Hanya Nkarhi Wo Leha U Nga Tshameli Ku Vabya

EHLEKETA vutomi bya vanhu byi ri mphikizano wo tsutsuma wo leha lowu nga ni swihinga—eka mphikizano wa kona vatsutsumi va fanele va tsutsuma va ri karhi va tlula swihinga leswi. Hinkwavo vatsutsumi va sungula mphikizano lowu; kambe loko va ri karhi va tlula naswona va tshamela ku khuguriwa hi swihinga leswi, vatsutsumi va hunguta rivilo, kutani vo tala va huma emphikizanweni.

Hilaha ku fanaka, vutomi bya vanhu byi ni masungulo kutani ku va ni swihinga swo tala loko munhu a ri karhi a hanya. Munhu u langutana ni swihinga swo tala evuton’wini byakwe. Swihinga hinkwaswo leswi a khuguriwaka hi swona swi n’wi heta ntamu, naswona hi ku famba ka nkarhi, swi n’wi pfuxa hansi. Loko swihinga swi tele, u ta tsana hi ku hatlisa kumbe a fa. Loko munhu a hanya etikweni leri hluvukeke, u tsana loko a ri ni malembe ya kwalomu ka 75. Nkarhi lowu wu vuriwa nkarhi wa vutomi lowu nga exiringanisweni—wu pimanisiwa ni mpfhuka wo leha lowu vatsutsumi vo tala va wu tsutsumaka.a (Ringanisa Pisalema 90:10.) Kambe, vanhu van’wana va hanya nkarhi wo leha, naswona va nga ri vangani va swi kota ku fikelela leswi swi vuriwaka mpimo lowukulu wa vutomi bya munhu, malembe ya 115 ku ya eka 120—malembe lama nga tolovelekangiki lawa loko munhu o ma fikelela ku vulavuriwaka ha yena emisaveni hinkwayo.

Ku Vona Swihinga

Sweswi vanhu va nga swi kota ku hanya nkarhi wo leha ku tlula lowu a va ta hanya wona eku sunguleni ka lembe-xidzana leri. Ha yini? Hikuva munhu u swi kotile ku hunguta swihinga leswi nga kona. Kambe, hi swihi swihinga leswi? Xana swi nga hungutiwa hi mpimo lowukulu?

Mutshila wa rihanyo ra tiko wa Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo (WHO) u hlamusele leswaku swihinga swin’wana kumbe swivangelo swin’wana leswi khumbaka malembe lawa munhu a languteriweke ku ma hanya i mukhuva lowu a hanyaka ha wona, mbango lowu a hanyaka eka wona ni ndlela leyi a khathalelaka rihanyo ra yena ha yona.b Xisweswo, loko u ri ni mikhuva leyinene, u hanya endhawini leyinene, naswona loko u kuma nkhathalelo lowunene wa rihanyo, swihinga leswi swa hunguteka swinene naswona u nga hanya nkarhi wo leha. Hambileswi swiyimo leswi vanhu va langutaneke na swona swi nga faniki nikatsongo—ku suka eka mukongomisi wa vuvekisi bya timali eSydney ku ya eka muxavisi wa le xitarateni eSão Paulo—a nga endla swo tala ku hunguta swihinga leswi evuton’wini byakwe. Njhani?

Mikhuva Leyi Khumbaka Rihanyo Ra Wena

“Vanhu lava nga ni mikhuva leyinene ya rihanyo a vo hanya nkarhi wo leha ntsena, kambe vanhu vo tano, mavabyi lamakulu ma va hlasela loko va ri kusuhi ni ku heta vutomi bya vona,” ku vika The New England Journal of Medicine. Kunene, xihinga xo sungula xi nga hungutiwa hi ku cinca mikhuva ya ku dya, ku nwa, ku etlela, ku dzaha ni vutiolori. Hi xikombiso, vutiolori.

