelela ekaya. Hambileswi eku sunguleni a va kanakana, Alekzanda u pfumelelane ni leswi a va swi lava. Hakunene Grikiya a wu hundzuke mfumo wa misava. Leswi a ku simekiwe tikoloni ta Magriki ematikweni lama hluriweke, ririmi ra Xigriki ni ndhavuko wa kona swi hangalake endhawini hinkwayo.

WANUNA LA TAMELEKE XITLHANGU

Xinamarheti lexi a xi hlanganisa vuthu ra Makedoniya ri nga hambani eka malembe lawa ri hluleke ha wona a ku ri vumunhu bya Alekzanda. Endzhaku ka tinyimpi, hi ntolovelo Alekzanda a a endzela lava vavisekeke, a kambela timbanga ta kona, a bumabumela masocha hi swiendlo swa wona swa vurhena, kutani a ma nkhensa hi xuma lexi fambelanaka ni mintirho ya wona. Loko ku ri lawa ma feke enyimpini, Alekzanda a a ma lunghiselela xilahlo lexinene. Vatswari ni vana va vavanuna lava feke a va nga hakerisiwi swibalo hinkwaswo ni mintirho yin’wana. Leswaku ku va ni vuhungasi endzhaku ka tinyimpi, Alekzanda a a hlela mintlango ni mimphikizano. Eka xiendlakalo xin’wana, u lunghiselele leswaku vavanuna lava a va ha ku teka va kuma nkarhi wo wisa, leswaku va kota ku tshama ni vasati va vona hi xixika, eMakedoniya. Swiendlo sweswo swi endle leswaku a rhandziwa ni ku tsakeriwa hi vavanuna va yena.

Malunghana ni vukati bya Alekzanda swin’we na Roxana, N’wana wa Xisati wa Hosi wa le Bactria, mutsari wa matimu ya vanhu wa Mugriki, ku nga Plutarch wa tsala a ku: “Kunene, a ku ri mhaka ya rirhandzu, kambe hi nkarhi lowu fanaka yi tikomba yi hoxa xandla eka leswi a swi anakanya. Hikuva swi tsakise vanhu lava hluriweke loko va n’wi vona a hlawula wansati exikarhi ka vona, naswona swi va endle va n’wi rhandza swinene, ku kuma leswaku hi ku navela loku a a ri na kona, yena wanuna wo ringanisela swinene, u swi kotile ku tikhoma kukondza a n’wi teka hi nawu ni hi ndlela leyi xiximekaka.”

Alekzanda nakambe a a xixima vukati bya van’wana. Hambileswi nsati wa Hosi Dariyosi a a ri khumbi eka yena, u tiyisekisile leswaku u khomiwa hi xichavo. Hilaha ku fanaka, loko a twa leswaku masocha mambirhi ya le Makedoniya ma onhe vavasati va vanhu vambe, u lerise leswaku va dlayiwa loko vo kumiwa va ri ni nandzu.

Ku fana ni mana wakwe, Olympias, Alekzanda a a tinyiketele ngopfu eka vukhongeri. A a hamba a endla gandzelo emahlweni ni le ndzhaku ka tinyimpi ni ku vutisa vanyamusoro wakwe malunghana ni nkoka wa mihlolo yin’wana leyi a yi endleka. Nakambe u vutise xingomantanda xa Amoni, eLibiya. Kutani eBabilona u hetisise swileriso swa Vakalidiya malunghana ni gandzelo, ngopfu-ngopfu eka xikwembu xa le Babilona, Bel (Marduk).

Hambileswi Alekzanda a a ringanisela eka ndlela leyi a dya ha yona, eku heteleleni a nwa ku tlula mpimo. A a phyaphyarha loko a nwa xinwelo xin’wana ni xin’wana xa vhinyo kutani a tinyungubyisa hi swiendlo swakwe. Xin’wana xa swiendlo swo biha swa Alekzanda a ku ri loko a dlaya munghana wakwe, Clitus, hikwalaho ka mholovo leyi vangiweke hi ku pyopyiwa. Kambe Alekzanda u twe ku vava swinene lerova ku ringana masiku manharhu a a etlele esangwini rakwe, a nga dyi nchumu hambi ku ri ku nwa. Eku heteleleni, vanghana vakwe va swi kotile ku n’wi sindzisa leswaku a dya.

