Vutomi

Nhlamuselo: I xiyimo xa ku va la hanyaka lexi hambanisaka swimilana, swiharhi, vanhu ni swivumbiwa swa moya eka swilo leswi nga hanyiki. Swilo leswi hanyaka leswi hi swi vonaka hi ntolovelo swi ni vuswikoti bya ku kula, ku aka tisele, ku angula eka swilo leswi twiwaka swa le handle ni ku tswala. Swimilana swi na byona vutomi kambe ku nga ri vutomi byo fana ni bya moya-xiviri lowu nga ni mianakanyo. Eka mimoya-xiviri ya laha misaveni, ku nga swiharhi ni vanhu, ku ni matimba ya vutomi lama swi hanyisaka ni ku hefemula loku tiyisaka matimba wolawo ya vutomi.

Vutomi hi mongo lowu heleleke, i mfanelo ya vukona lebyi hetisekeke. Moya-xiviri wa munhu wa fa. Kambe malandza yo tshembeka ya Xikwembu ma ni ntshembo wa ku hanya vutomi lebyi nga heriki hi ku hetiseka—vo tala va ta hanya emisaveni, “ntlhambinyana” wu ta hanya etilweni tanihi vadyandzhaka va Mfumo wa Xikwembu. Loko swi pfuxeriwa evuton’wini bya moya, swirho swa ntlawa wa Mfumo na swona swi nyikiwa ku nga fi, vutomi lebyi nga laviki ku tiyisiwa hi nchumu wo karhi lowu vumbiweke.

Xana hi xihi xikongomelo xa vutomi bya munhu?

Xisekelo xo va ni xikongomelo evuton’wini bya hina i ku xiya Xihlovo xa vutomi. Loko a swi ri leswaku vutomi byi endleke hi xiwelo, vukona bya hina, kahle-kahle, a byi nga ta va na xikongomelo, naswona a ku nga ta va na vumundzuku lebyi tiyeke lebyi a hi ta byi kunguhatela. Kambe Mintirho 17:24, 25, 28 yi hi byela leswaku: “Xikwembu lexi nga endla misava ni hinkwaswo leswi nga ka yona . . . hi xona lexi nyikaka un’wana ni un’wana vutomi, ni ku hefemula, ni swilo hinkwaswo. Hikuva eka xona, ha hanya, ha tshuka-tshuka, naswona, hi va kona.” Nhlavutelo 4:11, leyi vulavulaka hi Xikwembu, yi engetela yi ku: “We Hosi, Xikwembu xa hina, u lulameriwile hi ku amukela ku twala, ni ku dzunisiwa, ni matimba, hikuva hi wena Muendli wa swilo hinkwaswo, kutani hi ku rhandza ka wena swi tumbulukile, swi kuma ku hanya.” (Nakambe vona matluka 409-14, ehansi ka xihloko-nkulu lexi nge “Xikwembu.”)

Ku pfilunganyeka ku va kona loko munhu a hanya hi ndlela leyi hambaneke ni swilaveko swa Muvumbi ni swiletelo swakwe leswi tisaka ntsako. Vagalatiya 6:7, 8 ya tsundzuxa: “Mi nga tshuki mi tixisa: Xikwembu a xi vungunyiwi; xin’wana ni xin’wana lexi munhu a xi byalaka, ú ta tshovela xona; loyi a byalaka swo tsakisa ntumbuluko wa yena wa nyama, ú ta tshovela leswo bola.”—Na Vagalatiya 5:19-21. (Nakambe vona xihloko-nkulu lexi nge “Vutilawuri.”)