Mikhuva ya vutiolori. Vutiolori lebyinene byi nga pfuna ngopfu. (Vona bokisi leri nge “Xana U Fanele U Endla Vutiolori Nkarhi Wo Tanihi Kwihi Naswona Bya Njhani?”) Vulavisisi byi kombisa leswaku vutiolori byo olova byo rhendzeleka ekaya byi pfuna lava kuleke, ku katsa ni ‘vadyuhari,’ leswaku va tlhela va va ni matimba. Hi xikombiso, ntlawa wun’wana wa vanhu lava kuleke lava nga exikarhi ka malembe ya 72 ku ya eka ya 78 wu paluxe leswaku wu nga swi kota ku anghwetla ni ku khandziya switepisi hi xihatla endzhaku ka loko wu endle vutiolori byo tlakula tinsimbi ku ringana mavhiki ya khume ntsena. A swi hlamarisi! Nkambelo lowu endliweke endzhaku ka vutiolori lebyi wu kombise leswaku misiha ya lava va hlanganyeleke yi hlakarhele hilaha ku phindhiweke kambirhi. Ntlawa wun’wana wa vavasati lava tirhaka va lo tshama lava nga ni malembe ya 70 wu nghenela vutiolori kambirhi hi vhiki. Endzhaku ka lembe, misiha ya vona yi hlakarherile, va va ni matimba, naswona marhambu ya vona ma tiyerile. Mutivi wa swirho Miriam Nelson, la endleke nkambisiso lowu u ri: “Loko hi sungula, a hi chava leswaku hi ta tsema misiha ni ku vavisa risinga ra hina. Ematshan’weni ya sweswo, hi ve ni matimba ni rihanyo lerinene.”

Buku yin’wana, loko yi katsakanya mimbuyelo ya tidyondzo ta sayense malunghana ni ku dyuhala ni vutiolori, yi ri: “Vutiolori byi endla leswaku munhu a nga hatli a dyuhala, byi engetela vutomi naswona byi endla leswaku munhu a nga lavi nkhathalelo hi ku hatlisa lowu hakanyingi wu lavekaka loko munhu a ri ekusuhi ni fa.”

Mikhuva ya vutiolori bya miehleketo. Xiga lexi nge “Yi olole,” swi vonaka xi nga tirhi ntsena eka misiha kambe ni le miehleketweni. Hambileswi ku dyuhala ku fambisanaka ni ku rivala, minkambisiso leyi endliweke hi Fambiselo ra ku Dyuhala ra le United States yi kombisa leswaku byongo bya munhu la kuleke byi tshama byi ku rindzerile ku langutana ni mimbuyelo ya ku dyuhala. Hikwalaho, profesa wa misiha Dok. Antonio R. Damasio u gimetisa xileswi: “Vanhu lava kuleke va nga ha hambeta va va ni miehleketo leyinene ngopfu.” I yini lexi endlaka leswaku byongo bya vanhu lava kuleke byi tshama byi lunghekele ku pfumelelana ni swiyimo?

Byongo byi ni tisele ta kwalomu ka 100 wa magidi ya timiliyoni, kumbe misiha yo twa naswona ti ni tibiliyoni ta mahlangano. Mahlangano lawa ma tirhisana ku endlela leswaku tisele to twa ti “vulavurisana” ni letin’wana leswaku munhu a swi kota ku tsundzuka swilo swo karhi. Loko byongo byi dyuhala, tisele to twa ta fa. (Vona bokisi leri nge “Matwisiselo Lamantshwa ya Tisele ta Byongo.”) Kambe, byongo bya khale bya swi kota ku pfuna laha tisele to twa ti nga ha riki kona. Loko sele yo twa yi fa, tisele leti nga ekusuhi na yona ta yi pfuna hi ku yi hlanganisa ni tisele tin’wana to twa kutani ti endla ntirho wa sele yo twa leyi feke. Hi ndlela yoleyo, kahle-kahle byongo byi susa ntirho lowu a byi wu nyike xirho xin’wana byi wu yisa eka xin’wana. Hikwalaho, vanhu vo tala lavakulu va endla mintirho yo tala ku fana ni lava ha riki vantshwa kambe va nga ha va va tirhisa swirho swin’wana swa byongo ku endla mintirho leyi. Eswiyin’weni swin’wana, byongo bya khale byi tirha ku fananyana ni mutlangi wa thenisi wa khale loyi a nga riki na rivilo kutani a tirhisa ntokoto lowu mutlangi lontshwa a nga riki na wona. Kambe, hambileswi a tirhisaka tindlela leti hambaneke ni ta vatlangi lavantshwa, mutlangi wa khale wa ha swi kota ku kuma minkutlunya.