Loko nkarhi wu ri karhi wu famba, leswi Alekzanda a a lava ku dzuneka swi endle leswaku a kombisa timfanelo tin’wana leti nga tsakisiki. U sungule ku pfumela swihehlo swa mavunwa hi ku olova, ivi a sungula ku xupula vanhu hi nsele lowukulu. Hi xikombiso, hi ku endliwa a pfumela leswaku Philotas a katseka eka rhengu ra ku n’wi dlaya, Alekzanda u endle leswaku yena ni tata wakwe, Parmenio, mutsundzuxi loyi a a tshameke a n’wi tshemba, va dlayiwa.

KU HLURIWA KUN’WE NTSENA

Endzhakunyana ka ku tlhelela eBabilona, Alekzanda u khomiwe hi dari, naswona a nga swi kotanga ku tshunguleka eka rona. Hi June 13, 323 B.C.E., endzhaku ka ku hanya malembe ya 32 ni tin’hweti ta nhungu ntsena, Alekzanda u hluriwe hi nala lonkulu swinene, ku nga rifu.

A swi ri hilaha vavanuna van’wana vo tlhariha va le Indiya va vuleke hakona: “Wena Hosi Alekzanda, wanuna un’wana ni un’wana u ni xiphemu lexitsongo ngopfu xa misava leyi hi yimeke eka yona; kutani leswi wena u nga wanuna kukota vavanuna van’wana, handle ka leswi u nga ni migingiriko ni nkhinkhi, u tsendzeleka ni misava leyi hinkwayo ekule ni le kaya ra wena, u tikarhata, u karhata ni van’wana. Kambe ku nga ri khale u ta fa, naswona lexi u nga ta va na xona i misava leyi u nga ta lahliwa eka yona ntsena.”

XANA U TWISISE YINI?

• Xana matimu ya Alekzanda Lonkulu a ku ri wahi?

• Endzhakunyana ka ku kuma xiluvelo xa Makedoniya, hi rihi tsima leri Alekzanda a ri sunguleke?

• Hlamusela ku hlula kun’wana ka Alekzanda.

• Xana ku nga vuriwa yini hi vumunhu bya Alekzanda?

[Mepe]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

KU HLULA KA ALEKZANDA

MAKEDONIYA

EGIPTA

Babilona

Nambu wa Indus

[Xifaniso]

Alekzanda

[Xifaniso]

Aristotle ni xichudeni xakwe Alekzanda

[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro]

[Xifaniso]

Xifaniso lexi ku vuriwaka leswaku xi kombisa Alekzanda Lonkulu

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 162, 163]

MFUMO LOWUKULU WU AVANA

MALUNGHANA ni mfumo wa Alekzanda Lonkulu, Bibele yi vhumbhe leswaku ku ta ni va ni ku hambana ni ku avana “kambe ku nga ri hi ku pfumelelana ni vulawuri bya y[e]na.” (Daniyele 11:3, 4) Hikwalaho, ku nga si hela malembe ya 14 endzhaku ka rifu ra Alekzanda ra xitshuketa hi 323 B.C.E., n’wana wakwe wa le nawini, ku nga Alekzanda wa Vumune ni n’wana wakwe la nga riki wa le nawini, ku nga Heracles va dlayiwile.

Hi lembe ra 301 B.C.E., mune wa tindhuna ta Alekzanda ti tiendle valawuri va mfumo lowukulu lowu a wu endliwe hi mukongomisi wa vona. Ndhuna Cassander u lawule Makedoniya na Grikiya. Ndhuna Lysimachus u teke Asia Minor na Thrace. Seleucus wo Sungula Nicator, u teke Mesopotamiya na Siriya. Kutani Ptolemy Lagus, kumbe Ptolemy wo Sungula, u lawule Egipta na Palestina. Ku suka eka mfumo wun’we lowukulu wa Alekzanda ku hume mimfumo ya mune ya Magriki kumbe ya le Grikiya.