Xidyoho xa Adamu lexi vanhu va velekiweke na xona xi va sivela ku tsakela vutomi hi ku helela tanihi leswi a ku ri xikongomelo xa Xikwembu eku sunguleni. Varhoma 8:20 yi vula leswaku, hikwalaho ka ku avanyisa ka Xikwembu endzhaku ka xidyoho xa Adamu, “leswi vumbiweke [vanhu] swi nyiketiwile eka swa hava.” Malunghana ni xiyimo xakwe tanihi munhu loyi a ri ni xidyoho, muapostola Pawulo u tsale a ku: “Ndzi munhu wa nyama ntsena, ndzi xavisiwile ku va hlonga ra ku dyoha. Hikuva leswinene leswi ndzi navelaka ku swi endla, a ndzi swi endli, kambe leswo biha leswi ndzi nga naveliki ku swi endla, ndza swi endla. Mina hi xiviri xa mina ndzi tsakela Nawu wa Xikwembu; kambe eswirhweni swa mina ndzi kuma nawu wun’wana, lowu lwaka ni nawu lowu wu fambisaka mianakanyo ya mina; wu ndzi endla mubohiwa enawini wa ku dyoha lowu fumaka swirho swa mina. Yo! mina munhu wa khombo leronghasi!”—Rhom. 7:14, 19, 22-24.

Hi kuma ntsako lowukulu ngopfu lowu kumekaka sweswi naswona vutomi bya hina byi va bya nkoka hi laha ku fuweke loko hi tirhisa misinya ya milawu ya Bibele ni ku rhangisa ku endla ku rhandza ka Xikwembu. A hi vuyerisi Xikwembu hi ku xi tirhela; xona xi hi dyondzisa ‘leswaku hi vuyeriwa.’ (Esa. 48:17) Ndzayo ya Bibele yi ri: “Tiyani swinene mi nga tsekatsekeni; tiyiselani swinene, mi tirhela Hosi masiku hinkwawo mi ri karhi mi swi tiva leswaku eHosini mintirho ya n’wina a yi nga weli ehansi.”—1 Kor. 15:58.

Bibele yi hi byela hi ntshembo wa ku hanya vutomi lebyi nga heriki hi ku hetiseka loko hi pfumela emalunghiselelweni ya Yehovha ya vutomi ni ku famba etindleleni ta yena. Ntshembo wolowo wu tiyile; a wu nge hi khomisi tingana; ku endla ntirho lowu fambisanaka ni ntshembo lowu swi nga endla vutomi bya hina byi va ni xikongomelo xa ntiyiso hambi sweswi.—Yoh. 3:16; Tito 1:2; 1 Pet. 2:6.

Xana vanhu a va endleriwe ku hanya malembe ma nga ri mangani ivi va fa?

Gen. 2:15-17: “Yehova Šikwembu a teka munhu [Adamu], a ṅwi v̌eka e ntangeni wa Eden ku wu rima ni ku wu langutela. Yehova Šikwembu a lerisa munhu, a ku: U ta tidyela miri hikwayo ya ntanga; kambe loko wu ri muri wo tiv̌isa ŝo saseka ni ŝo biha, u nga ṭhuki u dya; hikuv̌a siku u dyaka, u ta fa.” (Laha Xikwembu xi vulavule hi rifu, hayi tanihi xiyimo lexi nga papalatekiki, kambe tanihi hakelo ya xidyoho. A xi tsundzuxa Adamu leswaku a ri papalata. Ringanisa Varhoma 6:23.)

Gen. 2:8, 9: “Yehova Šikwembu a endla ntanga e tikweni ra Eden, hi tlhelo ra v̌uša, kutani a v̌eka kona e munhu loyi a nga ṅwi v̌umba. Kutani Yehova Šikwembu a mirisa misav̌eni e miri ya tinšaka hikwato le’yi nav̌etaka mahlo, ni le’yi nanḍihaka, ni muri wa v̌utomi e šikari ka ntanga.” (Endzhaku ka ku dyoha ka Adamu mpatswa lowu wa vanhu wu hlongoriwile wu huma aEdeni leswaku wu nga dyi emurhini wa vutomi, hi ku ya hi Genesa 3:22, 23. Kutani swa tikomba leswaku loko Adamu a a yingisele Muvumbi wakwe, hi ku famba ka nkarhi Xikwembu a xi ta n’wi pfumelela leswaku a dya murhi wolowo tanihi xikombiso xa ku faneleka kakwe leswaku a hanya hi laha ku nga heriki. Vukona bya murhi wa vutomi aEdeni a byi kombisa mhaka yoleyo.)

Ps. 37:29: “La’v̌o lulama v̌a ta fuma misav̌a, v̌a ta ṭhama ka yona hi masiku.” (Xitshembiso lexi xi swi veka erivaleni leswaku xikongomelo lexikulu xa Xikwembu malunghana ni misava ni vanhu a xi cincanga.)