Xana vatlangi lavakulu va nga endla yini leswaku va kuma minkutlunya? Endzhaku ka ku endla nkambisiso eka vanhu lava tlulaka 1 000 lava nga emalembeni ya le xikarhi ka 70 na 80, mukambisisi wa swiphiqo swa vadyuhari Dok. Marilyn Albert u kume leswaku ku toloveta mianakanyo, hi xin’wana xa swilo leswi endlaka leswaku vanhu lava kuleke va tshama va xalamukile emiehleketweni. (Vona bokisi leri nge “Ku Hlayisa Mianakanyo Yi Pfumelelana Ni Swiyimo.) Vutiolori bya miehleketo byi hlayisa ‘misiha ya byongo’ yi hanya. Hi hala tlhelo, mutivi un’wana u vula leswaku ku tsana ka miehleketo ku sungula “loko vanhu va tshika ntirho va teka mudende, va sungula ku phula byi horile, kutani va vula leswaku a va lavi ku karhateka ngopfu hi leswi endlekaka etikweni.”—Inside the Brain.

Kutani, mahungu lamanene, ku hlamusela mukambisisi wa swiphiqo swa vadyuhari Dok. Jack Rowe, hi leswaku “swilo leswi hi nga swi kotaka ku swi lawula kumbe leswi hi nga swi antswisaka swi fanele swi pfuna vuswikoti lebyi hi nga na byona byo dyuhala hi ndlela leyinene.” Tlhandla-kambirhi, wa ha ri na wona nkarhi wo sungula mikhuva leyinene. Mulavisisi un’wana u te: “Hambiloko a wu hanya vutomi bya wena hi ndlela yo biha emalembeni lama hundzeke, u nga vuyeriwa hi ndlela yo karhi loko wo hanya kahle.”

Mbango Wu Vanga Ku Cincanyana Ko Karhi

Loko xinhwanyetana lexi velekiweke eLondon namuntlha a xo tlheriseriwa eLondon ya Malembe lawaya ya Khale, malembe lama xi languteriweke ku ma hanya a ma ta va ehansi ka hafu ya lawa xi nga ma hanyaka namuntlha. Ku hambana loku a ku nga ta vangiwa hi ku cinca ko karhi hi xitshuketa emirini wa xona, kambe a ku ta vangiwa hi ku engeteleka ka swihinga swimbirhi—mbango ni nkhathalelo wa vutshunguri. Xo sungula, ehleketa hi mbango.

Ndhawu leyi munhu a tshamaka eka yona. Khale, ndhawu leyi munhu a tshamaka eka yona—hi xikombiso, kaya rakwe—a ri ri ni khombo swinene. Hambiswiritano, eka makume ya malembe ya sweswinyana, makhombo lama vangiwaka hi ndhawu leyi munhu a tshamaka eka yona ma hungutekile. Mbhasiso wo antswa, mati lama baseke, ni ku hunguteka ka leswi lumaka ekaya swi antswise ndhawu leyi munhu a tshamaka eka yona, swi antswisa rihanyo rakwe ni ku engetela vutomi byakwe. Hikwalaho ka sweswo, etindhawini to tala ta misava, sweswi vanhu va swi kota ku hanya nkarhi wo leha.c Kambe, ku hunguta xihinga lexi a swi lavi ntsena ku tshama endhawini leyi baseke. Swi tlhela swi lava leswaku ku hlayisiwa xiyimo lexinene hi tlhelo ra ntshamisano ni ra vukhongeri.

Ntshamisano. U tshama ni vanhu—vanhu lava u hanya na vona, u tirha na vona, u dya na vona, u gandzela na vona ni ku tlanga na vona. U tshama u basile loko u kuma mati lama baseke; hilaha ku fanaka, ntshamisano wu nga antswa loko u ri ni vanghana lavanene, loko hi boxa yinhla yin’we ntsena. Loko ku ri ni vanhu lava u nga tsakaka na vona, lava u nga rilelaka ka vona, lava u nga va byelaka leswi u swi navelaka kumbe leswi ku vangelaka gome embilwini, swihinga swa ntshamisano swa hunguteka naswona wa pfuneka leswaku u hanya nkarhi wo leha.