Eka mimfumo leyi ya mune ya Grikiya, ku fuma ka Cassander hi kona loku a ku kome ngopfu. Malembe ma nga ri mangani endzhaku ka loko Cassander a sungule ku fuma, vanhu vaxinuna lava nga va rixaka rakwe va file, kutani hi 285 B.C.E., Lysimachus u lawule ndhawu ya le Yuropa ya Mfumo wa Grikiya. Endzhaku ka malembe ya mune, Lysimachus u dlayiwile enyimpini hi Seleucus wo Sungula Nicator, leswi endleke leswaku a lawula ndhawu leyikulu ya miganga ya Asia. Seleucus u ve wo sungula eka ntlhandlamano wa tihosi ta Seleucus eSiriya. U sungule Antiyoka eSiriya kutani a wu endla ntsindza wakwe lowuntshwa. Seleucus u dlayiwile hi 281 B.C.E. kambe ntlhandlamano wa vafumi lowu a wu simekeke wu ye emahlweni wu fuma ku fikela hi 64 B.C.E., loko Pompey Ndhuna ya le Rhoma a endla Siriya wu va xifundzha-nkulu xa Rhoma.

Eka swiyenge swa mune swa mfumo wa Alekzanda, mfumo wa Ptolemy hi wona lowu tshameke nkarhi wo leha. Ptolemy wo Sungula u ve hosi hi 305 B.C.E. kutani a va wo sungula eka tihosi ta le Makedoniya, kumbe Vafaro, va Egipta. Hi ku endla Alexandria wu va ntsindza, u sungule nongonoko wo hluvukisa ndhawu yoleyo hi ku hatlisa. Wun’wana wa mintirho yakwe leyikulu swinene yo aka a ku ri Layiburari leyi dumeke ya Alexandria. Leswaku a langutela ntirho lowu lowukulu, Ptolemy u tise xidyondzi lexi xiyekaka xa le Atena lexi humaka eGrikiya, ku nga Demetrius Phalereus. Hi ku landza xiviko, hi lembe-xidzana ro sungula C.E., layiburari leyi a yi tamele tibuku-nsongwa ta miliyoni. Ntlhandlamano wa vafumi wa Ptolemy wu ye emahlweni wu fuma aEgipta kukondza wu hluriwa hi Rhoma hi 30 B.C.E. Kutani Rhoma wu sive Grikiya wu va mfumo lowukulu emisaveni.

XANA U TWISISE YINI?

• Xana mfumo lowukulu wa Alekzanda wu avane hi ndlela yihi?

• Xana ntlhandlamano wa tihosi ta Seleucus wu ye emahlweni wu fuma eSiriya ku fikela rini?

• Xana mfumo wa Ptolemy wa Egipta wu hele rini?

[Mepe]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

KU AVANA KA MFUMO WA ALEKZANDA

Ptolemy wo Sungula

Cassander

Lysimachus

Seleucus wo Sungula

[Swifaniso]

Ptolemy wo Sungula

Seleucus wo Sungula

[Dayagramu/Xifaniso lexi nga eka tluka 139]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

MIMFUMO YA MISAVA YA VUPROFETA BYA DANIYELE

Xifaniso lexikulu (Daniyele 2:31-45)

Swivandzana swa mune swi huma elwandle (Daniyele 7:3-8, 17, 25)

BABILONA ku sukela hi 607 B.C.E.

MEDA-PERESIYA ku sukela hi 539 B.C.E.

GRIKIYA ku sukela hi 331 B.C.E.

RHOMA ku sukela hi 30 B.C.E.

MFUMO WA MISAVA WA ANGLO-AMERIKA ku sukela hi 1763 C.E.

MISAVA LEYI AVANEKE HI TLHELO RA POLITIKI enkarhini wa makumu

[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 128]

[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 147]