Nakambe vona tluka 222, ehansi ka xihloko-nkulu lexi nge “Rifu.”

Kambe eka hina namuntlha, xana ku hanya nkarhi wo koma, lowu hakanyingi wu kavanyetiwaka hi ku xaniseka, hi xona xikongomelo xa vutomi?

Rhom. 5:12: “Leswi ku dyoha ku ngheneke emisaveni hi munhu a ri un’we [Adamu], kutani rifu ri ngheneke hikwalaho ka ku dyoha, hi mukhuva wolowo rifu ri tlulele vanhu hinkwavo, hikuva hinkwavo va dyohile.” (Sweswo hi leswi hinkwerhu hi velekiweke na swona, ku nga ri swona leswaku a ku ri xikongomelo xa Xikwembu, kambe hikwalaho ka xidyoho xa Adamu.) (Nakambe vona xihloko-nkulu lexi nge “Ku Kunguhateriwa.”)

Yobo 14:1: “Munhu l’a v̌elekiweke hi wansati o ni masiku ma nga ri mangani, o šure makhombo.” (Sweswo swi fambisana ngopfu ni mafambiselo lawa ya swilo lama nga hetisekangiki.)

Hambi swi ri tano, hambi ku ri ehansi ka swiyimo leswi, vutomi bya hina byi nga kuma vuyelo lebyi fuweke, byi va ni xikongomelo. Vona mhaka leyi nga eka matluka 389-90 malunghana ni xikongomelo xa vutomi bya munhu.

Xana vutomi bya laha misaveni i xivandla xo hlawula lava nga ta ya etilweni?

Vona matluka 277-83, ehansi ka xihloko-nkulu lexi nge “Tilo.”

Xana hi ni moya-xiviri lowu nga fiki lowu yaka emahlweni wu hanya endzhaku ka ku fa ka miri wa nyama?

Vona matluka 163-8, ehansi ka xihloko-nkulu lexi nge “Moya-xiviri.”

Hi xihi xisekelo lexi nga nyikaka munhu ntshembo lowu tlulaka vutomi byakwe byo koma bya sweswi?

Mt. 20:28: “N’wana-wa-Munhu [Yesu Kreste] a nga telanga ku tirheriwa, kambe ku tirhela van’wana ni ku nyiketa vutomi bya yena ku kutsula lavo tala.”

Yoh. 3:16: “Xikwembu xi rhandzile misava swonghasi, xi ko xi nyika N’wana wa xona la nga un’we, leswaku un’wana ni un’wana la pfumelaka ka yena, a nga lovi, kambe a va ni vutomi lebyi nga heriki.”—Xiitaliki i xerhu.

Hev. 5:9: “Loko [Yesu Kreste] a endliwile la hetisekeke, ú hundzukile xihlovo xa ku ponisiwa loku nga heriki eka hinkwavo lava va n’wi yingisaka.” (Xiitaliki i xerhu.) (Na Yohane 3:36)

Xana mintshembo ya vutomi bya nkarhi lowu taka yi ta hetiseka njhani?

Mint. 24:15: “Leswi ndzi swi languteleke eka Xikwembu, hi swona leswi na vona va swi languteleke: hileswaku lavo lulama ni lava nga lulamangiki va ta pfuka eku feni.” (Ku ta katseka vanhu lava tirheleke Xikwembu hi ku tshembeka enkarhini lowu hundzeke swin’we ni nhlayo leyikulu leyi a yi nga xi tivi kahle Xikwembu xa ntiyiso lerova yi amukela kumbe yi ala tindlela ta xona.)

Yoh. 11:25, 26: “Yesu a ku ka yena [makwavo wa xisati wa wanuna loyi a n’wi pfuxeke endzhaku ka sweswo]: ‘Hi mina ku pfuka ni vutomi; la pfumelaka ka mina, hambi a nga fa, ú ta hanya, kutani un’wana ni un’wana la hanyaka, a va a pfumela ka mina, a nga ka a nga fi ni siku ni rin’we. Xana wa swi pfumela sweswo xana?’” (Kutani, handle ka ntshembo wa ku pfuka eku feni, Yesu u va tshembise swin’wana vanhu lava hanyaka enkarhini wa ku hela ka mafambiselo ya sweswi ya swilo. Lava nga ni ntshembo wa ku hanya laha misaveni ehansi ka Mfumo wa Xikwembu va ni ntshembo wa ku pona, va nga ha fi ni kan’we.)