Hambiswiritano, loko u nga ri na vanghana swa tika. Ku pfumala vanghana swi nga ku vangela xivundza kutani u titwa u ri swaku. Hakanyingi wa tsana loko u nga kumi marito ya ku ku bumabumela lama humaka eka vanhu lava u tshamaka na vona. Wansati un’wana la tshamaka ekaya ra vadyuhari u tsalele munhu un’wana la n’wi toloveleke a ku: “Ndzi ni malembe ya 82 hi vukhale naswona malembe ya 16 lama ndzi ma heteke eka kaya leri, ma vonaka ma ri nkarhi wo leha. Va hi khoma kahle, kambe xivundza xo be.” Lexi twisaka ku vava, xiyimo lexi wansati loyi a langutaneke na xona xa fana ni lexi vanhu vo tala lava kuleke va langutaneke na xona, ngopfu-ngopfu ematikweni ya le Vupela-dyambu. Hakanyingi va hanya endhawini leyi va amukeriwaka eka yona kambe va nga rhandziwiki nikatsongo. Hikwalaho ka sweswo, “xivundza hi xin’wana xa swilo leswikulu leswi talaka ku xungeta vuhlayiseki bya vanhu lavakulu ematikweni lama hluvukaka,” ku vula James Calleja, wa Nhlangano wa Misava Hinkwayo ya Vadyuhari.

I ntiyiso, swi nga ha endleka u nga swi koti ku herisa swiyimo leswi endlaka leswaku u khomiwa hi xivundza—ku fana ni ku sindzisiwa ku tshika ntirho u teka mudende, ku ka u nga ha swi koti ku famba mpfhuka wo leha, ku lahlekeriwa hi vanghana va wena va khale, kumbe ku feriwa hi nkataku—kambe u nga swi kota ku hunguta swihinga kukondza swi fika laha u nga swi kotaka ku swi lawula. Xo sungula, tsundzuka leswaku xivundza a xi vangiwi hi ku dyuhala; vantshwa van’wana na vona va va ni xivundza. Ku dyuhala a hi kona ku vangaka xiphiqo lexi—kambe xi vangiwa hi ku tshama u ri swaku. U nga endla yini leswaku u papalata ku tshama u ri swaku?

Wansati un’wana wa noni la kuleke u ri: “Endla leswaku vanhu va swi tsakela ku va na wena. A hi vangani vanhu lava tsakelaka ku tshama ni munhu la talaka ku dzumadzuma. U fanele u lwela ku tshama u tsakile. I ntiyiso leswaku sweswo swi lava matshalatshala, kambe matshalatshala wolawo ma vuyerisa. Loko u ri ni musa na wena u ta kombiwa musa.” Wa engetela: “Leswaku ndzi tiva timhaka to karhi leti vanhu lava ndzi hlanganaka na vona va ti tivaka, lavakulu ni lavatsongo, ndzi ringeta ku tshama ndzi tiva leswi endlekaka hi ku hlaya timagazini leti haxaka mahungu ni ku yingisela mahungu.”

Swiringanyeto swin’wana hi leswi: Dyondza ku tsakela leswi vanhu van’wana va swi rhandzaka. Vutisa swivutiso. Hanana hilaha u nga kotaka hakona. Loko u nga ri na nchumu lowu u nga hananaka ha wona, tinyikele hi wexe; wa tsaka loko u hanana. Tsala mapapila. Endla xintirhwana xo karhi. Amukela swirhambo swa ku endzela vanhu van’wana kumbe ku famba na vona. Hlayisa kaya ra wena ri ri rinene naswona ri tsakisa vaendzi. Kuma vanhu lava lavaka mpfuno kutani u va pfuna.

Vukhongeri. Vumbhoni byo tala byi kombisa leswaku migingiriko ya vukhongeri yi pfuna vanhu lavakulu leswaku va kuma “xikongomelo ni nkoka wa vutomi” ni ku kuma “ntsako,” “ku titwa va pfuna,” “ku eneriseka swinene evuton’wini” ni “ku titwa va ri xiphemu xa ndhawu leyi va tshamaka eka yona ni ku titwa va hlayisekile.” Ha yini? Buku leyi nge Later Life—The Realities of Aging ya hlamusela: “Ripfumelo ra vukhongeri ri nyika vanhu filosofi ya vutomi swin’we ni mavonelo yo hambana-hambana, ripfumelo leri va pfunaka ku twisisa vanhu lava va hanyaka na vona.” Ku engetela kwalaho, mintirho ya vukhongeri yi hlanganisa vanhu lavakulu ni vanhu van’wana kutani “yi endla leswaku va nga tikumi va ri swavo kutani va khomiwa hi xivundza.”

Eka Louise na Evelyn, havambirhi va nga tinoni ta malembe ya 80 hi vukhale naswona va nga swirho swa Timbhoni ta Yehovha, minkambisiso leyi yi tiyisekisa leswi ana se ku nga makume ya malembe va swi tiva. Louise u ri: “Eholweni ya hina ya Mfumo,d ndzi tsakela ku vulavula ni vanhu van’wana, lavakulu ni lavatsongo. Minhlangano ya dyondzisa. Loko hi hlangana hi dya mabulo endzhaku ka minhlangano, ha hleka swinene. I nkarhi wo tsakisa.” Evelyn na yena wa vuyeriwa emintirhweni yakwe ya vukhongeri. U ri: “Ku huma ndzi ya bula ni vaakelani va mina hi Bibele, swi endla leswaku ndzi nga tikumi ndzi ri swanga. Kambe xa nkoka ngopfu, swi ndzi tisela ntsako. Ku pfuna van’wana va tiva nhlamuselo ya xiviri ya vutomi i ntirho lowu enerisaka.”

Swi le rivaleni leswaku Louise na Evelyn va ni xikongomelo evuton’wini. Leswi va titwaka va hlayisekile, swi endla leswaku va hunguta xihinga xa vumbirhi—mbango—naswona swa va pfuna leswaku va hambeta va hanya.—Ringanisa Pisalema 92:13, 14.

Ku Ni Murhi Wa Vutshunguri Wo Chipa Kambe Lowu Tshungulaka Swinene

Nhluvuko lowu endliweke eka sayense ya vutshunguri eka lembe-xidzana leri wu hungute xihinga xa vunharhu hi mpimo lowukulu, nkhathalelo wa vutshunguri—kambe ku nga ri emisaveni hinkwayo. The World Health Report 1998, yi vula leswaku ematikweni yo hlayanyana lama pfumalaka, “entiyisweni malembe lawa munhu a languteriweke ku ma hanya ma hungutekile exikarhi ka 1975-1995.” Mukongomisi-jenerala wa WHO u vule leswaku “vanhu vanharhu eka vanhu va mune ematikweni lama nga hluvukangiki ngopfu va fa va nga si fika emalembeni ya 50—ku nga nhlayo ya le xikarhi ka lembe-xidzana leri hundzeke leyi vanhu a va languteriwe ku yi hanya emisaveni hinkwayo.”

Hambiswiritano, nhlayo leyi engetelekaka ya vanhu lavakulu ni lavatsongo lava tshamaka ematikweni lama pfumalaka va xi hunguta xihinga lexi hi ku tirhisa nkhathalelo wa rihanyo lowu nga kona naswona wo chipa. Hi xikombiso, ehleketa hi ndlela leyintshwa yo tshungula vuvabyi bya rifuva (TB).

Emisaveni hinkwayo, TB yi dlaya vanhu vo tala ku tlula AIDS (SIDA), dari ni mavabyi hinkwawo lama vangiwaka hi ku hisa: vanhu va–8 000 siku ni siku. Eka vavabyi van’wana ni van’wana lava khomiweke hi TB lava ringanaka 100, eka vona 95 va tshama ematikweni lama hluvukaka. Vanhu va kwalomu ka 20 wa timiliyoni va khomiwe hi TB leyi va hlakataka, naswona van’wana va kwalomu ka 30 wa timiliyoni, yi nga ha va dlaya emalembeni ya khume lama landzelaka, nhlayo leyi ringanaka ni vaaki hinkwavo va hlanganile va le Bolivia, Cambodia na Malawi.

A swi hlamarisi leswi WHO yi tsakeleke ku tivisa hi 1997 leswaku yi kume ndlela yo tshungula TB hi tin’hweti ta tsevu munhu a nga etlerisiwi exibedlhele kumbe a kuma nkhathalelo lowukulu, lowu rharhanganeke wa vutshunguri. The TB Treatment Observer, ku nga buku ya WHO, yi te: “I ro sungula misava yi kuma switirhisiwa ni tindlela to tshungula ntungu wa TB ku nga ri ematikweni lama fuweke ntsena, kambe ni le matikweni lama nga evuswetini lebyikulu.” Endlelo leri—van’wana va ri hlamusela ri ri “njombo ya rihanyo leyi boxiweke eka lembe-xidzana leri”—ri vuriwa DOTS.e