Xana eka xivumbeko xa miri wa munhu xi kona lexi kombisaka leswaku a wu endleriwe ku hanya hi laha ku nga heriki?

Swi amukeriwa swinene leswaku vuswikoti bya byongo bya munhu byi tlula ndlela yihi na yihi leyi a byi tirhisaka ha yona evuton’wini byakwe, ku nga khathariseki leswaku u hanya malembe ya 70 kumbe ya 100. Encyclopædia Britannica yi vula leswaku byongo bya munhu “byi nyikiwe vuswikoti lebyikulu ngopfu ku tlula hi laha byi xiyiwaka ha kona evuton’wini bya munhu.” (1976, Vhol. 12, tl. 998) Mutivi wa sayense Carl Sagan u vula leswaku byongo bya munhu byi nga tamela rungula leri “ri nga tataka tibuku letikulu ta kwalomu ka makume-mbirhi wa timiliyoni, leti ringanaka ni ta tilayiburari letikulu ta misava.” (Cosmos, 1980, tl. 278) Malunghana ni vuswikoti bya “fambiselo ro hlayisa rungula” bya byongo bya munhu, mutivi wa tikhemikhali ta swilo leswi hanyaka Isaac Asimov u tsale leswaku byi “swi kota hi ku hetiseka ku rhwala ndzhwalo wihi na wihi wa dyondzo ni ku tsundzuka swilo leswi munhu a swi nghenisaka eka byona—ni hi mpimo wo tlula wolowo hi gidi ra timiliyoni.”—The New York Times Magazine, October 9, 1966, tl. 146. (Ha yini byongo bya munhu byi nyikiwe vuswikoti byo tano kasi a byi nga ta tirhisiwa? Xana a swi twali leswaku vanhu, leswi va nga ni vuswikoti bya ku dyondza hi laha ku nga heriki, entiyisweni a va vumberiwe ku hanya hi masiku?)

Xana vutomi byi kona eka tipulanete tin’wana?

The New York Times yi vika leswaku: “Ku lavisisiwa ka swivumbiwa swo tlhariha etindhawini tin’wana evuakweni . . . ku sungule emalembeni ya 25 lama hundzeke . . . Ntirho lowukulu, lowu katsaka ku kamberiwa ka madzana ya magidi ya timiliyoni ya tinyeleti, a wu si humesa vumbhoni lebyi twalaka bya leswaku vutomi byi kona kun’wana ehandle ka laha Misaveni.”—July 2, 1984, tl. A1.

The Encyclopedia Americana yi ri: “Ku hava tipulanete tin’wana [ehandle ka ndyangu wa dyambu] leti kumiweke hi ku kongoma. Kambe eka pulanete yin’wana ni yin’wana leyi yi nga ha vaka yi ri kona ehandle ka ndyangu wa dyambu, swi nga endleka leswaku vutomi byi sungule byi tlhela byi kula byi va ni nhluvuko lowukulu.” (1977, Vhol. 22, tl. 176) (Hi laha swi kombisiweke ha kona eka marito lawa, xana swi nga endleka leswaku nsusumeto lowukulu wa ndzavisiso wa vutomi exivandleni xin’wana i ku navela ku kuma vumbhoni byo seketela dyondzo ya hundzuluko, vumbhoni bya leswaku munhu a nga vumbiwanga hi Xikwembu naswona a nga na vutihlamuleri eka xona?)

Bibele yi paluxa leswaku vutomi emisaveni leyi a hi byona ntsena vutomi lebyi nga kona. Ku ni swivumbiwa swa moya—Xikwembu ni tintsumi—leswi tlakukeke ku tlula munhu hi vutlharhi ni hi matimba. Ana se swi vulavule ni vanhu, swi va hlamusela masungulo ya vutomi ni leswi ntlhantlho wu nga swona eka swiphiqo leswikulu leswi misava yi langutaneke na swona. (Vona xihloko-nkulu lexi nge “Bibele” ni lexi nge “Xikwembu.”)