Hambileswi tirhelo leri ri chipeke loko ri pimanisiwa ni matshungulelo lama tolovelekeke ya TB, mimbuyelo ya kona i yinene, ngopfu-ngopfu eka lava va tshamaka ematikweni lama hluvukaka. Dok. Arata Kochi, mukongomisi wa Nongonoko wa TB wa Misava Hinkwayo, u ri: “Ku hava tirhelo rin’wana ro lawula TB leri koteke ku yi tshungula ngopfu ku fana na rona. Endlelo ra DOTS ri tshungula vanhu vo tala ku fika eka 95 wa tiphesente, hambi ku ri ematikweni lama pfumalaka swinene.” Eku heleni ka 1997, matiko lama ringanaka 89 ma sungule ku tirhisa tirhelo ra DOTS. Namuntlha yi tirhisiwa hi matiko lama ringanaka 96. WHO yi tshemba leswaku tirhelo leri ri ta fika eka vanhu va timiliyoni to tala ematikweni lama nga si hluvukaka ngopfu, kutani ri va pfuna ku hunguta xihinga xa vunharhu emphikizanweni wa vutomi.

Hi ku cinca mikhuva yakwe, ku antswisa ndhawu leyi a tshamaka eka yona, ni ku antswisa nkhathalelo wakwe wa vutshunguri, kunene munhu u swi kotile ku engetela nhlayo-xikarhi ya malembe lama a languteriweke ku ma hanya. Xivutiso hi lexi, Xana swi nga koteka siku rin’wana leswaku a engetela malembe yo tala eka mpimo wa vutomi—kumbexana ku ma engetela leswaku a hanya hilaha ku nga heriki?

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

XANA U FANELE U ENDLA VUTIOLORI NKARHI WO TANIHI KWIHI NASWONA BYA NJHANI?

“Pakani ya timinete ta 30 ta vutiolori siku rin’wana ni rin’wana i yinene,” ku vula Nhlengeletano ya Misava Hinkwayo ya ku Dyuhala (NIA [National Institute on Aging]). Kambe a swi bohi leswaku u endla vutiolori bya timinete ta 30 hi nkarhi wun’we. Ku endla vutiolori byo koma kanharhu hi timinete ta khume eka byin’wana ni byin’wana, ku vuriwa leswaku swi nga pfuna hi ndlela leyi fanaka ku fana ni ku endla vutiolori lebyi fanaka kan’we hi timinete ta 30. Xana u nga endla vutiolori bya njhani? Xibukwana xa NIA lexi nge Don’t Take It Easy: Exercise! xi bumabumela leswi: “Swiendlo leswi nga nyawuriki, ku fana ni ku gonya hi switepisi ematshan’weni ya khexe, kumbe ku famba hi milenge ematshan’weni ya ku famba hi movha, ku nga engetela 30 wa timinete ta vutiolori hi siku. Ku hlengeleta makamba, ku tlanga ni vana hi ku cacarhisana, ku tirha entangeni ni ku endla mintirho ya le ndlwini hinkwaswo swi nga endliwa hi ndlela leyi hi vuyerisaka.” Ina, i vutlhari ku vonana ni dokodela wa wena u nga si sungula nongonoko wa vutiolori.

[Xifaniso]

Vutiolori lebyinene byi nga pfuna vanhu lava kuleke leswaku va tlhela va va ni matimba

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

KU HLAYISA MIANAKANYO YI PFUMELELANA NI SWIYIMO

Minkambisiso ya sayense leyi yi endliweke eka vanhu va magidi lava kuleke yi paluxe leswaku ku ni swilo swo hlayanyana leswi nga pfunaka ku endla leswaku mianakanyo ya vanhu lava kuleke yi pfumelelana ni swiyimo. Swi katsa “ku tshamela ku hlaya, ku endza, ku landzelela swiendlakalo swa ndhavuko, dyondzo, ku tikatsa eka ntlawa wo karhi ni ku tihlanganisa ni vanhu lava mi dyondzeleke nchumu lowu fanaka.” “Endla swilo swo hambana-hambana swo tala hilaha swi nga kotekaka hakona.” “Yana emahlweni ni ntirho wa wena. U nga tshiki ntirho u teka mudende.” “Tima TV.” “Dyondzela nchumu wo karhi.” Ku ehleketiwa leswaku mintirho yo tano yi nga va endla va tsaka ni ku pfuxelela mabyongo ya vona.

[Xifaniso]

Vutiolori bya mianakanyo byi endla leswaku mianakanyo yi pfumelelana ni swiyimo

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

SWITSUNDZUXO SWA RIHANYO EKA LAVA VA DYUHALAKA

Nhlengeletano ya Matiko Hinkwayo ya Vadyuhari, ku nga xiphemu xa Ndzawulo ya le United States ya Rihanyo ni Mintirho ya Vanhu, yi vula leswaku “yi nga antswisiwa mhaka ya leswaku munhu a tshama a hanye kahle naswona a hanya nkarhi wo leha” hi ku landzela switsundzuxo leswinene, swo kota leswi landzelaka:

● Dyana swakudya swo hambana-hambana, ku katsa ni mihandzu ni matsavu.

● Loko u nwa byala, ringanisela.

● U nga dzahi. Wa ha ri na wona nkarhi wo tshika ku dzaha.

● Endla vutiolori nkarhi ni nkarhi. Vonana ni dokodela u nga si sungula nongonoko wa vutiolori.

● Tshama u ri karhi u vonana ni ndyangu ni vanghana.

● Vana munhu wa migingiriko.

● Vana ni langutelo lerinene hi vutomi.

● Endla swilo leswi swi ku tsakisaka.

● Kamberiwa rihanyo nkarhi ni nkarhi.

[Bokisi leri nga eka tluka 9]

MATWISISELO LAMANTSHWA YA TISELE TA BYONGO

Dok. Marilyn Albert, profesa wa vutshunguri bya miehleketo ni bya misiha u ri: “Khale a hi ehleketa leswaku eka siku rin’wana ni rin’wana ra ku hanya ka wena ku ni tisele leti faka ebyongweni bya wena. A swi tano—loko u dyuhala tin’wana ta fa, kambe a ti talanga, naswona ti fa etindhawini to karhi ta byongo ntsena.” Tlhandla-kambirhi, minkambisiso ya sweswinyana yi ringanyeta leswaku hambi ku ri mhaka leyi ku nga khale yi khorwiwa ya leswaku vanhu a va nge swi koti ku vumba tisele letintshwa, a hi ntiyiso, “a yi kambisisiwanga kahle,” ku vika Scientific American ya November 1998. Vativi va sayense ya misiha sweswi va kume vumbhoni bya leswaku hambi ku ri eka vanhu lava kuleke “ku vumbeka misiha leyintshwa ya madzana-dzana.”

[Bokisi leri nga eka tluka 11]

XANA U KURILE NASWONA U TLHARIHILE?

Bibele ya vutisa: “Xana vutlhari a byi kona eka lava kuleke, ni ku twisisa eka lava nga ni masiku yo tala?” (Yobo 12:12, NW) Yi ri yini nhlamulo? Valavisisi va kambisise vanhu lava kuleke leswaku va pima timfanelo to kota “ku twisisa, vuavanyisi lebyinene, vuswikoti byo vona nchumu lowu nga ni ntikelo ni ku vumba tindlela letinene to tlhantlha swiphiqo.” Hi ku ya hi U.S.News & World Report, yi vula leswaku nkambisiso wolowo wu kombise leswaku “hi ku phindha-phindha vanhu lava kuleke va va tlula lavantshwa hi vutlhari hinkwabyo, eku nyikeleni ka xitsundzuxo lexinene ngopfu ni lexi pfunaka.” Minkambisiso yi tlhela yi kombisa leswaku “hambileswi hakanyingi vanhu lava kuleke va tekaka nkarhi wo leha ku endla xiboho ku tlula lava ha riki vantshwa, hi ntolovelo xiboho xa vona hi xona lexi antswaka.” Xisweswo, hilaha buku ya Bibele ya Yobo yi ringanyetaka hakona, kunene malembe ma ni vutlhari.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Vutomi bya vanhu byi fana ni mphikizano lowu nga ni swihinga swo tala

[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

“Endla leswaku vanhu va swi tsakela ku va na wena,” ku tsundzuxa wansati un’wana la nga noni

[Swifaniso leswi nga eka tluka 10]

“Ku pfuna van’wana va tiva nhlamuselo ya xiviri ya vutomi i ntirho lowu enerisaka.”—Evelyn

[Swifaniso leswi nga eka tluka 10]

“Eholweni ya hina ya Mfumo, ndzi tsakela ku vulavula ni vanhu van’wana, lavakulu ni lavatsongo.”—Louise